Gweld cod am Benjamin Efans, Trewen

{{Person|fetchwikidata=ALL|onlysourced=no|suppressfields=dinasyddiaeth|nationality={{banergwlad|Cymru}}|dateformat=dmy}}

Roedd '''Benjamin Efans''' ([[23 Chwefror]] [[1740]] – [[2 Mawrth]] [[1821]]) yn weinidog [[Annibynwyr|Annibynnol]] ac yn awdur o [[Cymru|Gymru]].<ref name="Bywg">[https://bywgraffiadur.cymru/article/c-EVAN-BEN-1740 EVANS, BENJAMIN (1740 - 1821), gweinidog Annibynnol. Y Bywgraffiadur Cymreig.] Adferwyd 3 Gorffennaf 2020</ref> Mae cyhoeddiadau cyfoes yn sillafu ei gyfenw fel '''''Evans''''', ond mae cofiannau iddo yn [[Seren Gomer]],<ref name="Seren">[https://cylchgronau.llyfrgell.cymru/view/2267394/2517569/2#?xywh=-50%2C934%2C2416%2C2142 Seren Gomer Llyfr V - Rhif. 83 - Awst 1822 Cofiant Y Diweddar Barch Benjamin Evans, Trewen, Ceredigion] Adferwyd 3 Gorffennaf 2020</ref>  a'r [[Y Dysgedydd|Dysgedydd Crefyddol]] <ref name="Dysgedydd">[https://cylchgronau.llyfrgell.cymru/view/2325605/2326005/0#?xywh=-444%2C525%2C2441%2C2165 Y Dysgedydd Crefyddol Cyf. I rhif. 12 - Rhagfyr 1822 Hanes Bywyd y Parch Benjamin Evans, Trewen, Swydd Aberteifi] Adferwyd 3 Gorffennaf 2020</ref>  (a gyhoeddwyd ychydig wedi ei farwolaeth) yn defnyddio'r sillafiad '''''Efans'''''.

== Cefndir ==
Ganwyd Efans yn Ffynnon Adda, plwyf Meline, [[Sir Benfro]] yn blentyn i Daniel Efans, [[ffermwr]] a [[Porthmon|phorthmon]] ac Ann, ei wraig. Cafodd ei addysg gynharaf gartref gan ei fam a dysgodd iddo ddarllen [[y Beibl]] yn y [[Cymraeg|Gymraeg]] a'r [[Saesneg]] cyn ei fod yn bum mlwydd oed. Bu mewn ysgol yng [[Glandŵr, Sir Benfro|Nglandŵr]] lle dysgodd elfennau gramadeg. O Landŵr aeth i ysgol yng [[Cil-maen|Nghil-maen]] i ddysgu'r clasuron cyn gorffen ei addysg yn 15 mlwydd oed yn Ysgol Ramadeg [[Hwlffordd]].<ref name="Dysgedydd" />

== Gyrfa ==
Wedi ymadael a'r ysgol bu Efans yn gweithio ar y fferm deuluol hyd ei fod tua 25 mlwydd oed.

Roedd Efans yn dod o deulu crefyddol. Roedd ei dad yn [[Eglwys y Bedyddwyr|Fedyddiwr]] a'i fam yn Annibynnwr. Derbyniwyd Efans yn aelod o achos yr Annibynwyr yn [[Trewyddel|Nhrewyddel]] ym 1764 gan Y Parch Dafydd Griffiths, Llechryd.<ref name="Seren" /> Gan nad oedd ei dad wedi caniatáu ei fedyddio fel plentyn cafodd ei fedyddio gan Dafydd Griffiths hefyd, ar yr un diwrnod. Bu Efans yn gwasanaethu'r eglwys yn Nhrewyddel fel peroraethwr (codwr canu) o'r cychwyn ac yn fuan darganfuwyd bod ganddo ddoniau gweinidogaethol ac anogwyd ef i ddechrau pregethu.<ref name="Dysgedydd" /> Ar daith bregethu ym Morgannwg rhoddwyd gwybod iddo fod Annibynwyr cylch [[Llanuwchllyn]] yn chwilio am weinidog gan y Parch Lewys Rhys,<ref>[https://bywgraffiadur.cymru/article/c-REES-LEW-1710 REES, LEWIS (1710 - 1800), gweinidog gyda'r Annibynwyr. Y Bywgraffiadur Cymreig.] Adferwyd 3 Gorffennaf 2020</ref> a chymhellwyd iddo i ymgeisio am y swydd.<ref name="Dysgedydd" /> Bu'r ymgais yn llwyddiannus ac ordeiniwyd Efans yn weinidog Llanuwchllyn ym 1769. Roedd tua 60 o aelodau o gapel Llanuwchllyn ar adeg ordeinio Efans ond 600 o "wrandawyr".

