Gweld cod am Yr Alban

{{Gwybodlen lle | math_o_le = Gwlad | suppressfields= gwlad image1 pennaeth3 pennaeth2 | enw_brodorol = <big>'''''Alba'''''</big> | map lleoliad = [[Delwedd:LocationScotland.svg|270px]] | banergwlad = [[Delwedd:Flag of Scotland.svg|170px]] }}

: ''Am ystyron eraill, gweler [[Alban (gwahaniaethu)]]''

Gwlad yng ngogledd orllewin [[Ewrop]] yw'r '''Alban''' (hefyd '''Sgotland''') ([[Gaeleg yr Alban]]: ''Alba''; [[Sgoteg]] a [[Saesneg]]: ''Scotland''). Perthynai trigolion ei deheudir i'r un grŵp ethnig a phobl Cymru am gyfnod o fileniwm, gyda'r [[Brythoneg|Frythoneg]] Orllewinol (ac yna'r Gymraeg) yn cael ei siarad o lannau'r [[Fife]] i [[Mynwy|Fynwy]].<ref>''Gwyddoniadur Cymru'' (Gwasg y Brifysgol, 2008), tud. 31</ref> Mae felly'n un o'r gwledydd Celtaidd ac yn un o wledydd [[Prydain]], enwog am ei [[wisgi]]. Ar 18 Medi cynhaliwyd [[Refferendwm annibyniaeth i'r Alban, 2014]] a flwyddyn yn ddiweddarach cafwyd [[Etholiad cyffredinol y Deyrnas Unedig, 2015|Etholiad Cyffredinol]] lle gwelwyd newid syfrdanol yng nghenedlaetholdeb ei thrigolion.

[[Sant Andreas]], un o [[Y Deuddeg Apostol|apostolion]] [[Iesu Grist]], yw nawddsant yr Alban – [[30 Tachwedd]] yw dyddiad dygwyl Sant Andreas. Roedd yr Alban yn deyrnas annibynnol tan y [[18g]]. Ar [[26 Mawrth]] [[1707]], unwyd senedd yr Alban â senedd Lloegr a ffurfiwyd teyrnas unedig Prydain Fawr. Ail-sefydlwyd [[senedd yr Alban]] yn 1999 fel senedd ddatganoledig o dan lywodraeth Llundain.

Siaredir dwy [[iaith]] frodorol yn yr Alban yn ogystal â'r Saesneg – [[Gaeleg]] a [[Sgoteg]]. Mae Gaeleg yn iaith Geltaidd. Hi oedd iaith wreiddiol teyrnas yr Alban ac mae'n dal yn iaith fyw yn y gogledd orllewin. Mae Sgoteg yn perthyn i'r Saesneg, ac fe'i hystyrir yn [[tafodiaith|dafodiaith]] Saesneg gan rai, er bod Llywodraeth yr Alban a Siarter Ieithoedd Lleiafrifol Ewrop yn ei chyfrif yn iaith leiafrifol draddodiadol. Mae'n dal i gael ei siarad yn nwyrain a de'r Alban.

== Daearyddiaeth ==
{{prif|Daearyddiaeth yr Alban}}
O ran arwynebedd, mae'r tir mawr yn draean y gweddill o wledydd Prydain, sef {{convert|78772|km2|sqmi|0|abbr=on}}.<ref name=Whitaker>''Whitaker's Almanack'' (Llundain: J. Whitaker and Sons, 1991)</ref> Mae felly tua'r un maint â'r [[Gweriniaeth Tsiec|Weriniaeth Tsiec]] Yr unig ffin wleidyddol ydy hwnnw yn ne'r wlad gyda Lloegr, sy'n {{convert|96|km|mi|0|abbr=on}} – rhwng aber [[Afon Tuedd]] yn y dwyrain hyd at [[Moryd Solway]] (''Solway Firth'').<ref name=GyA-535>''Geiriadur yr Academi'', tud. 535</ref> Saif Iwerddon {{convert|30|km|mi|0|abbr=on}} i'r gorllewin o  benrhyn [[Kintyre]];<ref name="Atlas">D. Munro, ''Scotland Atlas and Gazetteer'' (Harper Collins, 1999), tud. 1–2</ref> mae Norwy {{convert|305|km|mi|0|abbr=on}} i'r gogledd ddwyrain, ac mae [[Ynysoedd Ffaröe]] 270&nbsp;km i'r gogledd.

