Gweld cod am Toulouse

{{Gwybodlen lle
| ynganiad  = {{wikidata|property|P443}}
| qid=Q7880
| sir=[[Haute-Garonne]]
| gwlad={{banergwlad|Ocsitania}},{{banergwlad|Ffrainc}}
}}

Dinas yn [[Ocsitania]] yw '''Toulouse''' ([[Ocitaneg]]: '''Tolosa''' /tuˈluzɔ/), yn ''[[département]]'' [[Haute-Garonne]] a ''région'' [[Ocsitania (rhanbarth)|Occitanie]]. Tolosa yw prifddinas y ''région'' honno, a hi hefyd oedd prifddinas ''région'' [[Midi-Pyrénées]] a ddiddymwyd yn 2016. Yn [[2007]], roedd poblogaeth y ddinas ei hun yn 443,103 a phoblogaeth yr ardal ddinesig yn 1,117,000, gan wneud Toulouse y bedwaredd dinas yn [[Ffrainc]] o ran poblogaeth, ar ôl [[Paris]], [[Marseille]] a [[Lyon]]. Mae'r boblogaeth yn tyfu'n gynt nag unrhyw ddinas fawr arall yn Ewrop. Saif y ddinas ar [[Afon Garonne]].

Yn Nhoulouse mae prif ganolfan cwmni [[Airbus]], ac mae llawer o ddiwydiannau technolegol eraill wedi datblygu yma. Ym maes chwaraeon, [[Rygbi'r Undeb]] sydd fwyaf poblogaidd yn yr ardal, ac mae tîm rygbi Toulouse, [[Stade Toulousain]], ymhlith y cryfaf yn Ewrop. Ymhlith pobl enwog o Toulouse mae rhai o chwaraewyr rygbi amlycaf Ffrainc, megis [[Jean-Pierre Rives]], [[David Skrela]], [[Fabien Pelous]] a [[Frédéric Michalak]].

== Adeiladau a chofadeiladau ==
*Basilica Saint-Sernin 
*Eglwys gadeiriol Saint-Étienne 
*Hotel du Grand Balcon 
*Prifysgol Toulouse

== Addysg ==
* [[Ysgol Genedlaethol Hedfan Sifil]]
* [[Polytechnic Institute of Advanced Gwyddoniaeth]]

== Trafnidiaeth ==

=== Metro ===
Mae dau lein Metro yn y ddinas (A a B). Mae trydydd lein, ''Toulouse Aerospace Express'', yn yr arfaeth. Lansiwyd y Metro ym [[1993]], ac mae'n defnyddio technoleg [[VAL]].

== Enwau a llysenwau ==
Mae'r enw ''Tolosa'' yn ymddangos mewn hen ysgrifau o'r [[2il ganrif CC]] ymlaen ({{lang|grc|Τώλοσσα}} yn [[Groeg (iaith)|Groeg]] [[Poseidonius|gan Poseidonius]] a [[Strabo]], ''{{lang|la|Tolosa}}'' yn [[Lladin]] gan [[Cicero]], [[Cesar]] a [[Plinius yr Hynaf]] )<ref>''Le Nom de Toulouse'' de Pierre Moret, 1996, université Toulouse Le Mirail - Toulouse II t.11</ref>. Cysylltir yr enw gyda'r [[Tectosagiaid]], pobl [[Y Celtiaid|geltaidd]]<ref>''Histoire de Toulouse'', 1974, Éditions Privat, {{ISBN|978-2-7089-4709-2}}, t.11</ref>.

[[Delwedd:Drachme “à la tête négroïde” frappé par les Tolosates.jpg|bawd|chwith|Darn arian "gyda phen dyn du" a fathwyd gan y Tolosates yn yr [[2il ganrif CC]] neu'r [[Y ganrif 1af CC|ganrif 1af CC]].]] Mae union darddiad yr enw ''Tolosa / Toulouse'' yn anhysbys hyd heddiw. Mae'n anodd cyfiawnhau tarddiad celtaidd, ac mae rhai ieithyddwyr yn ystyried ei fod yn dod o'r [[Ibereg]], iaith hynafol nas gwyddir llawer amdani<ref>[[Albert Dauzat]] et [[Charles Rostaing]], ''Dictionnaire étymologique des noms de lieux en France'', {{2e|édition}} Librairie Guénégaud 1978.</ref>. Mae llefydd eraill o'r enw "Tolosa" ar [[Penrhyn Iberia|Benrhyn Iberia]], ond hefyd yn Ne-Ddwyrain Ffrainc ([[Jura (département)|Jura]] ac [[Ardèche]]).

Gelwid y bobl oedd yn byw yn y ddinas ac o'i chwmpas yn ''Tolosates'', ond nid yw'n sicr ai Celtiaid Tecsosagiaid oeddynt, a oedd wedi mudo yn yno yn y [[4edd ganrif CC]], neu'n gymysg â phoblogaethau cynhenid, neu yn [[Celtiberiaid|Geltiberiaid]].

