Gweld cod am Celf Cymru

[[Delwedd:The_Bard_(1774).jpeg|bawd|350x350px|''Y Bardd'', 1774, gan [[Thomas Jones (arlunydd)|Thomas Jones]] (1742–1803).]]
<span>Traddodiadau a diwylliant [[Celf|y celfyddydau gweledol]] yng [[Nghymru]] yw '''celf Cymru'''. Er i lenyddiaeth a [[Cerddoriaeth Cymru|cherddoriaeth]] y wlad ddangos sawl traddodiad unigryw, mae celf Cymru i raddau helaeth wedi dibynnu ar yr un ffurfiau ac arddulliau a geir yng ngwledydd eraill Prydain. Sonir yn aml am gelf Cymru, neu gelf yng Nghymru, i gynnwys y gweithiau niferus a wnaed gan arlunwyr estron yn y wlad, yn enwedig tirluniau.</span><ref>Houseley explores the lack of a clear sense of "Welsh art" among contemporary artists and in Wales generally. See also Morgan, 371–372.</ref>

== Hanes cynnar ==
[[Delwedd:British_Museum_gold_thing_501594_fh000035.jpg|chwith|bawd|250x250px|Clogyn aur yr Wyddgrug, 1900–1600 CC]]
Daethpwyd o hyd i sawl celfyddydwaith sydd yn dyddio o [[Cynhanes Cymru|gynhanes Cymru]]. Yn [[Ogof Kendrick]], [[Llandudno]] darganfuwyd asgwrn gên ceffyl wedi ei addurno, a gedwir yn [[yr Amgueddfa Brydeinig]].<ref>Kendrick's Cave [https://www.britishmuseum.org/whats_on/touring_exhibitions_and_loans/sharing_the_treasures.aspx BM touring exhibition] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121022160601/http://www.britishmuseum.org/whats_on/touring_exhibitions_and_loans/sharing_the_treasures.aspx |date=2012-10-22 }}, [https://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/pe_prb/d/decorated_horse_jaw.aspx BM Highlights] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121022160601/http://www.britishmuseum.org/whats_on/touring_exhibitions_and_loans/sharing_the_treasures.aspx |date=2012-10-22 }}</ref> Yn 2011 daethpwyd o hyd i ysgriffiniadau ar fur ogof ym [[Penrhyn Gŵyr|mhenrhyn Gŵyr]] sydd yn darlunio carw wedi ei drywanu, ac sydd yn ôl pob tebyg yn dyddio o 12,000–14,000 CC, ac felly'n un o'r gweithiau celf hynaf ym Mhrydain.<ref>[https://www.bbc.co.uk/news/uk-wales-south-west-wales-14272126 "Carving found in Gower cave could be oldest rock art"], BBC News online, South-West Wales, July 25, 2011</ref> Mae [[Clogyn aur yr Wyddgrug|Mantell Aur yr Wyddgrug]], a gedwir hefyd yn yr Amgueddfa Brydeinig, a heulddisg Banc Ty'nddôl yn [[Amgueddfa Cymru|Amgueddfa Genedlaethol Cymru]] yng [[Caerdydd|Nghaerdydd]] ymhlith y gweithiau celf pwysicaf o [[Oes yr Efydd]] ym Mhrydain.

Mae nifer o enghreifftiau o gelf [[Y Celtiaid|Geltaidd]] o [[Oes yr Haearn]] wedi eu canfod yng Nghymru.<ref>{{Cite web|url=http://www.museumwales.ac.uk/en/rhagor/article/1938/|title=Celtic Art in Iron Age Wales|date=3 May 2007|access-date=30 August 2011|website=National Museum of Wales|archive-date=2010-01-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20100113023922/http://www.museumwales.ac.uk/en/rhagor/article/1938|url-status=dead}}</ref> Mae'r darganfyddiadau o gyfnod [[Cyfnod y Rhufeiniaid yng Nghymru|y goncwest Rufeinig]], tua 74-8 OC, o arwyddocâd arbennig. Darnau o waith metel o [[Llyn Cerrig Bach|Lyn Cerrig Bach]] yn [[Ynys Môn]] a safleoedd eraill sydd yn enghreifftiau o gelf ddiweddar [[Diwylliant La Tène|arddull La Tène]] yn Ynysoedd Prydain ac Iwerddon. Mae Brigwrn Capel Garmon yn waith haearn ysblennydd sydd ymhlith y rhai cywreinaf yn Ewrop.<ref>{{Cite web|url=http://www.museumwales.ac.uk/en/rhagor/article/1940/|title=Stunning ironwork firedog uncovered in farmers field|date=4 May 2007|access-date=30 August 2011|website=National Museum of Wales|archive-date=2013-11-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20131105145400/http://www.museumwales.ac.uk/en/rhagor/article/1940/|url-status=dead}}</ref> Mae Cwpan Llewpart y Fenni yn dystiolaeth o gynnyrch moethus a gludwyd i Gymru gan y Rhufeiniaid yn y cyfnod wedi'r goresgyniadau.<ref>{{Cite web|url=http://www.museumwales.ac.uk/en/rhagor/article/1951/|title=Exquisite Roman treasure gives up its secrets|date=9 September 2007|access-date=30 August 2011|website=National Museum of Wales|archive-date=2011-08-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20110810063407/http://www.museumwales.ac.uk/en/rhagor/article/1951/|url-status=dead}}</ref>

Yn ystod [[Oesoedd Canol Cynnar|yr Oesoedd Canol Cynnar]], roedd [[yr Eglwys Geltaidd]] yng Nghymru yn ymwneud â chelf ynysol Prydain ac Iwerddon. Ceir sawl llawysgrif goliwiedig o'r cyfnod, gan gynnwys Efengylau Henffordd ac [[Llyfr Sant Chad|Efengylau Caerlwytgoed]] o'r 8g, sydd o bosib o darddiad Cymreig.yw'r mwyaf nodedig. Gwaith Cymreig yn sicr yw [[Sallwyr Rhygyfarch]] o [[Tyddewi|Dyddewi]], sydd yn dangos arddull ynysol ddiweddar gyda nodwedd anarferol sef dylanwad [[Llychlynwyr yng Nghymru|Llychlynaidd]], a geir hefyd mewn gwaith metel o'r cyfnod hwnnw.

