Sokol

Sokol
Sefydlwyd	16 Chwefror 1862
Sefydlwyr	Miroslav Tyrš a; Jindřich Fügner
Math	Cymdeithas chwaraeon a diwyllianol
Pencadlys	Prâg, Gweriniaeth Tsiec
Maer	Hana Moučková
Gwefan	sokol.eu

Mae'r Sokol (Tsieceg am "hebog") yn fudiad gymnasteg genedlaetholaidd a ddechreuodd ym Mhrâg yn 1862. Ymledodd y mudiad Sokol Tsiec cenedlaethol a gwladgarol hefyd i wledydd Slafaidd eraill. Yn y gorffennol, yn y Sokol, yn ogystal â hyfforddiant corfforol, roedd y ffocws hefyd ar y profiad cymunedol cenedlaethol. Roedd gwahanol gymdeithasau Sokol y cenhedloedd Slafaidd hefyd yn ymwneud â meithrin llên gwerin Slafaidd ac nid oedd y gwyliau chwaraeon ar y cyd yn fynegiant o Ban-Slafiaeth yn unig. Uchafbwynt y mudiad yw digwyddiad gymastaidd torfol, y Slet.^[1]

Mae cymdeithasau Sokol yn dal i fodoli heddiw yn y rhan fwyaf o wledydd Slafaidd, er mai dim ond rôl fach y mae'r syniad cenedlaethol gwleidyddol yn ei chwarae ar hyn o bryd. Mae chwaraeon poblogaidd yn ganolog i weithgareddau'r gymdeithas.

Hanes[golygu | golygu cod]

Sefydlwyd y ffederasiwn gymnasteg cyntaf o dan yr enw Sokol ar 12 Chwefror 1862 ym Mhrâg. Syfydlwyd y gymdeithas gan Miroslav Tyrš, dylanwadwyd ar natur y Sokol gan gymdeithasau gymnasteg Turnverein torfol, cenedlaetholgar eu naws yn yr Almaen, a sefydlwyd gan Friedrich Ludwig Jahn yn 1811.^[2] Yn fuan daeth Sokol yn rhan allweddol o'r mudiad cenedlaethol Tsiec. Mor gynnar â 1865, cyflwynodd ymfudwyr Tsiec y mudiad gymnasteg Slafaidd i'r UDA. Yn y 1930au, roedd gan y Sokol Tsiecoslofacia tua 750,000 o aelodau.

Parhaodd Miroslav Tyrš, sylfaenydd y Sokol cyntaf ym Mhrâg ym 1862, fel y ffigwr mwyaf dylanwadol yn y mudiad hyd ei farwolaeth yn 1884. Ganed Friedrich Emanuel Tirsch i deulu Almaeneg ei iaith yn 1834, tyfodd Tyrš i fyny o dan ddylanwad cenedlaetholdeb rhamantaidd a arweiniodd at y gwrthryfeloedd a ysgubodd ar draws Ewrop yng ngwrthryfeloedd 1848. Derbyniodd addysg drwyadl ym Mhrifysgol Prâg, lle astudiodd athroniaeth yn bwnc anrhydedd. Nid tan y 1860au cynnar y dechreuodd ymwneud ag achos cenedlaetholgar Tsiec, a newidiodd ei enw i'r ffurf Slafaidd. Ar ôl iddo fethu â dod o hyd i swydd yn y byd academaidd, cyfunodd Tyrš ei brofiad o weithio fel hyfforddwr gymnasteg therapiwtig â'r ideolegau cenedlaetholgar yr oedd wedi bod yn agored iddynt ym Mhrâg: ffurfiwyd y clwb Sokol cyntaf.

Gweithiodd y Sokol cyntaf i ddatblygu terminoleg Tsiec newydd ar gyfer yr ymarferion hyfforddi, a oedd yn canolbwyntio ar ddriliau gorymdeithio, ffensio a chodi pwysau. Fe wnaethon nhw ddylunio iwnifform a oedd yn gymysgedd o ddylanwadau Slafaidd a chwyldroadol: trowsus brown Rwsiaidd, siaced chwyldroadol Pwylaidd, cap Montenegrin, a chrys Garibaldi coch. Cynlluniwyd baner Sokol, coch gyda hebog gwyn, gan yr awdur Karolína Světlá (a'i phaentio gan yr artist Tsiec Josef Mánes).

Roedd y Sokol Tsiec yn coffau Jan Hus, a ystyriwyd yn fodel rôl yn y frwydr dros annibyniaeth Tsiec. Cefnogwyd y ddealltwriaeth hon o draddodiad hefyd gan lywodraeth Tsiecoslofacia ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf. Ar y llaw arall, gwrthododd yr Eglwys Gatholig y Sokol oherwydd ei hagweddau rhyddfrydol a gwrth-glerigol. Nid eilunaddoli Hus yn unig oedd yn eu poeni, ond hefyd y ddelwedd ryddfrydol o ferched yn y mudiad gymnasteg Tsiec. Ar y llaw arall, prin y profodd y Sokol Pwylaidd, na lwyddodd erioed i gyflawni pwysigrwydd gwleidyddol ei frodyr Tsiec, unrhyw wrthdaro â'r Eglwys.

