Gweld cod am Tórshavn

{{Gwybodlen lle | suppressfields = cylchfa sir  }}

'''Tórshavn''' ([[Daneg]]: ''Thorshavn'') yw prifddinas a threflan fwyaf [[Ynysoedd Ffaröe]], sy'n genedl o fewn Teyrnas [[Denmarc]] a sydd wedi ei lleoli'n ddaearyddol rhwng [[Norwy]], Yr Alban a Gwlad yr Iâ. Lleolir Tórshavn ar lan ddwyreiniol ynys [[Streymoy]]. I'r gogledd orllewin mae [[Húsareyn]], mynydd 347 metr o uchder ac i'r de orllewin, Kirkjubøreyn., y mynydd 350 metr o uchder. Poblogaeth y dref ei hun yw {{Poblogaeth WD}} ond mae ardal drefol ehangach oddeutu 19,000 (yn 2018).

Sefydlodd y [[Llychlynwyr]] senedd ar benrhyn Tinganes yn 850 OC.<ref>{{cite web|url=http://www.torshavn.fo/Default.aspx?pageid=620|title=Tórshavn Municipality|website=Tórshavn Municipality|publisher=}}</ref> O'r dyddiad hynny, Tórshavn oedd prifddinas yr ynysoedd ac mae wedi aros felly ers hynny. Yn ystod yr Oesoedd Canol, y penrhyn gul ganol oedd prif ran Tórshavn. Tórshavn hefyd oedd canolfan masnach monopoli'r ynysoedd a gan hynny, yr unig le y gallai'r ynyswyr brynu a gwerthu nwyddau'n gyfreithiol. Cafwyd gwared ar y monopoli ym 1856 a gyda hynny roedd yr ynysoedd yn rhydd i fasnachu'n agored.

== Hanes cynnar ==

[[Delwedd:Recherche Expedition 1839 Tórshavn.jpg|bawd|Tórshavn 1839.]]
[[Delwedd:Thorshavn_1902_Map_Trap.jpeg|bawd|de|200px|Map o Tórshavn, 1902.]]
Ni wyddir os bu i'r mynachod Celtaidd a ymsefydlodd gyntaf ar Ynysoedd y Ffaröe, aneddu yn yr ardal a enwir heddiw yn Torshavn.  Ymsefydlodd y Llychlynwyr ar yr ynysoedd yn y 9g. Roedd yn arferol ganddynt gynnal cynulliad mewn gwahanol rannau o'r ynysoedd. Roedd yn draddodiad ganddynt i gynnal y cynulliad neu senedd yma, ''[[Thing (senedd)|tings]]'', mewn lle niwtral a di-boblogaeth fel na chai neb fantais dros eraill.  Cynhaliwyd y prif ''ting'' i'r ynysoedd yn Tórshavn yn 825, ar [[Tinganes]], y penrhyn sy'n rhannu'r harbwr yn ddwy ran, ''Eystaravág'' ("ffordd ddwyreiniol") a ''Vestaravág'' ("ffordd orllewinnol"). Byddai'r Llychlynwyr felly'n cwrdd bob haf a darnau o graig gwastad. Dyma oedd y darn mwyaf canolog i'r ynysoedd er nad oedd aneddiad ar y Tinganes ar y pryd. Dywed y Færeyinga Saga: "lleoliad ''ting'' y Ffaröwyr ar Streymoy, a ceir harbwr yno a elwir yn Tórshavn". Daeth oes y Llychlynwyr i ben yn 1035. Datblygwyd marchnad o'r ''ting'' a dyfodd gydag amser i fod yn ardal masnachu.