Dim ond ambell ddarn o [[Pensaernïaeth|bensaernïaeth]] y cyfnod sy'n weddill. Yn wahanol i [[Croes eglwysig|groesau Gwyddelig]] a meini'r [[Pictiaid]], mae [[Maen hir|meini hirion]] Cymru yn defnyddio patrymau geometrig ac ysgrifen yn bennaf, yn hytrach na ffigurau. Mae meini hirion diweddarach, o'r 10g, yn portreadu [[Iesu Grist]] a [[Rhestr o seintiau Cymru|seintiau Cymreig]]. Ychydig o waith metel sydd yn goroesi o gyfnod y 5g i'r 9g yng Nghymru. Fodd bynnag, mae safleoedd archeolegol yn [[Dinas Powys|Ninas Powys]] wedi datgelu arteffactau amrywiol gan gynnwys broetshis bylchgrynion a darnau eraill o gemwaith. Cafwyd hyd i dlysau tebyg yn safle Penycorddyn-mawr, ger [[Abergele]], yn dyddio o'r 8g. Yn ystod y cyfnod hwn, roedd y gwaith o adeiladu ffynhonnau sanctaidd yn arbennig o gyffredin yng Nghymru.

Pensaernïaeth bwysicaf Cymru o'r Oesoedd Canol yw'r bensaernïaeth filwrol, a adeiladwyd yn aml gan y goresgynwyr [[Y Normaniaid yng Nghymru|Normanaidd]] a Seisnig, yn enwedig y [[Goresgyniad Edward I|cestyll a godwyd gan y Brenin Edward I]] yng [[Gwynedd|Ngwynedd]] a [[Castell Biwmares|Chastell Biwmares]] ym Môn, a gydnabyddir fel [[Safle Treftadaeth y Byd|Safleoedd Treftadaeth y Byd UNESCO]], a [[Castell Caerffili|Chastell Caerffili]] a chestyll [[Llywelyn Fawr]] (gan gynnwys [[Castell Cricieth]] a [[Castell Dolbadarn|Chastell Dolbadarn]]). Mae yna nifer o [[Tai crefydd Cymru|adfeilion mynachaidd]] yng Nghymru. Mae eglwysi a chadeirlannau Cymru'r Oesoedd Canol yn tueddu i fod yn syml a dirodres. Yn aml buont yn cynnwys [[murlun]]iau, allorluniau a chelf grefyddol arall, ond ychydig iawn sydd wedi goroesi. Yng [[Conwy (tref)|Nghonwy]], a oedd yn dref garsiwn gan y Saeson, mae enghraifft nodedig o dŷ carreg o'r 13g.

== Y Dadeni Dysg ==
Awgryma [[Peter Lord (arlunydd)|Peter Lord]] i'r [[Dadeni Dysg]] gychwyn yng Nghymru yn nechrau'r 15g.<ref>[http://www.southwales-eveningpost.co.uk/Art-historian-Peter-Lord-talks-new-book-Tradition/story-28873873-detail/story.html "Art historian Peter Lord talks The Tradition: A New History of Welsh Art: "It's a book for everyone" ", ''South Wales Evening Post'', 7 March 2016]. Accessed 3 April 2016</ref> Cynhyrchwyd llawer o'r gelf yn yr oes hon ar gyfer yr eglwys. Er enghraifft, gan [[Abaty Ystrad Fflur]] rai o'i hen briddlechi addurniedig hyd heddiw.<ref>{{Cite web|url=http://cadw.gov.wales/daysout/strata-florida-abbey/?lang=en|title=Strata Florida Abbey|access-date=17 May 2016|website=Cadw|archive-date=2016-05-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20160512195708/http://cadw.gov.wales/daysout/strata-florida-abbey/?lang=en|url-status=dead}}</ref>

Er gwaethaf y dinistr eang yn ystod [[y Diwygiad Protestannaidd]] ac yn ddiweddarach dan [[Gwerinlywodraeth Lloegr|Werinlywodraeth Lloegr]], nid yw pob eglwys yng Nghymru wedi colli'r cyfan o'i [[gwydr lliw]] canoloesol. Mae'r rhain yn cynnwys [[Eglwys yr Holl Saint, Gresffordd]], Eglwys Sant Mihangel, [[Caerwys]], Eglwys Santes Fair, [[Treuddyn]], Eglwys Sant Elidan, [[Llanelidan]], [[Eglwys y Santes Fair a Sant Nicolas, Biwmares|Eglwys y Santes Fair a Sant Nicolas]], [[Biwmares]], Eglwys Sant Gwyddelan, [[Dolwyddelan]], ac [[Eglwys Gadeiriol Tyddewi]].<ref>{{Cite web|url=http://stainedglass.llgc.org.uk/main.php?func=nextpage&terms=&page=3|title=Medieval fragments|access-date=17 May 2016|website=Stained Glass in Wales|archive-date=2019-06-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20190602003901/http://stainedglass.llgc.org.uk/main.php?func=nextpage&terms=&page=3|url-status=dead}}</ref>

Cafwyd hyd i furluniau o'r 15g mewn sawl adeilad eglwysig yng Nghymru, gan gynnwys Eglwys Sant Cadog, [[Llancarfan]]<ref>[https://www.bbc.co.uk/news/magazine-25214557 "Welsh church uncovers stunning medieval wall paintings", BBC News, 6 December 2013]. Accessed 3 April 2016</ref> ac [[Eglwys Llanilltud Fawr|Eglwys Illtud Sant, Llanilltud Fawr]] (paentiad o [[Cristoffer|Sant Cristoffer]] sydd yn dyddio o tua 1400).<ref>{{Cite web|url=http://www.llantwitmajorhistorysociety.co.uk/#/st-illtuds-church/4565870953|title=St. Illtud's Church|access-date=27 February 2014|last=Llantwit Major Historical Society}}</ref> Pan ailadeiladwyd [[Eglwys Sant Teilo|Eglwys Sant Teilo, Llandeilo Tal-y-bont]], yn [[Amgueddfa Werin Cymru|Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan]] yn ystod y 1990au, cafwyd hyd i beintiadau wal o sawl gwahanol gyfnod, a amcangyfrifir y cynharaf o'r rhain i ddyddio o hanner cyntaf y 15g.<ref>[http://www.buildingconservation.com/articles/medieval-wall-paintings/medieval-wall-paintings.htm Tom Organ, "Reconstructing Medieval Wall Paintings at St Teilo's", www.building.conservation.com]. Accessed 3 April 2016</ref> Dywed bod murluniau Llancarfan yn dweud i fod yn "ddigymar yng Nghymru".<ref>{{Cite web|url=http://www.walesonline.co.uk/news/wales-news/mind-blowing-medieval-art-unveiled-church-1888480|title='Mind-blowing’ medieval art is unveiled in church|date=28 March 2013|access-date=17 May 2016|website=WalesOnline|last=Claire Miller}}</ref>
[[Delwedd:Miss_Catherine_Jones_of_Colomendy,_near_Mold_-_Richard_Wilson.jpg|bawd|Portread prin gan [[Richard Wilson (arlunydd)|Richard Wilson]], o'i gyfnither Catherine Jones o Golomendy, tua 1740]]
Tŷ mawreddog o [[Elisabeth I, brenhines Lloegr|Oes Elisabeth]] yw Plas Mawr, a adeiladwyd gan Robert Wynn, dyn lleol a llysgennad i'r [[Ymerawdwr Glân Rhufeinig]]. Cafodd ei adfer gan [[Cadw]], y tu mewn a'r tu allan, i adlewyrchu ei ymddangosiad pan fe'i adeiladwyd yn ail hanner yr 16g.<ref>[http://cadw.gov.wales/daysout/plasmawr/?lang=en Cadw: Plas Mawr] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160107182725/http://cadw.gov.wales/daysout/plasmawr/?lang=en |date=2016-01-07 }}. Accessed 3 April 2016</ref> Mae gan Gymru nifer o blastai o bob cyfnod ar ôl Oes Elisabeth, a nifer ohonynt yn arddangos portreadau, ond mae'r rhain wedi eu peintio yn bennaf yn [[Llundain]] neu ar gyfandir Ewrop.<ref>{{Cite web |url=http://www.museumwales.ac.uk/en/rhagor/galleries/faces/ |title="Faces of Wales" from the National Museum of Wales |access-date=2018-09-06 |archive-date=2013-05-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130513075718/http://www.museumwales.ac.uk/en/rhagor/galleries/faces/ |url-status=dead }}</ref>

