Tŷ'r Cymry (Caerdydd)
Math | sefydliad |
---|---|
Cysylltir gyda | Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru |
Sefydlwyd | |
Daearyddiaeth | |
Lleoliad | Caerdydd |
Gwlad | Cymru |
Cyfesurynnau | 51.487°N 3.1715°W |
Mae Tŷ'r Cymry yn adeilad sy'n gweithredu fel canolfan i weithgareddau a sefydliadau Cymraeg yng Nghaerdydd ers yr 1930au. Lleolir Tŷ'r Cymry yn 11, Heol Gordon, Caerdydd, CF24 3AJ.
Sefydlu
[golygu | golygu cod]Yn 1936 cyflwynodd Lewis Williams, ffermwr o Fro Morgannwg, yr adeilad ar Ffordd Gordon, y Rhath, fel man cyfarfod a man gwaith i sefydliadau, cymdeithasau, grwpiau o bobl hyrwyddo'r Gymraeg a'i diddordebau ac i weithio "tuag at statws dominiwn Gymraeg" i Gymru [1] (hynny yw, ffurf ar hunanlywodraeth oedd gan Iwerddon neu Awstralia ar y pryd).
Ers ei agor yn 1936 mae wedi bod yn fan ymgynnull a sbardun i sawl mudiad pwysig iawn yn y Gymru Gymraeg a Chymru fel gwlad. Dros y blynyddoedd, mae Tŷ'r Cymry wedi bod yn gartref i nifer o sefydliadau, gan gynnwys Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru, Eglwys Efengylaidd Gymraeg Caerdydd, Yr Urdd, Ymgyrch Senedd i Gymru, Cynghrair Celtaidd (Cangen Cymru), Mudiad Ysgolion Meithrin, y Mudiad ar gyfer Addysg Gristnogol Cymru, Menter Caerdydd (lleoliad eu swyddfa gyntaf yn 2001 [2]), Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, Cymdeithas Tŷ'r Cymry, Undeb Credyd Plaid Cymru rhwng 2006-20, dosbarth dysgwyr Cymraeg.[3]
Ysgol Gymraeg
[golygu | golygu cod]Yn 1937-38 roedd cynlluniau ar y gweill yn Nhŷ'r Cymry i sefydlu ysgol cyfrwng Cymraeg yng Nghaerdydd. Roedd Gwyn M. Daniel ac eraill o'r cylch fu'n cwrdd yn y Tŷ ar fin sefydlu ysgol yn yr adeilad ond rhoddwyd y cynlluniau i'r neilltu gan fod yr Ail Ryfel Byd ar y gorwel ac i Arglwydd Faer Caerdydd fynnu mai cyfrifoldeb pwyllgor addysg y ddinas oedd sefydlu pob ysgol.
Gan nad oedd sôn am sefydlu ysgol Gymraeg o du'r awdurdodau, sefydlodd selogion Tŷ'r Cymry yr Ysgol Gymraeg Fore Sadwrn yn yr adeilad yn 1943. Roedd chwe athrawes yn dysgu yn yr ysgol Sadwrn a hynny am ddim. Ymhlith y plant a fynachai'r Ysgol Fore Sadwrn yr oedd Rhodri Morgan (cyn-Brif Weinidog Cymru) a'i frawd, yr Athro Prys Morgan. Daeth i ben yn 1947 ond ar sail yr ymdrechion sefydlu'r ysgol yn y 1930au y sefydlwyd Ysgol Gynradd Gymraeg Caerdydd yn 1949, sef yr hyn ddaeth yn Ysgol Bryntaf maes o law.
Cofiai Nia Royles (un o dair merch Gwyn M. Daniel; Ethni Jones a Lona Roberts oedd y ddwy arall) fel y cynhaliodd hi a'i chwaer, Ethni, Uwch Adran yr Urdd yn yr adeilad bob nos Wener.
Sefydlu UCAC
[golygu | golygu cod]Sefydlwyd Undeb Cenedlaethol Athrawon Cymru (UCAC) yn Nhŷ'r Cymry yn 1940. Y Llywydd oedd Dr Gwenan Jones, Aberystwyth; yr is-Lywydd, D.J. Williams, Abergwaun; yr Ysgrifennydd Cyffredinol, Gwyn M. Daniel; yr Ysgrifennydd oedd Hywel J. Thomas; a Victor Hampson-Jones oedd Ysgrifennydd Adran y Gyfraith.