Trwy gydol yr Oesoedd Canol y penrhyn bychan oedd craidd Tórshavn. Yn wahanol i bentrefi eraill yr ynysoedd bu Tórshavn byth yn gymuned amaethyddol. Yn ystod y 12fd ganrif, roedd holl masnach rhwng Norwy a'r Ynysoedd y Ffaröe a'r ynysoedd eraill i'r gorllewin wedi eu canoli yn Bergen yn Norwy. Yn 1271 sefydlwyd monopoli masnach yn Tórshavn gan Goron Norwy. Yn ôl dogfen o 1271, hwyliai dau long yn gyson rhwng o Bergen i Tórshavn gyda chargo o halen, coed a grawn. Roedd gan Tórshavn felly fwy o gyswllt gyda'r byd na'r pentrefi eraill. O dan reolaeth Norwy ac yna Denmarc yn Tórshavn yr ymsefydlodd swyddogion y goron. Byddai'r holl ffactorau hyn yn ogystal â lleoliad y Ting yn sicrhau datblygiad y pentref fel prifddinas yr Ynysoedd.

== 1500–1800 ==

Nid yw ffynonellau'n sôn am ardal drefol i Tórshavn nes wedi'r Diwygiad Protestannaidd ym 1539.
Oddeutu 1580 adeiladwyd caer bychan, [[Skansin]], gan yr arwr forwrol a masnachwr Ffaröeg, [[Magnus Heinason]] ar ochr ogleddol yr harbwr. Adeiladwyr yn hwyrach ymlaen amddiffynfeydd bychan ar Tinganes. [[Delwedd:Tórshavn skansin 8.jpg|bawd|chwith|Skansin a ailadeiladwyd sawl gwaith ers y tro cyntaf yn 1580 a'r tro ddiwethaf yn 1790. Mae'r ddelwedd hon o 2004.]]

Yn 1584 roedd gan Tórshavn boblogaeth o 101 person. Rhannwyd y boblogaeth yn dair rhan tebyg o ran maint: amaethwyr ei teuluoedd a'i gweision; swyddogion masnach a llywodraeth; a'r drydedd rhan, gwerin heb dir gan gynnwys [[proletariat]] o'r pentrefi a ddaeth i Tórshavn i edrych am waith. Danfonwyd y bobl yma i warchod Skansin heb dâl ac roeddent yn ddibynnol ar haelioni ffermwyr am eu bwyd a dillad.

Yn 1655 rhoddodd y brenin Frederick III o Ddenmarc (rheolwr Ynysoedd y Ffaröe) yr ynysoedd i'w holl wleidydd, [[Kristoffer Gabel]]. Adnebir teyrnatiad y teulu von Gabel Family, 1655–1709, fel y ''Gablatíðin''. Dyma gyfnod tywyllaf hanes Tórshavn. Rhoddwyd monopoli masnach yn nwylo'r teulu a bu rheoli llym ar y nwyddau a ddaw i fasnachu i'r Ynysoedd a'r pris gallai'r Ynyswyr ei gael am eu cynnyrch. Bu cwyno cyson am y rheolaeth llwgr. Yn ystod y cyfnod hwn, yn 1673, llosgwyd y Tinganes gan dân wedi i storfa powdr gwn a gadwyd yno ffrwydro. Llosgwyd nifer o hen dai i'r llawr a collwyd nifer o hen gofnodion yr Ynysoedd gan gynnwys dogfennau'r teulu Gabel.

Gwellwyd amgylchiadau yn Tórshavn wedi i'r monopoli masnach ddod yn fonopoli frenhinol yn 1709. Cyflenwyd y drefn gan nwyddau o [[Copenhagen]] tair gwaith y flwyddyn. Yn 1709, bwriwyd Tórshavn gan bla o'r frech wen, gan ladd bron y cyfan o'r boblogaeth, rhyw 250 person allan o boblogaeth o 300. Serch hynny, yn ystod y ganrif dechreuodd Tórshavn ddatblygu'n dref fechan. Yn ystod y cyfnod yma daeth Niels Ryberg yn gyfrifol am y monopoli masnach. O 1768 ac am yr 20 mlynedd nesaf, gadwyd i Ryberg ddatblygu entrepot wedi ei seilio gan mwyaf ar smyglo i [[Lloegr|Loegr]] yn sgil y rhyfeloedd rhwng Prydain a Ffrainc. Llenwodd y storysau â newydd a Ryberg oedd y person cyntaf i weld bod modd gwneud elw o bysgota. Arbrofodd gyda halltu penfras a phenwaig ond daeth fawr ddim o'r fenter yn y cyfnod yma.

