Gweld cod am Ffiseg

{{Pethau| fetchwikidata=ALL | suppressfields= }}
{{ffiseg}}

Mae '''ffiseg''' (o'r [[Groeg]] φυσικός, "naturiol", a φύσις, "natur") neu '''anianeg''' (term hynafol am "ddeddfau neu drefn natur") yn gainc o'r astudiaeth wyddonol o fyd natur er mwyn deall sut mae'r [[Bydysawd (seryddiaeth)|bydysawd]] yn gweithio. Astudiaeth o fater ydyw ynghyd â chysyniadau perthnasol eraill e.e. ynni a grym a'i amcan yw canfod y [[deddf ffiseg|deddfau sylfaenol]] sy'n llywodraethu [[mater]], [[ynni]], [[gofod metrig|gofod]] ac [[amser]].<ref name="youngfreedman2014p2">"Physics is an experimental science. Physicists observe the phenomena of nature and try to find patterns that relate these phenomena."{{harvnb|Young|Freedman|2014|p=2}}</ref><ref name="holzner2003-physics">''"Physics is the study of your world and the world and universe around you."''; Holzner 2006 tud 7}</ref>

Mae ffiseg yn:
* disgrifio cyfansoddiad elfennol y bydysawd;
* disgrifio'r rhyngweithiadau rhwng elfennau'r bydysawd;
* dadansoddi systemau drwy ddefnyddio egwyddorion sylfaenol.
Gwneir defnydd helaeth o gydberthnasau [[mathemateg]]ol i ddisgrifio [[deddf ffiseg|deddfau ffiseg]].

Mae ffisegwyr yn cymryd yn ganiataol bodolaeth mas, hyd, amser, cerrynt trydanol a thymheredd ac oddi wrth y rhain yn gallu diffinio pob maint ffiseg arall.

== Hanes ffiseg ==
{{Prif|Hanes ffiseg}}
Ffiseg yw'r wyddoniaeth o [[mater]], ymddygiad y mater a [[mudiant]]. Dyma un o'r disgyblaethau gwyddonol hynaf. Yr hen Roegwr [[Aristoteles|Aristotlys]] a gyfansoddodd y gwaith ysgrifenedig cyntaf am ffiseg.

Yng Nghymru, sefydlwyd cadair ffiseg ym [[Prifysgol Aberystwyth|Mhrifysgol Aberystwyth]] yn 1877, [[Prifysgol Caerdydd|Caerdydd]] yn 1883 a [[Prifysgol Bangor|Bangor]] yn 1884.

== Nod a chwmpas ==
Mae ffiseg yn cwmpasu ffenomenau eang, o'r gronynnau is-atomig bychan, i'r galaethau anferthol. Mae'r gwrthrychau mwyaf syml yn cael eu cynnwys mewn ffiseg ac felly dywedir fod ffiseg yn "'''wyddoniaeth sylfaenol'''". Mae ffiseg yn ceisio disgrifio ffenomena amrywiol sy'n digwydd mewn natur mewn termau syml. Felly, mae ffiseg yn bwriadu cysylltu'r pethau pob dydd yr ydym yn eu gweld o’n cwmpas i darddiad yr achos yn y gobaith o ffeindio'r rheswm eithafol ar gyfer ein bodolaeth. Er enghraifft, roedd y Tsieineaid hynafol wedi arsylwi bod yna rymoedd anweledig rhwng mathau gwahanol o greigiau. Adnabyddir yr effaith yma erbyn hyn fel [[magneteg]] neu [[magnetedd]]. Yn gynharach darganfu'r Groegwyr hynafol [[Trydan|drydan]] wrth rwbio [[gwefr]] efo ffwr. Roedd datblygiadau technoleg yn yr 19g wedi dangos cysylltiad rhwng y ddwy theori. Gelwir hyn yn [[electromagnetedd]].

== Canghennau ffiseg ==
{| align="center"
|-
|
* [[Mecaneg glasurol]]
* [[Mecaneg perthnasedd]]
* [[Damcaniaeth maes cwantwm]]
* [[Mecaneg cwantwm]]

Yn aml, cai meysydd eu trefnu fel a ganlyn.

* atomau, niwclysau a mater
* deinameg a pherthnasedd
* dirgryniadau a thonnau
* meysydd electrig a magneteg
|
[[Delwedd:Ffiseg modern.svg|450px|center|Prif meysydd ffiseg]]
|
|}

Mae gan ffiseg berthynas agos â'r [[gwyddoniaeth naturiol|gwyddorau naturiol]] eraill, yn enwedig [[cemeg]]. Gelwir cemeg ar sawl maes yn ffiseg, yn enwedig [[mecaneg cwantwm]], [[thermodynameg]] ac [[electromagnetedd]].  Er hynny, mae ffenomenau cemeg yn ddigon amrywiol a chymhleth i drin cemeg fel disgyblaeth ar wahân. Sut bynnag, derbyniwyd yn gyffredinol gan [[cemegwr|gemegwyr]] a ffisegwyr taw deddfau ffiseg sy'n disgrifio camau sylfaenol pob rhyngweithiad cemegol.

<gallery>
Image:Bruce McCandless II during EVA in 1984.jpg|[[Seryddiaeth|Seryddwr]] uwchben [[Y Ddaear]]
Image:Triple expansion engine animation.gif|System [[Thermodynameg]]
Image:Lightning in Arlington.jpg|[[Cerrynt trydanol]] yw mellt.
Image:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|Isaac Newton

</gallery>

== Rhai gwyddonwyr Ffiseg o Gymru ==
* [[Granville Beynon]] &ndash; prifysgolion Abertawe ac Aberystwyth; astudio'r ionosffer a'r magnetosffer.
* [[David Brunt]] &ndash; Cyfarwyddwr Swyddfa Dywydd Gwledydd Prydain, tad y rhagolygon tywydd modern.
* [[Donald Watts Davies]] &ndash; dyfeisydd y swits pecynnau, trosglwyddo data.
* [[E H Griffiths]] &ndash; Athro Ffiseg Prifysgol Caerdydd.
* [[Ezer Griffiths]] &ndash; cynhwysedd thermol metalau.
* [[David Edward Hughes]] &ndash; y cyntaf yn y byd i ddarlledu a derbyn signalau radio.
* [[Brian David Josephson]] (ganed 1940) &ndash; ffiseg lled-ddargludyddol. Enillydd Gwobr Nobel (1973).
* [[Frank Llewellyn Jones]] &ndash; Prifysgol Abertawe; ioneiddio.
* [[William Preece]] &ndash; cydweithiwr Marconi; prif beiriannydd y Swyddfa Bost.
* [[Graham Sutton]] &ndash; studio'r tywydd a chyfrifiadureg.
* [[John Viriamu Jones]] &ndash; Athro Ffiseg Prifysgol Caerdydd cyntaf.
* [[Evan James Williams]] &ndash; adfeiliad y mwon.
* [[Phil Williams]] &ndash; ffiseg yr haul a'r ddaear.

==Cyfeiriadau==
{{cyfeiriadau}}

{{Gwyddoniaeth naturiol}}
{{ffisegtroed}}
{{ffisegsylfaenol}}

{{Wiciadur|{{lc:{{PAGENAME}}}}}}

[[Categori:Ffiseg| ]]
[[Categori:Gwyddoniaeth naturiol]]