== Portreadau ==
Nid oedd arlunio portreadau yn gyffredin yng Nghymru yn yr Oesoedd Canol a'r [[Cyfnod Modern Cynnar]], a theithiodd y bendefigaeth a'r bonedd o Gymru i Lundain neu ddinasoedd eraill yn Lloegr fel arfer i eistedd i gael eu peintio. Arhosodd nifer o'r portreadau hyn mewn casgliadau yng Nghymru. Cafodd [[Catrin o Ferain]],<ref>[https://www.museumwales.ac.uk/articles/2011-10-10/Katheryn-of-Berain/ National Museum of Wales: Katheryn of Berain]. Accessed 2 April 2016</ref> "Mam Cymru", ei beintio gan yr Iseldirwr Adriaen van Cronenburgh. Comisiynwyd y portread gan ei gŵr hi, Syr [[Rhisiart Clwch]], masnachwr a fu'n byw am gyfnod yn Antwerp. Fe godwyd Plas Clwch ger ei dref enedigol, Dinbych, sydd yn cynnwys talcen grisiog yn yr arddull Ffleminaidd.<ref>[http://www.britishlistedbuildings.co.uk/wa-1064-plas-clough-denbigh#.VwFSNnarSM8 British Listed Buildings: Plas Clough, Denbigh]. Accessed 3 April 2016</ref> Yno mae arfbais wedi ei pheintio ar blac i nodi taw un o Farchogion y Bedd Sanctaidd oedd Clwch, ond nid oes unrhyw portreadau cyfoes o'r dyn ei hun yn goroesi.

Un o'r uchelwyr cyntaf o Gymru i gasglu peintiadau oedd [[William Herbert, Iarll 1af Penfro (1501–1570)|William Herbert, Iarll 1af Penfro]]. Cedwir portread ohono, sy'n dyddio o'r 1560au, gan [[Amgueddfa Cymru|Amgueddfa Genedlaethol Cymru]], a briodoli i'r Iseldirwr Steven van Harwijck.<ref>[http://www.museumwales.ac.uk/art/online/?action=show_item&item=9 National Museum of Wales - William Herbert, 1st Earl of Pembroke]. Accessed 3 April 2016</ref>

Yn ddiweddarach, dechreuodd arlunwyr crefftus megis [[William Roos]] a [[Hugh Hughes (arlunydd)|Hugh Hughes]] i geisio am gomisiynau i arlunio portreadau.<ref>[https://www.llgc.org.uk/collections/learn-more/portraits/paintings-and-drawings/ National Library of Wales: Paintings and Drawings] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160805204705/https://www.llgc.org.uk/collections/learn-more/portraits/paintings-and-drawings/ |date=2016-08-05 }}. Accessed 18 April 2016</ref> Cedwir portread Roos o'r pregethwr [[Christmas Evans]] (1835) a phortread Hughes o William Jenkins Rees (1826) gan Amgueddfa Genedlaethol Cymru.<ref>[http://www.museumwales.ac.uk/art/online/?action=show_works&item=379&type=artist Art Collections Online: Hugh Hughes]. National Museum of Wales. Accessed 18 April 2016</ref>

== Tirluniau ==
[[Delwedd:Richard_Wilson_-_Snowdon_from_Llyn_Nantlle_-_Google_Art_Project.jpg|chwith|bawd|''[[Yr Wyddfa]] o [[Llyn Nantlle Uchaf|Lyn Nantlle]]'', [[Richard Wilson (arlunydd)|Richard Wilson]], tua 1766]]
Bu'r mwyafrif o arlunwyr goreuaf o'r 16g i'r 18g yn symud y tu allan i Gymru i weithio. Yn sgil twf arluniaeth y tirlun yng nghelf Lloegr yn y 18g, arhosodd arlunwyr Cymreig yn eu mamwlad gan fanteisio ar harddwch naturiol Cymru am destun i'w gwaith. Yr un olygfeydd a ddenodd arlunwyr o Loegr a thu hwnt i deithio i Gymru, a ddigwyddodd yn gynharach na'r rhuthr am olygfeydd mewn mannau eraill Prydain gan gynnwys [[Ardal y Llynnoedd]] ac [[Ucheldiroedd yr Alban]]. O bosib y Cymro [[Richard Wilson (arlunydd)|Richard Wilson]] (1714-1782) oedd y tirluniwr mawr cyntaf ym Mhrydain, ond mae'n enwocaf am ei olygfeydd o'r [[Eidal]] yn hytrach na Chymru, er iddo beintio sawl tirlun pan oedd yn ymweld â'i famwlad.