Cadeirlan Tórshavn a adeiladwyd gyntaf yn 1788 ac ail-adeiladwyd yn rhannol yn 1865. Ers 1990, bu'n sedd Esgob Ynysoedd y Ffaröe.
[[Delwedd:Logting 1864, faroe islands.jpg|bawd|chwith|Tórshavn 1864, mae'r Løgting yn y chwith dop]]
[[Delwedd:Faroe Islands, Streymoy, Tórshavn (5).jpg|bawd|dde|canol Tórshavn, gyda [[Tórshavn Cathedral|the cathedral]] a stryd Bryggjubakki (chwith) a stryd Undir Bryggjubakka (dde).]]
[[Delwedd:Tórshavn.2009.5.jpg|bawd|dde|Harbwr Fferi Tórshavn, golygfa tuag ag [[Tinganes]] a 'Vesturbýur' ''Y Dref Newydd''.]]

== 1800 i'r presennol ==
Ar 30 Mawrth 1808, daeth y llong ryfel HMS ''Clio'' i Tórshavn gan gipio'r gaer Skansin am gyfnod byr. Difethwyr gynnau 18-pwys y gaer a dygwyd yr dryllai llai. Yn fuan wedyn, wedi 6 Mai, rheibiwyd y dref di-amddiffyn gan leidr-filwr Almaenig a ddefnyddiau'r enw "Baron von Hompesch" a cipiodd eiddo Monopoli Coron Denmarc.

Daeth masnach rydd i Ynysoedd y Ffaröe yn 1856. Agorwyd yr ynysoedd ac fe wedd-newidiwyd yr economi a Tórshavn. Rhentwyd y tir amaeth i bobl y dref oedd nawr yn gallu ei brynu hefyd. Bendithiwyd y bobl gan y plotiau bychain yma o dir gan bod modd iddynt gadw rhai buchod a defaid.

Yn 1866, sefydlwyd cyngor tref Tórshavn a bu'r dref yn brifddinas Ynysoedd y Ffaröe ers hynny. Yn 1909 daeth Tórshavn yn dref farchnad gyda'r un siarter trefol â threfi marchnad eraill yn Nenmarc.

Yn 1927 adeiladwyd harbwr fodern yn Tórshavn. Galluogwyd i longau mwy lanio yno.<ref name="Gregoriussen 11-15">{{Cite book|author=Gregoriussen, Jákup Pauli|year=2000|title=Tórshavn, vár miðstøð og borg II. Tekningar úr Havn|location=Velbastaður|publisher=Forlagið í Støplum|isbn=99918-914-4-7|language=fo|page=11–15}}</ref>

Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, wedi goresgyniad Denmarc gan y Naziaid, meddiannwyd Ynysoedd y Ffaröe gan luoedd Prydain oherwydd eu lleoliad pwysig ar i Fôr Tawch a'r Iwerydd. Defnyddiwyd Skansin unwaith eto fel canolfan filwrol y tro yma fel pencadlys Command y Lynges Frenhinol Brydeinig.

Yn 1974 gwnaethpwyd dau bentref gyfagos, Hoyvík a Hvítanes yn faestrefi i Tórshavn. Yn 1978 ychwanegwyd pentrefi eraill, Kaldbak (1997) Argir (2001), Kollafjørður ac yn 2005, Kirkjubøur, Hestur, a Nólsoy.

