Gêm Ba'

Enghraifft o bêl a ddefnyddir yn y gêm Kirkwall Ba'.

Fersiwn o bêl-droed canoloesol a chwaraeir yn yr Alban, yn bennaf yn Orkney a Gororau'r Alban, o gwmpas y Nadolig a'r Flwyddyn Newydd yw'r gêm Ba'.

Pêl-droed mob, neu bêl-droed pentref, yw Ba yn y bôn, lle mae'n rhaid i ddwy ran o dref gael pêl i goliau ar eu hochrau priodol. Gelwir y ddwy ochr yn 'uppies' neu'n 'downies', yn dibynnu ar ba ran o'r dref y cawsant eu geni, neu fel arall yn pledio'u teyrngarwch. Mae'n rhaid i'r bêl gael ei thrafod â llaw, ac mae chwarae'n aml ar ffurf sgrym symudol. Mae'r gêm yn symud trwy'r dref, weithiau'n mynd i fyny'r lonydd, i iardiau a thrwy strydoedd. Mae siopau a thai yn gosod byrddau ar eu ffenestri i osgoi difrod. Yn wahanol i bêl-droed mob, nid yw pobl fel arfer yn cael eu niweidio wrth chwarae.

Mae gemau Ba yn cael eu chwarae yn:

• Duns: Mae'r gemau Ba' yn rhan o Ŵyl Haf Duns. Mae nodau ar gorneli gyferbyn Sgwâr y Farchnad, ger Gwesty'r White Swan a'r hen Swyddfa Bost. Mae'n cael ei chwarae rhwng y dynion priod a rhai di-briod y dref.
• Jedburgh : Mae chwarae'n dechrau wrth Groes Mercat yng nghanol y dref. Yr 'uppies', a ddaeth i mewn i'r dref gyntaf neu a anwyd i'r de o Groes Mercat, yn sgorio'r ba wrth frig Castlegate drwy daflu'r baw dros ffens yn y Castell. Mae'r downies, a ddaeth i mewn i'r dref am y tro cyntaf neu a anwyd i'r gogledd, yn sgorio trwy rolio'r ba dros ddraen (roedd sgorio yn arfer digwydd trwy daflu'r ba dros nant sydd bellach wedi'i hadeiladu drosti - mae'r draen yn union uwchben y nant) yn y ffordd ar stryd ychydig oddi ar waelod y Stryd Fawr. Mae gêm y laddies yn cychwyn am hanner dydd a gêm y dynion am 2pm. Mae'r ddwy gêm yn rhedeg nes bod y ba olaf wedi cael ei sgorio. Fel arfer, mae hynny'n golygu bod y ddwy gêm yn digwydd ar yr un pryd. Nid oes ffiniau i ardal y chwarae, ond mae'r rhan fwyaf o'r chwarae'n digwydd yng nghanol y dref. Gall hyn fod yn lletchwith i siopwyr, sy'n ceisio osgoi cael eu dal yn y gêm, a pherchnogion siopau, sy'n rhoi byrddau dros eu drysau a'u ffenestri.
• Roxburgh
• Kirkwall (gêm Ba' Kirkwall)
• Scone : Yn y fersiwn hon byddai dynion y plwyf yn ymgynnull wrth y groes, gyda dynion priod ar un ochr a dynion di-briod ar yr ochr arall. Roedd chwarae yn mynd ymlaen o 2 o'r gloch tan fachlud haul. Byddai pwy bynnag oedd â'r bêl yn ei ddwylo yn rhedeg nes iddo gael ei ddal gan un o'r gwrthwynebwyr. Os nad oedd yn gallu ysgwyd ei hun yn rhydd, byddai'n taflu'r bêl i chwaraewr arall oni bai ei fod yn cael ei reslo i ffwrdd gan un o'r ochr arall. Ni chaniatawyd i unrhyw chwaraewr gicio'r bêl. Y nod i'r dynion priod oedd "hongian" y bêl: ei roi dair gwaith dan gaead bach ar y rhostir, sef eu "dool", neu derfyn; tra bod y dynion di-briod yn "boddi" neu'n dipio'r bêl mewn rhan dwfn o'r afon, sef eu terfyn hwythau. Yr ochr oedd yn cyflawni un o'r amcanion hyn oedd yn ennill y gêm; os nad oedd yr un yn ennill, byddai'r bêl yn cael ei thorri i ddarnau yr un maint ar fachlud haul.
• Workington