Yr Arth Fawr
 | |
| Data cyffredinol | |
|---|---|
| Enghraifft o'r canlynol | cytser  |
| Label brodorol | Orsa Maggiore |
| Rhan o | Northern celestial hemisphere |
| Yn cynnwys | Big Dipper |
| Enw brodorol | Great Bear |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Ursa Major (Lladin: Arth Fawr) neu'r Arth Fawr yw un o'r cytserau enwocaf yn awyr y nos. Mae'r cytser yn cynnwys rhan sylweddol o'r wybren gogleddol.[1][2]
Y cytser[golygu | golygu cod y dudalen]
Roedd cymdeithasau hynafol yn credu bod sêr yn rhan yma o'r wybren yn amlinellu patrwm arth gyda chynffon hir. Enwir ardal yma o'r awyr yr Arth Fawr, neu Ursa Major yn Lladin, i wahaniaethu rhwng efe a Ursa Minor, yr Arth Fach. UMa ydy'r talfyriad swyddogol yr Undeb Seryddol Rhyngwladol.
Oherwydd ei leoliad eithaf agos i begwn wybrennol y gogledd, mae Ursa Major yn ambegynol o rhan eang o hemisffer gogleddol y byd. Mae hyn yn golygu bod y cytser yn wastad uwchben y gorwel yn Ewrop a Gogledd America, a byth yn machlud.
Lleolir nifer o alaethau eithaf disglair yn Ursa Major, yn cynnwys Messier 81, Messier 82 a Messier 101. Oherwydd bod y cytser yn eithaf pell o'r Llwybr Llaethog yn yr awyr, mae'r nifer o glysterau sêr a nifylau disglair yn isel. Mae'r nifwl planedol Nifwl y Tylluan, M97, i'w weld yn Ursa Major.[3]
Fe ddewiswyd ardal bach yn Ursa Major am gyfres estynedig o arsylliadau yn 1995 gyda'r Telesgop Gofod Hubble. Adnabyddir y data hyn fel Maes Dyfn Hubble. Wnaeth yr arsylliadau argraff mawr ar ymchwil yn ymwneud â galaethau pell.
Yr Aradr[golygu | golygu cod y dudalen]
Adnabyddir y saith seren disgleiriaf yn Ursa Major fel Yr Aradr oherwydd roedd pobl canrifoedd yn ôl yn gweld patrwm aradr amaethyddol. Mae'r enw Saith Seren y Gogledd hefyd yn cael ei defnyddio yn Gymraeg. Mae enwau eraill yn cynnwys Y Llong Foel, Llun Y Llong, Yr Haeddel Fawr, Y Sospan, Jac a'i Wagen, a Men Carl.[4]
Adnabyddir y saith seren heddiw fel Dubhe, Merak, Phad (neu Phecda), Megrez, Alioth, Mizar a Alkaid (neu Benetnash) mewn sawl iaith yn ôl eu hen enwau Arabaidd. Mae'r llythrennau Groeg α (Alffa), β (Beta), γ (Gamma), δ (Delta), ε (Epsilon), a η (Eta) yn cael eu defnyddio yn ôl cyfundrefn yr hen seryddwr Almaeneg Johann Bayer; felly mae Dubhe yn cael ei alw fel Alffa Ursae Majoris (neu α UMa), Merak fel Beta Ursae Majoris (neu β UMa), ag ati.[3]
Mae'r ddwy seren ar y pwynt gorllewinol, Dubhe a Merak, yn cael eu galw'n Pwyntwyr, Pwyntyddion[1] neu'r Cyfeirwyr[2] oherwydd maen nhw'n pwyntio at Seren y Gogledd (Polaris).
Y saith seren yn yr Aradr yw[3]:
| Enw Bayer | Enw traddodiadol |
Mantioli ymddangosol (gweladwy) |
Math sbectrol |
|---|---|---|---|
| Alffa Ursae Majoris (α UMa) | Dubhe | 1.81 | K0 II |
| Beta Ursae Majoris (β UMa) | Merak | 2.37 | A1 V |
| Gamma Ursae Majoris (γ UMa) | Phad (Phecda) | 2.44 | A0 V |
| Delta Ursae Majoris (δ UMa) | Megrez | 3.30 | A3 V |
| Epsilon Ursae Majoris (ε UMa) | Alioth | 1.79 | A0 |
| Zeta Ursae Majoris (ζ UMa) | Mizar | 2.40 | A2 V |
| Eta Ursae Majoris (η UMa) | Alkaid (Benetnash) | 1.87 | B3 V |
Seren lluosog ydy Mizar gyda dwy seren yn ymddangos trwy telesgop bach. Ond mae sbectrosgopau yn dangos bod y ddwy eu hunain yn sêr deuaidd. Mae seren o'r enw Alcor hefyd i'w gweld yn agos i Mizar gyda llygaid noeth.[3]
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod y dudalen]
- ↑ 1.0 1.1 Evans, J. Silas (1923). Seryddiaeth a Seryddwyr. Caerdydd: William Lewis, Argraffwyr, Cyf. tt. 50–53.
- ↑ 2.0 2.1 Mills, Caradoc (1914). Y Bydoedd Uwchben: Llawlyfr ar Seryddwyr. Bangor: P. Jones-Roberts. tt. 153–154, 163.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 Burnham, Robert (1978). Burnham's Celestial Handbook. 3. Efrog Newydd: Dover Publications, Inc. ISBN 0-486-23673-0. Tudalennau 1922–2005. (Yn Saesneg.)
- ↑ Jones, Bryn (2009). "Names of Astronomical Objects Connected With Wales". Archifwyd o'r gwreiddiol (HTTP) ar 2015-09-18. Cyrchwyd 29 Tachwedd 2015. (Yn Saesneg.)