== Gwleidyddiaeth a llywodraeth ==
Tórshavn yw prifddinas Ynysoedd y Ffaröe a dyma leoliad ei llywodraeth ddatganoledig, sy'n rhan o Teyrnas Denmarc. Mae ganddi ei senedd ei hun, y [[Løgting]] sydd â phwerau'n gryfach na rhai Cymru. Lleolir rhan o weinyddiaeth y Llywodraeth ar benrhyn [[Tinganes]] yn Tórshavn ac roedd swyddfa'r Prif Weinidog a Gweinyddiaeth Fewnol yma nes 2013. Lleolir y swyddfeydd eraill ar draws y brifddinas, er enghraifft y Gweinidogaeth Iechyd<ref>{{cite web|url=http://www.government.fo/the-government/ministries/ministry-of-health-affairs/|title=Ministry of Health Affairs|website=The government of the Faroe Islands|publisher=|access-date=2015-07-28|archive-date=2015-07-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20150711033914/http://www.government.fo/the-government/ministries/ministry-of-health-affairs/|url-status=dead}}</ref> Gweinidogaeth Materion Cymdeithasol<ref>{{cite web|url=http://www.government.fo/the-government/ministries/ministry-of-social-affairs/|title=Ministry of Social Affairs|website=The government of the Faroe Islands|access-date=2015-07-28|archive-date=2015-07-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20150711024134/http://www.government.fo/the-government/ministries/ministry-of-social-affairs/|url-status=dead}}</ref> ger [[Landssjúkrahúsið|Ysbyty Ynysoedd y Ffaröe]] yn Eirargarður, a lleolir Gweinidogaeth Cyllid yn [[Argir]] mewn adeilad a elwir yn Neuadd Albert stryd Kvíggjartún.<ref name="fmr">{{cite web | url=http://www.government.fo/the-government/ministries/ministry-of-finance/ | title=Ministry of Finance | website=The government of the Faroe Islands | access-date=2015-07-28 | archive-date=2015-07-11 | archive-url=https://web.archive.org/web/20150711035711/http://www.government.fo/the-government/ministries/ministry-of-finance/ | url-status=dead }}</ref> Mae'r senedd, y [[Løgting]], a oedd yn wreiddiol ar y Tinganes, bellach wedi ei ad-leoli i sgwâr y dre, Vaglið, ers 1856.

== Hinsawdd ==
Oherwydd effaith Llif y Gwlff mae Tórshavn yn derbyn hafau lled-oer ond gaeafau mwyn lle nad yw'r tymheredd fel arfer yn is na'r rhewbwynt. Mae Tórshavn ymysg un o'r llefydd mwyaf cymylog yn y byd, gyda heulwen sylweddol cyn-lleied â 2.4 y dydd.

== Chwaraeon ==
[[Delwedd:Drekin a Faroese Row Boat.jpg|bawd|200px|Ras gychod gŵyl Jóansøka yn Tvøroyri yn Mehefin 2011.]]

Tórshavn, yw canolfan chwaraeon yr Ynysoedd. Lleolir y stadiwm bêl-droed fwyaf y, Tórsvøllur, yno sydd â seddi i 6,000 o bobl. Dyma'r stadiwm genedlaethol a chartref Tîm Pêl-droed Cenedlaethol Ynysoedd y Ffaröe.

Ceir sawl clwb yn y dref sy'n chwarae yn Uwch-gynghrair Ynysoedd y Ffaröe: HB Tórshavn, B36 Tórshavn ac Argja Bóltfelag. Pêl-llaw yw ail chwaraeon mwyaf poblogaidd y dref. Enwau timau'r dref yw: Kyndil, Neistin a Ítróttafelagið H71. Mae gan Tórshavn hefyd sawl tîm rhwyfo poblogaidd gan gynnwys: Havnar Róðrarfelag a Róðrarfelagið Knørrur.<ref>{{cite web|url=http://www.isf.fo/?page_id=623#51|title=ISF.fo Faroese confederation of sports and Olympic committee|work=Ítróttasamband Føroya}}</ref>