Roedd y "gwrandawyr" yn bobl ar wasgar ar hyd [[Edeirnion]], [[Penllyn]], a de [[Sir Feirionnydd]], oedd yn mynychu gwasanaethau achlysurol mewn anheddau, ffermdai, beudai ac ati.<ref>Bowen, Geraint, Atlas Meirionnydd (1972); Gwasg y Sir Y Bala; tud. 96</ref> Oherwydd erledigaeth roedd rhai o'r cyfarfodydd achlysurol yn cael eu gwahardd gan ynadon heddwch [[Eglwys Loegr|Anglicanaidd]]. Ym 1772 cafodd Efans dyfarniad Uchel Lys i orfodi'r ynadon lleol i gofrestru tŷ at ddiben addoli yn y Cutiau, ychydig tu allan i'r [[Abermaw|Bermo]].<ref name="ODNB">[[doi:10.1093/ref:odnb/8942|Evans, Benjamin (1740-1821), Independent minister. Oxford Dictionary of National Biography]] Adalwyd 3 Gorffennaf, 2020</ref> Sefydlwyd y lleoliad fel Capel y Cutiau, Glandŵr, Abermaw ym 1806 <ref>[https://www.coflein.gov.uk/cy/site/8423/details/cutiau-independent-chapel-cutiau Coflein CUTIAU INDEPENDENT CHAPEL, CUTIAU] Adferwyd 3 Gorffennaf 2020</ref>

Ym 1777 cafodd Efans problemau iechyd roedd ei feddygon yn credu eu bod yn codi o "niwl a tharth" [[Llyn Tegid]], gan hynny symudodd maes ei weinidogaeth i gylch [[Hwlffordd]]. Wedi dwy flynedd yn Hwlffordd symudodd i'r [[Trewen|Drewen]], Ceredigion lle arhosodd am dros 40 mlynedd hyd ei farwolaeth.

Yn ystod gweinidogaeth Efans dechreuodd y deffroad [[Eglwys Bresbyteraidd Cymru|Methodistaidd]] a oedd yn hudo rhai oddi wrth achos yr Annibynwyr. Ymateb Efans oedd adfer a helaethu hen gapeli'r Annibynwyr ac i gychwyn achosion newydd. Yn ystod ei gyfnod yn y Drewen bu'n gyfrifol am agor capeli annibynnol newydd gan gynnwys Capel Hawen, [[Glynarthen]]; Capel Annibynwyr [[Blaenannerch]]; Capel Annibynwyr [[Penmorfa, Ceredigion|Penmorfa]]; Capel Penbryn, [[Glynarthen]];<ref>[[iarchive:ydrysorfayncynn00unkngoog/page/n124/mode/2up|John Evans, Abermeurig ''Rhwymedigaeth Cymru i'r Pulpud Methodistaidd'' Y Drysorfa Mawrth 1902 Tud. 107]] adalwyd 4 Gorffennaf 2020</ref> Capel-y-Wig, [[Pontgarreg]]; Capel Penrhiwgaled, [[Cross Inn, de Ceredigion|Cross Inn]] a Chapel [[Pisgah, Ceredigion|Pisgah]].<ref name="Bywg" />

Roedd Efans hefyd yn chware rhan blaenllaw yn sefydlu achos yr [[Ysgol Sul]] ymysg yr Annibynwyr.<ref name="ODNB" />