Mae [[Thomas Jones (arlunydd)|Thomas Jones]] (1742-1803), un o ddisgyblion Richard Wilson, yn uwch ei fri heddiw nag yr oedd yn ei amser ei hunan, ac yn bennaf am ei olygfeydd ddinesid a beintiodd yn yr Eidal. Gwaith clasurol ganddo yw ''Y Bardd'' (1774, Caerdydd) sydd yn amlygu cyfuniad yr Adfywiad Celtaidd a [[Rhamantiaeth]].<ref>[http://www.museum.ac.uk/en/2261/ NMOW, Welsh Artists of the 18th Century]{{Dolen marw|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.  Though mainly known as a portraitist, [//en.wikipedia.org/wiki/John_Downman John Downman], born and died in Wales, is also noted for unusually realistic Italian townscape studies, and some Welsh landscapes.</ref> Fe ddychwelodd i fyw yng Nghymru ar ystad y teulu, ond fe roddai'r gorau i baentio ar y cyfan. Golygfeydd mynyddig trawiadol a ddenai'r nifer fwyaf o artistaid o'r tu allan i Gymru, gan adlewyrchu'r blas am "yr aruchel" a ysgogwyd gan waith [[Edmund Burke]] (1757), er i ambell baentiad o'r fath gael ei gynhyrchu yng Nghymru cyn hynny.<ref>Rosenthal, 52–64</ref> Tueddai gweithiau cynnar i bortreadu mynyddoedd Cymru megis tirluniau "gwyllt" Eidalaidd yr 17g gan Salvator Rosa a Gaspard Dughet.<ref>Rosenthal, 56</ref>
[[Delwedd:A_Welsh_Sunset_River_Landscape_by_Paul_Sandby,_RA.jpg|bawd|''Tirlun Cymreig o Fachlud yr Haul dros Afon ''gan Paul Sandby, sydd yn dangos tywydd heulocach na'r mwyafrif o dirluniau "aruchel".]]
Erbyn y 1770au cyhoeddwyd nifer o lyfrau taith, gan gynnwys ''Letters from Snowdon'' gan Joseph Cradock (1770) ac ''An Account of Some of the Most Romantic Parts of North Wales'' (1777). Ysgrifennodd [[Thomas Pennant (awdur)|Thomas Pennant]] ''Tour in Wales'' (1778) a ''Journey to Snowdon'' (1781/1783).<ref>Rosenthal, 61</ref> Cyhoeddwyd llyfr William Gilpin o'i daith yn ardaloedd hardd de Cymru ac [[Afon Gwy]] yn 1782. Teithiodd Paul Sandby i [[Cymru|Gymru]] yn gyntaf yn 1770, ac y 1773 fe deithiodd o amgylch de Cymru gyda Syr Joseph Banks. Cyhoeddodd Sandby gyfres o acwatintau o dirlun Cymru ar gais Banks. Dyma enghraifft gynnar o sawl argraffiad darluniedig ar bwnc Cymru, a oedd yn fwyfwy ennill arian i'r arlunwyr.
[[Delwedd:Joseph_Wright_of_Derby._Landscape_near_Bedgellert,_North_Wales.c.1790-5.jpg|chwith|bawd|Joseph Wright o Derby, ''Tirlun ger [[Beddgelert]], Gogledd Cymru'', {{circa|1790–5}}&#x20;1790-5]]
Newidiodd safbwyntiau am deithiau hamdden yn yr oes hon. Dechreuodd arlunwyr gweld teithiau trafferthus a thywydd tymhestlog yn rheswm i beintio'r tirlun. Er enghraifft, darlunir cerbyd yn brwydro i esgyn fforff fynyddig yn ''Phaeton mewn Storm'' (1798) gan Julius Caesar Ibbetson. Mae neges ar gefn y paentiad gan yr arlunydd sydd yn cofnodi i'r olygfa ddigwydd pan oedd yn teithio yng Nghymru gyda John "Warwick" Smith a'r uchelwr Robert Fulk Greville.<ref>Rosenthal, 52 & 54. [http://www.artchive.com/web_gallery/reproductions//235001-235500/235144/size1.jpg Image of] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303184102/http://www.artchive.com/web_gallery/reproductions//235001-235500/235144/size1.jpg |date=2016-03-03 }} ''[//en.wikipedia.org/wiki/Phaeton_(carriage) Phaeton] in a Thunderstorm''</ref> Ymwelodd Ibbetson â Chymru yn aml, ac ef oedd un o'r arlunwyr cyntaf i ddarlunio'r [[Y Chwyldro Diwydiannol|Chwyldro Diwydiannol]] yng Nghymru, a golygfeydd o fywyd y wlad.

Tueddai arlunwyr i ymweld â gogledd Cymru yn hytrach na'r de. Aeth yr arlunydd dyfrlliwiau Jon Sell Cotman ar daith fraslunio yn 1800, gan ddilyn llwybr o [[Bryste|Fryste]] yn Lloegr ar hyd [[Dyffryn Afon Gwy|Dyffryn Gwy]], trwy [[Sir Frycheiniog]] i [[Llanymddyfri|Lanymddyfri]] ac i'r gogledd i [[Aberystwyth]]. Yn Nghonwy, fe ymunodd â grŵp o arlunwyr a gasglwyd o amgylch yr amatur Syr George Beaumont ac efallai y bu'n cyfarfod Thomas Girtin yno, ac yna fe wnaeth parhau i [[Caernarfon|Gaernarfon]] a [[Llangollen]]. Dilynodd ail daith ganddo yn 1802, a pharhaodd Cotman i ddefnyddio motiffau o'i frasluniau o Gymru drwy gydol ei yrfa.<ref>Holcomb, 8</ref> Ymhlith yr arlunwyr eraill oedd yn aml yng Nghymru yn y cyfnod hwn oedd Francis Towne, y brodyr Cornelius a John Varley a disgyblion John Copley Fielding a David Cox. Ymwelodd hyd yn oed y gwawdlunwyr Thomas Rowlandson a Henry Wigstead â Chymru, a chyhoeddasant ''Remarks on a Tour to North and South Wales, in the Year 1797''.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/remarksonatourt00wigsgoog|title=Remarks on a Tour to North and South Wales: In the Year 1797|last=Wigstead|first=Henry|publisher=W. Wigstead|year=1800}}</ref><ref>{{Cite ODNB|id=24221|title=Rowlandson, Thomas|first=John|last=Hayes}}(Subscription or [http://www.oxforddnb.com/help/subscribe#public UK public library membership] required.){{Cite ODNB|id=24221|title=Rowlandson, Thomas|first=John|last=Hayes}}</ref>

