Aberllechau
 | |
| Math | pentref  |
|---|---|
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Rhondda Cynon Taf |
| Gwlad |  Cymru |
| Cyfesurynnau | 51.6341°N 3.4196°W |
| Cod OS | ST018937 |
| Gwleidyddiaeth | |
| AS/au Cymru | Elizabeth (Buffy) Williams (Llafur) |
| AS/au y DU | Chris Bryant (Llafur) |
 | |
Pentref ym mwrdeistref sirol Rhondda Cynon Taf, Cymru, yw Aberllechau[1] (Saesneg: Wattstown; hen enwau: Pont Rhyd y Cwtch a Phont-y-Cwtch),[2] a leolir ar lan afon Rhondda Fach yng nghymuned Ynys-hir. "Aberllechau" oedd enw un o'r dair fferm yn yr ardal, cyn dechrau cloddio am lo. Roedd "Pont Rhyd-y-Cwtsh" yn enw arall am yr ardal, a llysenw'r lofa oedd 'Glofa'r Cwtsh'.
Ysgol Gynradd Aberllechau yw enw'r ysgol leol.[3]
Cyn i ddiwydiant gyrraedd y cwm, canol y 19g, ardal goediog ydoedd, gyda phoblogaeth denau o ffermydd yma ag acw. Gyda dyfodiad y diwydiant glo daeth Aberllechau yn bentref prysur, â phoblogaeth gref, ond gyda chau'r pyllau glo dioddefodd Aberllechau ddirywiad economaidd enbyd, tlodi sy'n dal i effeithio ar y pentref hyd heddiw.
Enwir yr enw Saesneg, Wattstown ar ôl Edmund Hannay Watts, a oedd ar un adeg yn berchen ar Lofa'r National yn Aberllechau.
Hanes cynnar a diwydiannu
[golygu | golygu cod]Y dystiolaeth gynharaf o weithgarwch dynol o amgylch yr hyn a ddaeth yn Aberllechau yw'r un a geir ar ochr y bryn yng Ngharn y Wiwer, sy'n edrych dros y pentref; mae grŵp bach o garneddau Oes yr Efydd yno, ac yn yr un cyffiniau mae olion pum tŷ llwyfan a thai fferm o'r Oesoedd Canol.[4] Yn ystod Rhyfeloedd Napoleon, cafodd y tir o amgylch Carn y Wiwer ei drin gan ffermwyr i gynhyrchu cnydau ychwanegol. Cyn y diwydiannu mawr, roedd yr ardal yn cael ei hadnabod fel Pont Rhyd y Cwch neu Bont-y-Cwtch.
O'i gymharu ag ardaloedd eraill yn y Rhondda, roedd Aberllechau yn araf i gael ei ddatblygu fel ardal lofaol. Cafodd y pwll glo dwfn cyntaf, Glofa'r National, a elwid yn wreiddiol yn Cwtch Colliery cyn cael ei ailenwi'n Standard, ei suddo rywbryd ddiwedd y 1870au gan Richard Evans ac ymddangosodd gyntaf ar Restr Mwyngloddiau'r Arolygwyr ym 1880.[5] Roedd y tir lle adeiladwyd y lofa yn eiddo i Crawshay Bailey a William Bailey, ond roedd y pwll glo yn eiddo i sawl cwmni gwahanol, gan gynnwys y National Steam Coal Company a Watts & Company, a roddodd ei enw i'r pentref. Er i Aberllechau ehangu i gyflawni gofynion gweithio ei lofa, ni ehangodd erioed ar yr un gyfradd ag ardaloedd eraill.
Roedd gan y pentref ei eglwys ei hun, wedi'i chysegru i Sant Thomas, a adeiladwyd ym 1896, ysgolion, capeli a thafarndai, ond roedd nifer tai preifaty trigolion yn llawer is nag yn y rhan fwyaf o bentrefi yng Nghymoedd De Cymru.
Dioddefodd Aberllechau ddau drychineb mwyngloddio ym Mhwll Glo 'r National.
Trychineb Glofa'r National, 1887
[golygu | golygu cod]Roedd y trychineb cyntaf yng nglofa'r National ar 18 Chwefror 1887, pan oedd y pentref yn dal i gael ei adnabod fel 'Cwtch'. Digwyddodd y ddamwain rhwng y sifft dydd a'r sifft nos, ac mae'n debyg i hyn achub llawer o fywydau gan nad oedd 200 o ddynion wedi disgyn i'r pwll glo pan ddigwyddodd y ddamwain. Roedd y ffrwydrad mor bwerus nes iddo ddifrodi'r offer weindio a olygai nad oed posib achub y dynion am sawl awr. Unwaith y llwyddodd yr achubwyr i ddisgyn i lawr i'r dyfnderoedd, fe lwyddon nhw i ddod â 38 o ddynion i'r wyneb, gyda 29 ohonynt heb eu hanafu.Cyfanswm y meirw oedd tri-deg naw o ddynion a bechgyn, gyda chyfanswm o 6 wedi'u hanafu.Daeth rheithgor y cwest i'r casgliad, yn ei adroddiad i Ysgrifennydd Gwladol yn San Steffan, F. A. Bosanquet, mai cap ffrwydrol yn cael ei danio mewn ardal lle'r oedd nwy fflamadwy wedi cronni oedd achos y trychineb.