== Cyhoeddiadau ==
Bu'r Bedyddwyr yn dosbarthu traethodau yn dadlau o blaid bedydd oedolion ac yn erbyn bedydd plant yn ne Ceredigion. Roedd y traethodau hyn yn gwneud i rai o aelodau Efans i boeni am werth eu bedydd ac i holi os oedd angen eu bedyddio eto fel oedolion. Mewn ateb i'r pryderon cyhoeddodd Efans gyfres o lythyrau, wedi eu cyfeirio at Y Parchedig [[Benjamin Francis]], gweinidog y Bedyddwyr yn Lloegr oedd yn hanu o [[Castellnewydd Emlyn|Gastellnewydd Emlyn]]. Cafodd y llythyrau eu hateb trwy lyfryn a gyhoeddwyd gan y Parch Dr [[William Richards]],<ref>[https://bywgraffiadur.cymru/article/c-RICH-WIL-1749 RICHARDS, WILLIAM (1749 - 1818), dadleuydd diwinyddol a gwleidyddol. Y Bywgraffiadur Cymreig.] Adferwyd 5 Gor 2020</ref> gweinidog Cymraeg oedd yn byw yn [[King's Lynn]], [[Norfolk|Swydd Norfolk]]. Cyhoeddodd Efans ateb i Richards ac atebodd Richards drachefn.<ref name="Efangylydd">[https://cylchgronau.llyfrgell.cymru/view/2076241/2076511/4#?xywh=-798%2C788%2C3292%2C2139 Yr Efangylydd (sic) Cyf. I Rhif. 9 Medi 1831 "COFIANT Y DIWEDDAR BARCH. BENJAMIN EVANS, O DREWEN, Ceredigion"] adalwyd 4 Gorffennaf 2020</ref>

Ysgrifennodd dau lyfryn ym 1789 yn disgrifio dioddefaint [[Caethwasiaeth|caethweision]] yn [[Jamaica]] ac yn condemnio'r arfer o gaethwasanaeth.<ref>[https://archive.org/details/b24863270/page/644/mode/2up? Llyfryddiaeth Y Cymry gan Gwilym Lleyn a D Silvan Evans (1869) tudalen 644, rhif 18 a thudalen 648, rhif 36] adalwyd 4 Mehefin 2020</ref>

Cyfieithodd ''Social Religion Exemplified ''Mathias Maurice,<ref>[https://bywgraffiadur.cymru/article/c-MAUR-MAT-1684 MAURICE, MATHIAS (1684 - 1738), gweinidog Annibynnol ac awdur. Y Bywgraffiadur Cymreig.] Adferwyd 4 Gorffennaf 2020</ref> i'r Gymraeg o dan y teitl ''Crefydd Gymdeithasol.''  Cyhoeddodd hefyd dau gatecism i'r ysgol Sul, pedwar pregeth a nifer o emynau''.<ref name="Efangylydd" />''

== Teulu ==
Tua diwedd 1768 priododd Efans ag Ann Lloyd, merch y Parch Daniel Lloyd, [[Brynberian]] ni fu iddynt blant.<ref name="Seren" />

== Marwolaeth ==
Ym mis Hydref 1820 roedd Efans, "wedi bod yn cysgu mewn gwely llaith" cafodd "cymalwst" ([[gowt]] neu [[Gwynegon|grydcymalau]]) yn ei fraich dde a chollodd ei defnydd (disgrifiad o [[strôc]], mae'n debyg) a bu farw o'r salwch ym mhen 5 mis, yn 81 mlwydd oed. Claddwyd ei weddillion o dan y pulpud yng Nghapel Hawen, Glynarthen. Ysgrifennwyd bywgraffiad Saesneg er cof amdano ym 1826 gan John Bulmer ''Memoirs and Select Remains of the Rev. Benjamin Evans, of Trewen, Cardiganshire''.<ref>[https://www.worldcat.org/title/memoirs-and-select-remains-of-the-rev-benjamin-evans-of-trewen-cardiganshire/oclc/47774474 Mynegai WorlCat] adalwyd 4 Gorffennaf 2020</ref>

== Cyfeiriadau ==
{{cyfeiriadau}}

{{Rheoli awdurdod}}

{{DEFAULTSORT:Efans, Benjamin}}
[[Categori:Genedigaethau 1740]]
[[Categori:Marwolaethau 1821]]
[[Categori:Gweinidogion Annibynnol o Gymru]]
[[Categori:Llenorion Cymraeg]]
[[Categori:Emynwyr Cymraeg]]