Am gyfnod hir roedd teithio i gyfandir Ewrop yn amhosib i Gymry, Saeson ac Albanwyr oherwydd [[Rhyfeloedd Chwyldroadol Ffrainc]] a [[Rhyfeloedd Napoleon]], ac felly cynyddodd y nifer o ymwelwyr i Gymru o rannau eraill Prydain. Aeth [[Joseph Mallord William Turner|J. M. W. Turner]] ar ei daith estynedig gyntaf i dde Cymru a'r canolbarth yn 1792, ac yna i'r gogledd yn 1794 a Chymru gyfan yn 1798.<ref>Wilton & Lyles, 326-7</ref> Ysbrydolwyd nifer o'i beintiadau a wnaeth yn Llundain gan ei deithiau yng Nghymru. Arddangoswyd ei ddyfrlliw o fachlud haul dros [[Castell Caernarfon|Gastell Caernarfon]] yn yr [[Academi Frenhinol y Celfyddydau|Academi Frenhinol]] yn 1799, ynghyd â pheintiad olew o'r un olygfa. Yn 1800 fe arddangosai golygfa arall o'r un castell, gyda bardd yn y tu blaen yn canu am ddinistr y wlad o ganlyniad i oresgyniad Edward I. O bosib hwn oedd y dyfrlliw mawr cyntaf a arddangoswyd ar bwnc hanesyddol.<ref>Wilton & Lyles,pp. 176 & 260.  Respectively: Private Collection, Mellon Centre for British Art, Tate.</ref>

== Yr 19g a'r 20g ==
[[Delwedd:Cox_-_A_WELSH_FUNERAL.jpg|chwith|bawd|David Cox, ''Angladd Cymreig'', tua. 1850]]
Parhaodd yn anodd i arlunwyr gynnal eu hunain yn ariannol yn y 19g a dechrau'r 20g os oeddynt yn dibynnu ar y farchnad gelf yng Nghymru. Mae cyfrifiad 1851 yn cofnodi dim ond 136 o bobl a oedd yn nodi taw "artist" oedd eu galwedigaeth, allan o boblogaeth o 945,000, a 50 eraill yn gweithio yn y celfyddydau cain megis ysgythru.<ref>Harvey, John, ''The art of piety: the visual culture of Welsh Nonconformity'', p.75, University of Wales Press, 1995, {{ISBN|0-7083-1298-5}}, {{ISBN|978-0-7083-1298-8}}</ref> Sefydlwyd nifer o ysgolion celf yn y Deyrnas Unedig o ganlyniad i ddeddf seneddol yn 1857, ac agorodd [[Prifysgol Fetropolitan Caerdydd|Ysgol Gelf Caerdydd]] yn 1865. Cyn hynny, nodai adroddiad blynyddol Adran Wyddoniaeth a Chelf y llywodraeth yn 1855 bod ysgolion celf mawr mewn nifer o ddinasoedd y Deyrnas Unedig, ond nid yr un ohonynt yng Nghymru.<ref>1855, Table p. xxii</ref> Sefydlwyd "Ysgolion Celf Lleol" yn 1853 yn [[Llanelli, Sir Fynwy|Llanelli]] a [[Merthyr Tudful]], ond roedd y ddwy ohonynt wedi cau'n barod. Parhaodd yr ysgolion celf yn [[Abertawe]] a [[Caerfyrddin|Chaerfyrddin]], yn ôl adroddiad 1855, a chafodd cais ei wneud gan [[y Fflint]] i sefydlu ysgol o'r fath. Roedd "Ysgolion Darlunio" yn [[Aberdâr]] a [[Bangor]], ond dim yr un sefydliad addysg gelf o gwbl yng Nghaerdydd.<ref>1855, Appendix A, pp. 21–26</ref> Fodd bynnag, addysgu plant yn bennaf oedd yr ysgolion hyn i gyd cyn 1857, neu'n hyfforddio dylunio diwydiannol neu'r "system De Kensington" ar gyfer athrawon.<ref>1855, pp. xxii–xxx</ref>
[[Delwedd:Mansel_Lewis_-_Snowdonia.jpg|bawd|Mansel Lewis, ''Eryri'']]
Yn aml, roedd rhaid i raddedigion y colegau celf yng Nghymru adael y wlad i weithio. Teithiodd arlunwyr safadwy o wleydd eraill i Gymru, yn enwedig yn yr haf. Yn eu plith oedd y tirluniwr o Sais David Cox, a dreuliodd sawl haf ym [[Betws-y-Coed|Metws-y-Coed]], y Sais Henry Clarence Whaite a'r Almaenwr [[Hubert von Herkomer]] a oedd yn briod i Gymraes. Parhaodd y tirlun yn ganolbwynt i'r arlunwyr hyn, er i ambell un megis y Cymro [[Mansel Lewis|Charles William Mansel Lewis]] beintio'r werin a phobl wrth eu gwaith. "Gwladfa arlunwyr Betws-y-Coed" oedd un o'r grwpiau i ffurfio'r [[Academi Frenhinol Gymreig]] yn 1881. Arddangosfa yw'r Academi yn hytrach nag ysgol, a chafodd ei lleoli ym Mhlas Mawr nes iddi symud i Gonwy yn 1994.

<ref>{{Cite web |url=http://www.rcaconwy.org/our_history-5.aspx |title=Royal Cambrian Academy |access-date=2018-09-06 |archive-date=2011-05-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110523004755/http://www.rcaconwy.org/our_history-5.aspx |url-status=dead }}</ref> Cynhyrchodd y cerflunwyr John Evan Thomas (1810-1873) a Syr William [[William Goscombe John|Goscombe John]] (1860-1952) sawl gwaith ar gomisiwn yng Nghymru, er iddynt ymsefydlu yn Llundain. Roedd hyd yn oed [[Christopher Williams]] (1873-1934), a ganolbwyntiodd ar bynciau benderfynol Cymreig, wedi ei leoli yn Llundain. Gyrfaoedd llwyddiannus iawn a gafwyd Thomas E. Stephens (1886-1966) yn yr Unol Daleithiau ac [[Andrew Vicari]] (1938-2016) yn Sawdi Arabia a Ffrainc. Arlunydd o dras Gymreig oedd Syr [[Frank Brangwyn]], er iddo dreulio ond ychydig o amser yng Nghymru.