Ysgol Feithrin Gyntaf Caerdydd
[golygu | golygu cod]Yn Nhŷ'r Cymry y sefydlwyd ysgol feithrin Gymraeg gyntaf Caerdydd gan bobl megis Gwilym Roberts ac Owen John Thomas. Bu cylch meithrin yn cwrdd yn festri Eglwys y Crwys ar Heol y Crwys, Caerdydd. Erys darpariaeth Mudiad Ysgolion Meithrin. Yn 2015, roedd Cylch Meithin a Cylch Ti a Fi yn cael ei chynnal yn Nhŷ'r Cymry.[4]
Ymgyrch Senedd i Gymru
[golygu | golygu cod]Gan wireddu dymuniad gwreiddiol Lewis Williams i'r adeilad fod yn canolfan at gyrchu tuag at statws dominiwn i Gymru, Tŷ'r Cymry oedd pencadlys Ymgyrch Senedd i Gymru a sefydlwyd yn yr 1980au a bu'n weithredol nes ennill Refferendwm Datganoli Cymru 2011. Bu'r Ymgyrch yn defnyddio'r Tŷ fel canolfan ar gyfer gweinyddu a dosbarthu miloedd o daflenni yn pledio achos dros senedd i Gymru, gyda'r Ysgrifenyddion - John Osmond, Robin Reeves ac yna Alan Jobbins - yn gweithredu o'r adeilad.
Pan etholwyd un o garedigion y ganolfan, Owen John Thomas, yn Aelod Cynulliad defnyddiodd Tŷ'r Cymry fel ei swyddfa etholaeth.
Man Cymdeithasu
[golygu | golygu cod]Roedd Tŷ'r Cymry yn fan cymdeithasu ac ymgynnull. Cofiai un o hoelion wyth y Gymraeg yng Nghaerdydd, Gwilym Roberts fel y byddai'r adeilad yn llawn ar nos Sul wedi'r cwrdd yn y capeli Cymraeg.[1] Mae'n cynnal cyfleoedd i bobl sy'n dysgu Cymraeg i gwrdd ac ymarfer yr iaith.[5] Dyna hefyd fan cyfarfod cyntaf Eglwys Efengylaidd Gymraeg Caerdydd pan sefydlwyd hi yn 1979.
Côr Cyd-adrodd Tŷ'r Cymry
[golygu | golygu cod]Enillodd y côr yn yr Eisteddfod Genedlaethol bum mlynedd o'r bron gan dderbyn sgôr o 99/100 un flwyddyn. Awgrymodd y beirniaid eu bod yn rhoi gorau iddi er mwyn rhoi cyfle i gorau eraill.
Gweinyddu
[golygu | golygu cod]Gweinyddir Tŷ'r Cymry gan fwrdd o ymddiriedolwyr.
Bu cymdeithas 'Cyfeillion Tŷ'r Cymry' yn trefnu digwyddiadau a theithiau hanesyddol a diwylliannol yng Nghaerdydd a'r cylch am flynyddoedd lawer.[6]
Mae archifau Tŷ'r Cymry ac archifau UCAC yng Nghasgliadau Arbennig ac Archifau Llyfrgell Prifysgol Caerdydd:
Gweler Hefyd
[golygu | golygu cod]Dolenni
[golygu | golygu cod]Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ 1.0 1.1 https://issuu.com/dinesydd/docs/dinesydd_ebrill_2006
- ↑ https://twitter.com/sianjobbins/status/1269035930926579715
- ↑ https://archiveshub.jisc.ac.uk/search/archives/3bed1527-c9e4-3ba1-8239-2bb20e98e1e1
- ↑ "copi archif" (PDF). Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2020-06-05. Cyrchwyd 2020-06-05.
- ↑ http://www.hanesplaidcymru.org/author/admin/?lang=en
- ↑ https://www.bbc.co.uk/cymru/deddwyrain/papurau_bro/y_dinesydd/newyddion/hydref09.shtml