Cynhelir Cystadleueth Seiclo pob mis Gorffennaf yn yr Ynysoedd. Enw'r Ras yw ''Kring Føroyar'' (''Tour de Faroe'' / ''Around the Faroes''), ac mae'n dechrau yn Klaksvík a gorffen yn Tórshavn.<ref>{{cite web|url=http://tsf.fo//tour+of+faroe+island+2012.html|title=Effo Kring Føroyar (Tour de Faroe)|website=Tórshavnar súkklufelag (Bycycle club of Tórshavn)|language=fo|access-date=2015-07-28|archive-date=2021-09-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20210905172432/http://tsf.fo/tour+of+faroe+island+2012.html|url-status=dead}}</ref>

== Cerddoriaeth ==
Cynhelir Gŵyl Jazz Tórshavn yn flynyddol ers 1983 ac mae'n denu cerddorion a thwristiaid o Ogledd America ac [[Ewrop]].

== Digwyddiadau ==
Un o brif ddigwyddiadau calendr Tórshavn, a'r Ynysoedd yw [[Ólavsøka]] sef dathliad [[Nawddsant]] Ynysoedd y Ffaröe, Sant Olaff. Cynhelir Ólavsøka yn flynyddol ar 29 Gorffennaf ond ceir cyfres o ddigwyddiadau yn arwain at hynny. Uchafbwynt y dathliad yw gorymdaith gan bwysigion, cerddorion ac athletwyr drwy'r dref ar ddiwrnod y nawddsant. Bydd miloedd o bobl yn dod i wylio'r orymdaith gan deithio o rannau eraill o'r wlad at yr achlysur.

== Trafnidiaeth ==
[[Delwedd:Torshavn.png|dde|200px|bawd|Map o Tórshavn yn dangos cysylltiadau ffyrdd]] 
Mae'r harbwr yn cynnal gwasanaeth fferi ryngwladol ''Smyril Line'' sy'n cysylltu Denmarc a [[Gwlad yr Iâ]]. Mae'r harbwr hefyd yn cynnwys gwasanaeth fferi mewnol yr Ynysoedd, Strandfaraskip Landsins sy'n hwylio gan mwyaf i [[Tvøroyri]].

Ceir gwasanaeth bwrs Bussleiðin o fewn y dref. Mae'r gwasanaeth hefyd yn cysylltu gyda phentrefi a threfi eraill Ynysoedd y Ffaröe.

Lleoliad Hofrenfa yn y dref ac Awyrfa Vágar yw'r maes awyr agosaf.

== Safleoedd diddorol ==
[[image:Faroe stamp 272 national art museum.jpg|bawd|chwith|Listasavn Føroya ar stamp genedlaethol, 1995.]]
* Tinganes, hen ran y dref sydd dal i gynnwys tai o bren gyda to o laswellt. Mae'r hynaf yn 500 mlwydd oed.
* Cadeirlan Tórshavn, yr eglwys ail hynaf yn y wlad.
* Harbwr Tórshavn.
* Caer Skansin, safle hanesyddol yn dyddio o'r 16g.
* Listasavn Føroya, amgueddfa gelf yr Ynysoedd.
* Y brif eglwys, Vesturkirkjan, gyda gwaith allanol gan Hans Pauli Olsen.
* Y Tŷ Nordig, un o sefydliad ddiwylliannol bwysicaf yn Ynysoedd Ffaröethe.
* Amgueddfa Hoyvík.
* Amgueddfa Hanes Naturiol gyda gardd fotanegol bychan a 150 planhigyn o'r ynysoedd.
* Niels Finsens gøta, unig stryd y ddinas ar gyfer cerddwyr yn unig.