Efallai yr enwocaf o'r arlunwyr a anwyd yng Nghymru yw [[Augustus John]] a'i chwaer [[Gwen John]], er y buont yn byw yn amlaf yn Llundain ac ym [[Mharis]]. Bu'r tirlunwyr Syr [[Kyffin Williams]] (1918-2006) a [[Peter Prendergast]] (1946-2007) yn byw yng Nghymru am y rhan fwyaf o'u hoes, er yr oeddynt mewn cysylltiad â'r byd celf ehangach. Cymerodd [[Ceri Richards]] ran ym myd celf Cymru fel athro yng Nghaerdydd, a chynhyrchodd sawl peintiad ffiguraidd mewn arddulliau rhyngwladol gan gynnwys [[Swrealaeth]]. Mae artistiaid amrywiol wedi symud i Gymru, fel arfer yn y cefn gwlad. Arddangosir paentiadau o Gaerdydd o'r cyfnod 1893-97 gan yr arlunydd Americanaidd Lionel Walden mewn amgueddfeydd yng Nghaerdydd a Paris.<ref>{{Cite web |url=http://www.museumwales.ac.uk/en/art/online/?action=show_item&item=1860 |title=National Museum of Wales, Walden |access-date=2018-09-06 |archive-date=2014-01-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140106031544/http://www.museumwales.ac.uk/en/art/online/?action=show_item&item=1860 |url-status=dead }}</ref> Ymhlith yr artistiaid i symud i Gymru oedd Eric Gill, yr Eingl-Gymro [[David Jones (bardd ac arlunydd)|David Jones]], a'r cerflunydd [[Jonah Jones]]. Cylch deallusol o Abertawe oedd y [[The Kardomah Gang|Kardomah Gang]] gan gynnwys y bardd [[Dylan Thomas]], y bardd a'r artist [[Vernon Watkins]], a'r arlunydd [[Alfred Janes]].

Yn raddol fe wnaeth y sefyllfa wella ar ôl yr Ail Ryfel Byd wrth i grwpiau celf newydd ymddangos. Sefydlwyd Grŵp De Cymru yn 1948, a elwir heddiw yn [[Y Grŵp Cymreig]].<ref name="The Welsh Group">[http://www.thewelshgroup-art.com/#!about-amdanom/ciaa] The Welsh Group website. Retrieved 2015-01-20.</ref><ref name="60 creative years">Karen Price, [http://www.walesonline.co.uk/showbiz-and-lifestyle/news/2008/11/21/art-group-marking-60-creative-years-91466-22306900/ "Art group marking 60 creative years"], WalesOnline, 21 November 2008. Retrieved 2013-04-23.</ref><ref name="Planet Mapping">David Moore, [http://www.planetmagazine.org.uk/html/newsite/onlinedetails/The_Welsh_Group.html Mapping the Welsh Group at Sixty: The Exhibition] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130105074400/http://www.planetmagazine.org.uk/html/newsite/onlinedetails/The_Welsh_Group.html |date=2013-01-05 }}, Planet Online. Retrieved 2013-04-23.</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.llgc.org.uk/index.php?id=1513&no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=1386&cHash=8e57b2d7d9bdf30aa36c37d7d06e3731 |title=copi archif |access-date=2018-09-06 |archive-date=2012-12-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121218094133/http://www.llgc.org.uk/index.php?id=1513&no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=1386&cHash=8e57b2d7d9bdf30aa36c37d7d06e3731 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://welshgroup.co.uk/WGrpIndex.htm |title=copi archif |access-date=2018-09-06 |archive-date=2017-10-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171003130803/http://welshgroup.co.uk/WGrpIndex.htm |url-status=dead }}</ref> Cychwynnodd y grŵp mewn ymateb i gynrychiolaeth wan y de gan yr Academi Frenhinol. Yn 1956 daeth Grŵp 56 Cymru i'r amlwg,<ref name="50 years">Peter Wakelin, [https://books.google.com/books?id=aXYySHER7x8C&printsec=frontcover&dq=50+Years+of+the+Welsh+Group.+Peter+Wakelin&hl=en&sa=X&ei=IF8vUcqiBoe50QWNxYDQCA&ved=0CDEQ6AEwAA “50 years of the Welsh Group"], National Museum of Wales (1999), {{ISBN|0-7200-0472-1}}</ref> gyda'r nod o hyrwyddo celf Gymreig fodern y tu hwnt i ffiniau Cymru.<ref>Peter Wakelin, [https://books.google.com/books?id=aXYySHER7x8C&pg=PA43&dq=Arthur+Giardelli&hl=en&sa=X&ei=xFpTT5i_EKOA0AXpzLDpCw&ved=0CF8QuwUwCA#v=onepage&q=Arthur%20Giardelli&f=false "50 years of the Welsh Group"], National Museum of Wales (1999), pp. 39–43, {{ISBN|0-7200-0472-1}}</ref>
Hefyd yn [[Cymoedd De Cymru|y cymoedd diwydiannol]] sefydlwyd y [[Dowlais]] Settlement yn y 1940au i ddaparu gwersi celf a gweithgareddau a Grŵp [[y Rhondda]] gan fyfyrwyr celf yn y 1950au. Yr artist mwyaf nodedig o Grŵp y Rhondda oedd Ernest Zobole, a greodd celf fynegiannol sydd yn cyfochri adeiladwaith diwylliannol y cymoedd â bryniau gwyrddion y tirlun.<ref>{{Cite web|url=http://www.bbc.co.uk/wales/arts/sites/ernest-zobole/|title=Walesart, Ernest Zobole|access-date=23 October 2010|website=BBC Wales online}}</ref>
Yn y 1970au, fe ffurfiodd Paul Davies grŵp gelf radicalaidd o'r enw Beca, mewn ymateb yn rhannol i foddi [[Capel Celyn]].<ref name="ArtinWales">{{Cite web|url=http://www.artcornwall.org/features/Iwan_Bala_Art_in_Wales.htm|title=Art in Wales: Politics of Engagement or Engagement with Politics?|access-date=23 October 2010|website=artcornwall.org}}</ref> Defnyddiodd arlunwyr Beca gymysgedd o fynegiant artistig, gan gynnwys celf osod, peintio, cerflunwaith a pherfformiad, gan ymgysylltu ag iaith, yr amgylchedd a'r tir.<ref>Davies (2008) p. 56</ref>

== Y celfyddydau addurnol ==
[[Delwedd:Cow_creamjug,_Walker_Art_Gallery.jpg|bawd|Jwg hufen ar ffurf buwch, 1820–40, o bosib gan gwmni Cambrian Pottery]]
Bu sawl crochendy nodedig yn ne Cymru yn y 18g a'r 19g, gan gynnwys y Cambrian Pottery (1764-1870) yn [[Abertawe]] a [[Crochendy Nantgarw|Chrochendy Nantgarw]] ger [[Caerdydd]], a oedd yn cynhyrchu [[porslen]] cywrain o 1813 i 1822 a chrochenwaith ymarferol nes 1920. Er ei enw, nid yw crochenwaith [[Portmeirion]] erioed wedi ei gynhyrchu yng Nghymru.