Mae'r Alban yn nodedig am ei [[Rhestr o gopaon dros 610m (2,000 troedfedd) yn yr Alban|mynyddoedd]]. Yn ystod y cyfnod [[Pleistosen]], roedd y wlad wedi'i gorchuddio o dan rew ac mae olion y [[rhewlif]]au i'w gweld yn amlwg ar y tirwedd. Y prif nodwedd [[daeareg|ddaearegol]] yw'r ffalt a red o [[Arran]] hyd at [[Stonehaven]] ac mae'r creigiau sydd i'r gogledd o'r ffin hwn (sef Ucheldir yr Alban) yn hen iawn ac yn perthyn i gyfnod [[Cambriaidd]] a [[Cyn-Gambriaidd|Chyn-Gambriaidd]].

Mae'r iseldir yn perthyn i ddau gyfnod gwahanol; mae gogledd yr iseldir yn perthyn i'r [[Paleogen]] a'r de'n perthyn i'r cyfnod [[Silwraidd]], sef 408.5 miliwn o flynyddoedd yn ôl.

=== Awdurdodau unedol ===
Dyma restr o awdurdodau unedol yr Alban a map sy'n dangos eu lleoliad yn y wlad:
[[Delwedd:ScotlandLabelled.png|left]]
<table border=0 cellpadding="2" cellspacing="0">
<table><tr><td valign=top>

<ol>
<li>[[Inverclyde]]</li>
<li>[[Swydd Renfrew]]</li>
<li>[[Gorllewin Swydd Dunbarton]]</li>
<li>[[Dwyrain Swydd Dunbarton]]</li>
<li>[[Glasgow|Dinas Glasgow]]</li>
<li>[[Dwyrain Swydd Renfrew]]</li>
<li>[[Gogledd Swydd Lanark]]</li>
<li>[[Falkirk (awdurdod unedol)|Falkirk]]</li>
<li>[[Gorllewin Lothian]]</li>
<li>[[Caeredin|Dinas Caeredin]]</li>
<li>[[Midlothian]]</li>
<li>[[Dwyrain Lothian]]</li>
<li>[[Swydd Clackmannan]]</li>
<li>[[Fife]]</li>
<li>[[Dundee|Dinas Dundee]]</li>
<li>[[Angus]]</li>
</ol>

</td>
<td valign=top>

<ol start=17>
<li>[[Swydd Aberdeen]]</li>
<li>[[Aberdeen|Dinas Aberdeen]]</li>
<li>[[Moray]]</li>
<li>[[Yr Ucheldir]]</li>
<li>[[Hebrides Allanol|Na h-Eileanan Siar <br>(Ynysoedd y Gorllewin)]]</li>
<li>[[Argyll a Bute]]</li>
<li>[[Perth a Kinross]]</li>
<li>[[Stirling (sir)|Stirling]]</li>
<li>[[Gogledd Swydd Ayr]]</li>
<li>[[Dwyrain Swydd Ayr]]</li>
<li>[[De Swydd Ayr]]</li>
<li>[[Dumfries a Galloway]]</li>
<li>[[De Swydd Lanark]]</li>
<li>[[Gororau'r Alban]]</li>
<li>[[Ynysoedd Orkney]]</li>
<li>[[Ynysoedd Shetland]]</li>
</ol>
</td>
</table>

=== Afonydd ===
[[Delwedd:River Nith estuary.jpg|dde|bawd|Aber [[Afon Nith]] yn llifo mewn i'r ''[[Moryd Solway]]'' i'r de o [[Dumfries]].]]
{{main|Rhestr afonydd yr Alban}}
Y deg prif afon yn yr Alban, yn nhrefn eu hyd, yw:
#[[Afon Tay]] {{convert|120|mi}}
#[[Afon Spey]] {{convert|107|mi}}
#[[Afon Clud]] {{convert|106|mi}}
#[[Afon Tuedd]] {{convert|97|mi}}
#[[Afon Dee (Swydd Aberdeen)|Afon Dee]] {{convert|85|mi}}
#[[Afon Don (Swydd Aberdeen)|Afon Don]] {{convert|82|mi}}
#[[Afon Nith]] {{convert|71|mi}}
#[[Afon Forth]] {{convert|65|mi}}
#[[Afon Findhorn]] {{convert|63|mi}}
#[[Afon Deveron]] {{convert|61|mi}}