== Sefydliadau yn Tórshavn ==
* [[Løgting]], Løgtingið a Llywodraeth Ynysoedd y Ffaröe, y Landstýrið.
* Kringvarp Føroya, Gwasanaeth Radio a Theledu genedlaethol dan berchnogaeth gyhoeddus.
* [[Prifysgol Ynysoedd y Ffaröe|Prifysgol Ynysoedd Ffaröe]] sy'n cynnwys yr Archifdy Genedlaethol, y Coleg Forwrol a Choleg Athrawon.
* Postverk Føroya, gwasanaeth post Ynysoedd y Ffaröe.
* [[Glasir]], prif goleg trydyddol a galwedigaethol y genedl
* Mae gan Gwlad yr Iâ Gonswl Gyffredinol yn Tórshavn.

==Oriel==
<gallery>
File:Vestaravag torshavn, faroe islands, feb 2005.jpg|Eystaravág
File:Faroe Islands, Streymoy, Tórshavn (6).jpg|Bws ar Norðari Ringvegur
File:Faroe Islands, Streymoy, Tórshavn (1).jpg|Golygfa dros ganol Tórshavn
File:Tórshavn.2.old habour.jpg|Eystaravág
File:Nabb, One of the Sports Halls in Tórshavn and Tórsvøllur, the National Football Stadium of the Faroe Islands.JPG|Un o ganolfannau chwaraeon Tórshavn
File:Niels Finsens gøta 2003.JPG|Niels Finsens Gøta
File:British gun, skansin (Faroe Islands).jpg|Y canon Brydeinig yn Skansin
File:Havnar-kirkja-foto.JPG|Cadeirlan Tórshavn 
File:Faroe Islands, Streymoy, Tórshavn (4), Bryggjubakki street at night.jpg|Bryggjubakki gyda'r nos
File:Tó.StadtparkWeg.jpg|Y Parc fwrdeisiol
File:Faroe Islands, Streymoy, Tórshavn (7), Tinganes.jpg|Lonydd cefn Tinganes
File:Tórshavn.Norröna.jpg|Does yr un tŷ yn Tórshavn sy'n fwy na MS Norröna!
File:Lagting.tórshavn.jpg|bawd|Adeiladau'r [[Løgting]], llywodraeth y genedl
</gallery>

==Gefeilldrefi==

Gefeillir Tórshavn â:
*{{flagicon|NOR}} [[Asker]], Norwy
*{{flagicon|ISL}} [[Garðabær]], Gwlad yr Iâ
*{{flagicon|ISL}} [[Reykjavík]], Iceland<ref>{{cite web|url=http://www.torshavn.fo/Default.aspx?pageid=204|title=Torshavn.fo, Vina- og samstarvsbýir|website=Tórshavn Municipality|language=fo}}</ref>
*{{flagicon|FIN}} [[Jakobstad]], Ffindir
*{{flagicon|ALA}} [[Mariehamn]], [[Åland]]<ref name="mhbibl">{{cite web | url=http://www.mhbibl.aland.fi/vanorter.html | title=Mariehamns stads vänorter | access-date=2015-07-28 | archive-date=2008-12-01 | archive-url=https://web.archive.org/web/20081201180118/http://www.mhbibl.aland.fi/vanorter.html | url-status=dead }}</ref>
*{{flagicon|SWE}} [[Eslöv]], Sweden
*{{flagicon|DEN}} [[Birkerød]], Denmarc
*{{flagicon|ITA}} [[Riolunato]], Yr Eidal

== Cyfeiriadau ==
{{cyfeiriadau|2}}

==Ffynonellau eraill==
* Havsteen-Mikkelsen, Sven  (1995)  ''Føroyinga søga'' (Bjarni Niclasen, týddi;  Jørgen Haugan, skrivaði eftirmæli. Tórshavn: Føroya skúlabókagrunnur)

== Dolenni allanol ==
{{commons|Tórshavn}}
* [http://www.torshavn.fo/Default.aspx?pageid=619 Gwefan Bwrdeisdref Tórshavn]

{{Prifddinasoedd Ewrop}}

[[Categori:Ynysoedd Ffaröe]]