Er gwaethaf y ffaith bod symiau sylweddol o [[Arian (elfen)|arian]] (ar y cyd â [[Plwm|phlwm]]), a symiau llawer llai o [[aur]], wedi eu cloddio yng Nghymru, prin oedd y gofaint arian yng Nghymru yn y Cyfnod Modern Cynnar. Nid oedd yn helpu bod y Goron Brydeinig yn cymryd perchenogaeth o fwynfeydd metelau gwerthfawr, a ddefnyddid yn bennaf i fathu arian, ac ambell ddarn arian wedi ei marcio â phlu Tywysog Cymru i nodi ei darddiad. Aeth y mwyafrif o uchelwyr Cymru i Loegr am eu pethau arian.

== Celf gyfoes ==
Mae celf gyfoes Cymru yn hynod o amrywiol, ac yn cynnwys aelodau'r [[Y Grŵp Cymreig|Grŵp Cymreig]], Grŵp 56 Cymru, [[yr Academi Frenhinol Gymreig]], ac artistiaid nad ydynt yn gysylltiedig ag unrhyw grŵp benodol. Yn eu plith mae celf haniaethol Brendan Stuart Burns<ref>{{Cite web|url=http://www.arts.wales/arts-in-wales/inspire/make/creative-wales/creative-wales-archive/awards-2013-14/brendan-stuart-burns|title=Brendan Stuart Burns|access-date=14 April 2016|website=Arts Council in Wales|archive-date=2016-04-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20160424001944/http://www.arts.wales/arts-in-wales/inspire/make/creative-wales/creative-wales-archive/awards-2013-14/brendan-stuart-burns|url-status=dead}}</ref> a Martyn Jones, celf ffiguraidd, fynegiannol gan [[Shani Rhys James]], Clive Hicks-Jenkins a Rhŷn Williams, celf wleidyddol [[Iwan Bala]] ac Ivor Davies, a [[Celf bop|chelf bop]] gan [[Ken Elias]]. Nodir celf gyfoes Cymru am ei hamrywiaeth yn hytrach nag unrhyw agenda neu nodweddion penodoll. Fodd bynnag, mae arlunwyr yn parhau i gynrychioli tirlun Cymru gan ddefnyddio technegau mynegiannol ac haniaethol, megis gwaith David Tress, ac arddulliau traddodiadol er enghraifft gwaith [[Rob Piercy]]. Gall y tirlun rhoi cyfle i artistiaid lunio siapiau ysbrydoledig a newidiadau golau, ac o bosib grymoedd y farchnad sydd yn cadw'r tirlun yn destun poblogaidd yng nghelf Cymru.

== Celf gysyniadol ==
[[Delwedd:B_for_Defiance_by_David_Garner.jpg|chwith|bawd|225x225px|"B for Defiance" gan David Garner]]
Arferir celf gysyniadol yng Nghymru gan sawl artist llwyddiannus, gan gynnwys [[Bedwyr Williams]] a David Garner ynghyd ag artistiaid perfformio megis y grŵp TRACE,<ref>http://huwdavidjones.wordpress.com/2008/08/01/trace-displaced-gwaithwork/</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.performance-wales.org/events/tracedisplaced.html |title=copi archif |access-date=2018-09-06 |archive-date=2016-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303220111/http://www.performance-wales.org/events/tracedisplaced.html |url-status=dead }}</ref> sydd yn creu ac yn arddangos gwaith yng Nghymru a thu hwnt. Mae nifer o orielau Cymru yn canolbwyntio ar gelf gysyniadol, a'r mwyaf arwyddocaol ohonynt yw ''Mostyn''<ref>http://www.mostyn.org/</ref> yng ngogledd Cymru a ''[[Canolfan Gelfyddydau Chapter|Chanolfan Gelfyddydau Chapter]]'' a ''g|39''<ref>http://www.g39.org/</ref> yn ne Cymru. Mae tueddiad sylweddol dros y ddeng mlynedd ddiwethaf i ddyfarnu'r Fedal Aur yn [[Y Lle Celf]] yn [[Eisteddfod Genedlaethol Cymru]] i artistiaid sy'n defnyddio dulliau cysyniadol megis celf osod.<ref>http://huwdavidjones.wordpress.com/2008/08/01/art-at-the-national-eisteddfod-of-wales/</ref> Cafodd enw rhyngwladol Cymru ym myd celf gysyniadol a chelf osod ei gryfhau gan sefydliad Gwobr Artes Mundi yn 2003 a phresenoldeb y wlad yn y Biennale yn [[Fenis]].

=== Artes Mundi a'r Biennale ===
{{prif|Artes Mundi}}
Ers 2003, cynhelir seremoni wobrwyo'r Artes Mundi bob dwy flynedd yn Amgueddfa Genedlaethol Cymru yng Nghaerdydd. Hon yw un o'r gwobrau celf mwyaf yn y Deyrnas Unedig, gyda gwobr ariannol o £40,000 i'r enillydd.<ref>http://www.bbc.co.uk/blogs/wales/posts/artes-mundi-5-at-national-museum-cardiff</ref> Er i'r wobr gynnwys artistiaid sydd yn defnyddio cyfryngau traddodiadol, megis peintio, fel arfer mae'r wobr yn ymwneud â chelf gysyniadol. Mae'r wobr yn agored i artistiaid ar draws y byd,<ref>http://www.artesmundi.org/</ref><ref>http://www.walesartsreview.org/artes-mundi-5-national-museum-cardiff/</ref><ref>http://www.walesonline.co.uk/all-about/artes%20mundi</ref> ac hyd yn hyn dim ond dau enillydd sydd wedi eu lleoli yng Nghymru (Tim Davies o Sir Benfro<ref>http://www.artesmundi.org/en/exhibitions-prizes/artes-mundi-one{{Dolen marw|date=March 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> a Sue Williams a aned yng [[Cernyw|Nghernyw]]).<ref>http://www.bbc.co.uk/wales/arts/sites/sue-williams/</ref>