== Hanes ==
{{prif|Hanes yr Alban}}
===Hanes Cynnar===
Dinistriodd y [[rhewlif]]oedd parhaus, a orchuddiai arwynebedd tir yr Alban yn llwyr, unrhyw olion o fodolaeth dynol yn ystod y cyfnod [[Oes Ganol y Cerrig]]. Credir i'r criwiau cyntaf o [[helwyr-gasglwyr]] gyrraedd yn yr Alban oddeutu 12,800 o flynyddoedd yn ôl, am fod yr iâ wedi diflannu wedi'r cyfnod rhewlifol olaf.<ref>Y dystolaeth cynharaf y gwyddir amdano ydy pen saeth [[fflint]] o [[Islay]]. Gweler Alistair Moffat, ''Before Scotland: The Story of Scotland Before History'' (Llundain: Thames & Hudson, 2005), tud. 42.</ref><ref>Mae safleoedd yn [[Cramond]] i 8500 CC a ger [[Castell Kinloch|Kinloch]], [[Rùm]] o 7700 CC yn darparu tystiolaeth fod bod dynol wedi trigo yn yr Alban. Gweler [http://www.megalithic.co.uk/article.php?sid=2146410357 "The Megalithic Portal and Megalith Map: Rubbish dump reveals time-capsule of Scotland's earliest settlements"] megalithic.co.uk.; adalwyd 10 Chwefror 2008; a Kevin J. Edwards a Graeme Whittington, "Vegetation Change", yn ''Scotland After the Ice Age: Environment, Archaeology and History, 8000 BC–AD 1000'', gol. Kevin J. Edwards ac Ian B. M. Ralston (Caeredin: Edinburgh University Press, 2003), tud. 70</ref>

Dechreuodd y setlwyr cyntaf adeiladu eu tai parhaol cyntaf yn yr Albaen tua 9,500 o flynyddoedd yn ôl, a gwelwyd y pentrefi cyntaf tua 6,000 o flynyddoedd yn ôl. Daw'r pentref [[Skara Brae]] ar prif dir [[Orkney]] o'r cyfnod hwn. Mae cynefinoedd [[Neolithig]], safleoedd claddu a defodau yn gyffredin iawn yn [[Ynysoedd y Gogledd]] ac [[Ynysoedd y Gorllewin]], lle roedd prinder o goed wedi arwain at y rhan fwyaf o adeiladau'n cael eu codi o garreg.<ref>{{dyf llyfr|cyfenw=Pryor|enw=Francis|teitl=Britain BC| cyhoeddwr=HarperPerennial|lleoliad=London|blwyddyn=2003|isbn=978-0007126934|tudalennau=98–104 & 246–250}}</ref>

== Diwylliant ==
{{prif|Diwylliant yr Alban}}
Siaradwyd y [[Brythoneg|Frythoneg Ddwyreiniol]] o lannau'r Fife i lannau'r Hafren a [[Cynfeirdd|Chynfeirdd]] o ddeheudir yr Alban oedd [[Taliesin]] ac [[Aneirin]]. Arweinydd o [[Manaw Gododdin|Fanaw Gododdin]] yn Nyffryn y Forth oedd [[Cunedda]] yn ôl yr hanes, sef sefydlydd Teyrnas Gwynedd. Roedd cryn gyfathrach a mynd-a-dod rhwng Cymru a'r Alban hefyd yn [[Oes y Seintiau]]: mae [[Cyndeyrn]] (Saesneg: ''Mungo'') yn dal i gael ei gofio yn [[Llanelwy]] ac yn [[Glasgow]].

== Gweler hefyd ==
*[[Refferendwm annibyniaeth i'r Alban, 2014]]
*[[Ucheldiroedd yr Alban]]
*[[Iseldiroedd yr Alban]]
*[[Rhestr ardaloedd cyfrifiad yr Alban]]
*[[Rhestr o lefydd yn yr Alban o ran poblogaeth]]
*[[Rhestr enwau Cymraeg ar drefi a llefydd eraill yn yr Alban]]
*[[Rhestr llynnoedd yr Alban]]
*[[Rhestr copaon yr Alban]]
*[[Rhestr o ddinasoedd yr Alban]]

==Cyfeiriadau==
{{cyfeiriadau}}

{{Celtaidd}}
{{Y Deyrnas Unedig}}

{{DEFAULTSORT:Alban, Yr}}
[[Categori:Yr Alban| ]]
[[Categori:Y Deyrnas Unedig| ]]
[[Categori:Gwledydd Ewrop]]