Trychineb Glofa'r National, 1905
[golygu | golygu cod]Ar 11 Gorffennaf 1905, dim ond pedwar mis ar ôl trychineb Glofa Cambrian yng Nghwm Clydach, arweiniodd ffrwydrad ym Mhwll Glo Cenedlaethol Aberllechau at farwolaeth 121 o ddynion a bechgyn. Dim ond un o'r bobl a achubwyd o'r pwll glo y tro hwn, sef Matthew Davies yr unig oroeswr. Cynhaliwyd yr adroddiad i achos y trychineb gan Arolygwr y Mwyngloddiau, a ddaeth i'r casgliad bod y ffrwydrad wedi'i achosi gan ddefnydd anghyfreithlon o ddeunydd ffrwydro o dan y ddaear. Ychydig cyn i'r ffrwydrad ddigwydd, roedd y prif suddowr wedi gofyn am gebl ffrwydro a batri i wefru'r ergyd. Roedd y rheolwr, Mr. Meredith, wedi mynd i mewn i'r pwll glo chwarter awr cyn y ffrwydrad ac roedd ef ymhlith y rhai a laddwyd.
Ar ddiwrnod yr angladd, roedd y strydoedd wedi'u leinio gan filoedd o alarwyr ac adroddwyd bod y gorymdaith angladd dros bedair milltir (6 km) o hyd.
Chwaraeon a hamdden
[golygu | golygu cod]Mae Aberllechau yn gartref i Glwb rygbi undeb Aberllechau, sydd â dros gan mlynedd o hanes.
Dolenni allanol
[golygu | golygu cod]- Llwybr Treftadaeth Gwasanaethau Llyfrgell Rhondda Cynon Taf - Wattstown Archifwyd 2011-01-10 yn y Peiriant Wayback
- Lluniau o Wattstown a'r cyffiniau ar geograph.org.uk
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ Enwau Cymru
- ↑ "Enwau Lleoedd Safonol Cymru" Archifwyd 2023-03-30 yn y Peiriant Wayback, Comisiynydd y Gymraeg; adalwyd 18 Hydref 2024
- ↑ estyn.gov.wales; www.estyn.gov.wales Archifwyd 2020-07-14 yn y Peiriant Wayback adalwyd 14 Gorffennaf 2020.
- ↑ Davis, Paul R. Historic Rhondda, An Archaeological and Topographical Survey 8000 BC - AD 1850, Hackman: Ynyshir (1989) ISBN 0-9508556-3-4
- ↑ Rhondda Collieries, Volume 1, Number 4 in the Coalfield Series; John Cornwell. D.Brown and Sons Ltd, Cowbridge (1987) pg. 67 ISBN 0-905928-82-2
Trefi
Aberdâr · Aberpennar · Glynrhedynog · Llantrisant · Pontypridd · Y Porth · Tonypandy · Treorci
Pentrefi
Aberaman · Abercwmboi · Abercynon · Aber-nant · Y Beddau · Blaenclydach · Blaencwm · Blaenllechau · Blaenrhondda · Brynna · Brynsadler · Cefn Rhigos · Cefnpennar · Cilfynydd · Coed-elái · Coed-y-cwm · Cwmaman · Cwm-bach · Cwm Clydach · Cwmdâr · Cwm-parc · Cwmpennar · Y Cymer · Dinas Rhondda · Y Ddraenen Wen · Efail Isaf · Fernhill · Ffynnon Taf · Y Gelli · Gilfach Goch · Glan-bad · Glyn-coch · Glyn-taf · Y Groes-faen · Hirwaun · Llanharan · Llanhari · Llanilltud Faerdref · Llanwynno · Llwydcoed · Llwynypïa · Y Maerdy · Meisgyn · Nantgarw · Penderyn · Pendyrus · Penrhiw-ceibr · Penrhiw-fer · Penrhys · Pentre · Pentre'r Eglwys · Pen-yr-englyn · Pen-y-graig · Pen-y-waun · Pont-y-clun · Pont-y-gwaith · Y Rhigos · Rhydyfelin · Ton Pentre · Ton-teg · Tonyrefail · Tonysguboriau · Trealaw · Trebanog · Trecynon · Trefforest · Trehafod · Treherbert · Trehopcyn · Trewiliam · Tynewydd · Wattstown · Ynys-hir · Ynysmaerdy · Ynys-y-bwl · Ystrad Rhondda