Mae Cymru wedi cymryd rhan yn arddangosfa'r Biennale y Fenis ers 2003 gyda phabell ei hunan<ref>{{Cite web |url=http://www.artscouncilofwales.org.uk/artsinwales/venice |title=copi archif |access-date=2018-09-06 |archive-date=2016-01-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160106185745/http://www.artscouncilofwales.org.uk/artsinwales/venice |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://venicebiennale.britishcouncil.org/uk-in-venice |title=copi archif |access-date=2018-09-06 |archive-date=2013-11-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131113081408/http://venicebiennale.britishcouncil.org/uk-in-venice |url-status=dead }}</ref> ac wedi arddangos gwaith gan artistiaid cysyniadol o Gymru gan gynnwys [[John Cale]] yn 2009,<ref>{{Cite web |url=http://venicebiennale.britishcouncil.org/people/reference/john-cale |title=copi archif |access-date=2018-09-06 |archive-date=2014-02-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140203011356/http://venicebiennale.britishcouncil.org/people/reference/john-cale |url-status=dead }}</ref> Tim Davies yn 2011<ref>{{Cite web |url=http://www.wai.org.uk/news/2235 |title=copi archif |access-date=2018-09-06 |archive-date=2018-09-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180929195405/http://www.wai.org.uk/news/2235 |url-status=dead }}</ref> a [[Bedwyr Williams]] yn 2013.<ref>https://www.bbc.co.uk/news/uk-wales-22736582</ref>

== Arlunwyr Cymreig ==
[[Rhestr o artistiaid o Gymru|Rhestr artistiaid o Gymru]]

* [[Barry Flanagan]], (1941–2009), cerflunydd
* [[John Gibson (cerflunydd)|John Gibson]], (1790–1866), cerflunydd
* [[Nina Hamnett]] (1890–1956), peintiwr
* [[Augustus John]] (1878–1961), peintiwr
* [[Gwen John]] (1876–1939), peintiwr
* Syr William [[William Goscombe John|Goscombe John]] (1860–1952), cerflunydd
* [[David Jones (bardd ac arlunydd)|David Jones]] (1895–1974), arlunydd a bardd
* [[Thomas Jones (arlunydd)|Thomas Jones]] (1742–1803), peintiwr
* [[Ceri Richards]] (1903–1971), peintiwr
* [[Andrew Vicari]] (born 1938), peintiwr
* [[Kyffin Williams]] (1918–2006), peintiwr
* [[Richard Wilson (arlunydd)|Richard Wilson]] (1714–1782), peintiwr

== Gweler hefyd ==

* [[Cyngor Celfyddydau Cymru]]

== Cyfeiriadau ==
{{reflist|2}}

== Ffynonellau ==

* Adele M Holcomb, ''John Sell Cotman'', 1978, British Museum Publications {{ISBN|0714180041}}0714180041/5x
* Housley, William. ''Artists, Wales, Narrative and Devolution'', in ''Devolution and identity'', eds John Wilson, Karyn Stapleton, 2006, Ashgate Publishing, {{ISBN|0-7546-4479-0}}0-7546-4479-0, {{ISBN|978-0-7546-4479-8}}978-0-7546-4479-8, [https://books.google.com/books?id=OC81QwhbyEoC&pg=PA85&dq=Welsh+art&as_brr=3&cd=1#v=onepage&q=Welsh%20art&f=false google books]
* [[Kenneth O. Morgan|Morgan, Kenneth O.]], ''Rebirth of a Nation: Wales 1880–1980'', Volume 6 of History of Wales, Oxford University Press, 1982, {{ISBN|0-19-821760-9}}0-19-821760-9, {{ISBN|978-0-19-821760-2}}978-0-19-821760-2, [https://books.google.com/books?id=asSr71jWDIEC&pg=PA372&dq=%22Welsh+art%22+-Barron&lr=&cd=21#v=onepage&q=%22Welsh%20art%22%20-Barron&f=false google books]
* Rosenthal, Michael, ''British Landscape Painting'', 1982, Phaidon Press, London
* Wakelin, Peter, ''Creu cymuned o arlunwyr: 50 mlynedd o'r Grŵp Cymreig''/''Creating an Art Community, 50 Years of the Welsh Group'', National Museum of Wales, 1999, {{ISBN|0-7200-0472-1}}0-7200-0472-1, {{ISBN|978-0-7200-0472-4}}978-0-7200-0472-4, [https://books.google.com/books?id=aXYySHER7x8C&pg=PA86&dq=%22Welsh+painting%22&as_brr=3&cd=3#v=onepage&q=%22Welsh%20painting%22&f=false google books]
* "1855" – ''Report of the Department of Science and Art of the Committee of Council on Education: with appendix : presented to both Houses of Parliament by command of Her Majesty'', Department of Science and Art, [[Swyddfa Gwybodaeth y Sector Cyhoeddus|H.M.S.O.]], 1855, [https://books.google.com/books?id=lPI9AAAAcAAJ&dq=Swansea+School+of+Art&as_brr=3&source=gbs_navlinks_s online text]
* Andrew Wilton & Anne Lyles, The Great Age of British Watercolours (1750–1880), 1993, Prestel, {{ISBN|3-7913-1254-5}}3-7913-1254-5

== Darllen pellach ==

* Lord, Peter, ''Imaging the nation'', Volume 2 of Visual culture of Wales, University of Wales Press, 2000, {{ISBN|0-7083-1587-9}}0-7083-1587-9, {{ISBN|978-0-7083-1587-3}}978-0-7083-1587-3
* Lord, Peter, ''The Betws y Coed Artists' Colony: Clarence Whaite and the Welsh Art World'', 2009, Coast and Country Productions Ltd, {{ISBN|1-907163-06-9}}1-907163-06-9
* Rowan, Eric, ''Art in Wales: an illustrated history, 1850–1980'', Welsh Arts Council, University of Wales Press, 1985,

Alan Torjussen, "A Wales Art Collection - Casgliad Celf Cymru", bilingual art education project for schools and adults (A3 cards, A6 cards, CD Rom), Genesis 2014, {{ISBN|978-0-9535202-7-5}}978-0-9535202-7-5 etc.

Alan Torjussen, "Teaching Art in Wales - Dysgu Celf yng Nghymru", bilingual art education project for schools and adults (A3 cards, teachers book, videos), Genesis & University of Wales Press 1997

== Dolenni allanol ==
* [https://amgueddfa.cymru/caerdydd/celf/ Amgueddfa Genedlaethol Cymru: Celf]

[[Categori:Celf Cymru| ]]
[[Categori:Celf Ewrop|Cymru]]
[[Categori:Celf y Deyrnas Unedig| Cymru]]
[[Categori:Celf yn ôl gwlad|Cymru]]
[[Categori:Y celfyddydau yng Nghymru]]