Mae rhai ymchwilwyr yn credu bod Tolosa, « cité de Minerve » (Palladia Tolosa) gynt yn cyfeirio at y [[Tholos]] a geir mewn pensaernïaeth [[Groeg yr Henfyd]], ac yn cysylltu hynny â chwedlau aur a gipwyd o [[Delphi]] i Tolosa.

Yn ôl hanesyn oedd yn boblogaidd adeg y [[Dadeni Dysg]], sefydlwyd y ddinas gan Tholus, ŵyr [[Jaffeth]] ail fab [[Noa]].

Tolosa oedd enw Lladin y ddinas, a dyna yw'r enw [[Ocsitaneg]] hyd heddiw, megis yn yr arwyddair ''Per Tolosa totjorn mai''. Daeth hynny yn ''Tholose'' ac yna yn ''Toulouse'' erbyn diwedd yr [[17eg ganrif]] yn Ffrangeg, o ddan dylanwad yr ynganiad Ocsitaneg [tuˈluzɔ].

Gelwir y ddinas y ''ville rose'' oherwydd lliw y brics traddodiadol. Llysenw arall ar y ddinas yw ''Ciutat Mondina'' neu ''la cité'' ''Mondine'' yn [[Ffrangeg]], gan gyfeirio at yr [[Iarllaeth Toulouse|Ieirll]] oedd yn arfer rheoli'r ardal, oedd yn aml yn dwyn yr enw Ray'''mond'''.[[Delwedd:Montage Toulouse 2.jpg|bawd|de|300px|Montage o Toulouse, Top:Pont Saint Pierre ac Afon Garonne, Canol ar y chwith:Place du Capitole, Canol ar y dde: Pont-Neuf, Gwaelod ar y chwith: Capitole de Toulouse, Gwaelod canol: Safle lansio i'r gofod Arian 5, Gwaelod ar y dde: Mediatheque Jose Cabanis.]]

==Iaith==
Tolosa yw ail ddinas [[Ocsitania]], yr ardal ble siaredir [[Ocsitaneg]] yn draddodiadol. Mae hi ar y ffin rhwng y tafodieithoedd [[Languedoceg]] a [[Gwasgwyneg]]. Ganwyd nifer o feirdd a llenorion Ocsitaneg megis [[Pierre Goudouli]] yn y ddinas. Ym [[1323]], crëwyd ''[[Acadèmia dels Jòcs Florals]]'', y gystadleuaeth farddoniaeth hynaf sy'n dal i gael ei chynnal; gwobrwyir yr awdur Ocsitaneg gorau pob blwyddyn gyda blodyn fioled wedi ei orchuddio ag aur pur.

Gwaharddwyd yr iaith o fyd addysg gan yr awdurdodau Ffrengig ers talwm. Dywedir i'r Ocsitaneg beidio â bod yn iaith bob dydd ar strydoedd y ddinas o'r [[1920au]] ymlaen, ac eithrio rhai ardaloedd fel [[Lalande]] a [[Saint-Cyprien]] ble'r oedd i'w chlywed hyd at y [[1960au]].

Mae olion dylanwad yr Ocsitaneg i'w clywed yn y Ffrangeg a siaredir yn Tolosa, er yn llai felly nag yn y gorffennol, o ran gramadeg, geirfa ac acen.<ref>[http://occitanet.free.fr/tolosan/lexique.htm Vocabulaire toulousain de survie]</ref>

Yn [[2006]], lansiwyd [[Ostal d'Occitània]], canolfan Ocsitaneg Tolosa, ar rue Malcousinat. Mae dros hanner cant o gymdeithasau, bob un yn ymwneud â'r Ocsitaneg mewn rhyw ffordd neu'i gilydd, yn ei defnyddio<ref>{{Cite web |url=http://www.ostaldoccitania.net/ |title=Convergéncia Occitana |access-date=2022-06-27 |archive-date=2011-01-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110106193621/http://ostaldoccitania.net/ |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.toulouse.fr/fr-32/actualite-206/on-parle-281/rsquo-occitania-1731.html L’Ostal d’Occitània ouvre ses portes] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210323130824/https://www.toulouse.fr/fr-32/actualite-206/on-parle-281/rsquo-occitania-1731.html |date=2021-03-23 }} Gwefan mairie de Toulouse, 17/01/2008</ref>. Ers mis Hydref [[2009]], mae cyfieithiadau Ocsitaneg ar orsafoedd y Metro.

== Pobl o Doulouse ==
*[[Pierre de Fermat]] (1607-1665), mathemategydd
*[[Antoine de Saint-Exupéry]] (1900-1944), awdur
*[[Jean-Pierre Rives]] (g. 1952), chwaraewr rygbi

== Gefeilldrefi ==
*[[Bologna]], [[Yr Eidal]]
*[[N'Djamena]], prifddinas [[Tsiad]]

== Cyfeiriadau ==
{{Cyfeiriadau}}

{{Dinasoedd Ffrainc}}

{{eginyn Ffrainc}}

[[Categori:Toulouse| ]]
[[Categori:Dinasoedd Ffrainc]]
[[Categori:Haute-Garonne]]