Ar ôl yr hyn a elwir yn ddinistr gweddill Tsiecoslofacia a meddiannu'r wlad gan yr Almaen Natsïaidd, gwaharddwyd Sokol Tsiecoslofacia yn y Sudetenland ym 1939. Yn Amddiffynfa Bohemia a Morafia yn y Reich, parhaodd yr unedau unigol i fodoli i ddechrau. Ar 12 Ebrill 1941, gwaharddwyd y Sokol hefyd rhag unrhyw weithgaredd yn yr amddiffynfa. Cafodd ei haelodau eu herlid a llofruddiwyd yn gyfan gwbl bron o'r arweinwyr. Mae rhai o'r aelodau a lofruddiwyd yn cael eu coffau gan faen tramgwydd, megis František Skorkovský a Jan Jebavý yn Brno. Ar ôl 1945 daeth y Turnerbund yn weithredol eto, ond ar ôl dod dan reolaeth y Comiwnyddion ym 1948, ni chafodd ei ganiatáu tan 1989.

Wedi'r Ail Ryfel Byd[golygu | golygu cod]

Wedi'r Ail Ryfel Byd daliodd Sokols un slet arall ym 1948 cyn iddynt gael eu hatal unwaith eto, y tro hwn gan y Comiwnyddion. Ceisiodd y Blaid Gomiwnyddol ddisodli'r traddodiad o slets ag ymarferion torfol a ddefnyddir at ddibenion propaganda: spartaciad (spartakiády), a'i sefydliad Undeb Addysg Gorfforol Tsiecoslofacia. Cafodd llawer o aelodau Sokol eu carcharu neu eu halltudio, ond cymerodd rhai ran yn y gwaith o baratoi Spartaciad.^[3]

Ailymddangosodd y Sokols am gyfnod byr yn ystod Gwanwyn Prâg yn 1968. Ar ôl blynyddoedd o aeafgysgu, adfywiwyd mudiad Sokol am y pedwerydd tro yn 1990. Cynhaliwyd slet ym 1994 (gyda 23,000 o Sokols yn cymryd rhan), ar ôl cwymp Comiwnyddiaeth.

Ar hyn o bryd, mae'r sefydliad yn canolbwyntio ar hyfforddiant corfforol mewn gymnasteg ac athletau eraill. Mae ei boblogrwydd, fodd bynnag, ymhell islaw'r lefelau cyn y rhyfel ac mae canran uchel o'r aelodau yn bobl hŷn ag atgofion o'r mudiad Sokol cyn 1948. Mae aelodau eraill yn bennaf yn rhieni sy'n cofrestru eu plant ar gyfer gweithgareddau corfforol. Cynhaliwyd slet arall yn y flwyddyn 2000 (25,000 o Sokols); cynhaliwyd un arall ym mis Gorffennaf 2006. Ym mis Gorffennaf 2012 cafwyd dathliad 150 mlynedd o'r mudiad Sokol ac ym mis Gorffennaf 2018, 100 mlynedd ers creu Tsiecoslofacia, pan ymgasglodd 13,000 o Sokoliaid ym Mhrâg.^[4] Mae disgwyl i Slets gael eu cynnal bob chwe blynedd.

Heddiw, mae chwaraeon poblogaidd yn ganolog i weithgareddau'r Sokol Tsiec, sydd â thua 190,000 o aelodau.

Pwysigrwydd[golygu | golygu cod]

Er ei fod yn swyddogol yn sefydliad “uwchlaw gwleidyddiaeth”, chwaraeodd y Sokol ran bwysig yn natblygiad cenedlaetholdeb a gwladgarwch Tsiec, a fynegwyd mewn erthyglau a gyhoeddwyd yn y cyfnodolyn Sokol, darlithoedd a gynhaliwyd yn llyfrgelloedd Sokol, a pherfformiadau theatrig yn y gwyliau torfol gymnasteg a elwir yn slets.

Dechreuwyr hysbys y mudiad Sokol Tsiec[golygu | golygu cod]

Jakub Deml, Jindrich Fügner, Joseph Manes, Jan Neruda, Jan Otto, Jan Evangelista Purkyne, Karolina Světla, Miroslav Tyrs.

Cymdeithasau Sokol Eraill[golygu | golygu cod]

Roedd cysylltiadau Sokol yn bodoli neu'n bodoli ymhlith y rhan fwyaf o bobloedd Slafaidd, megis y

Slofeniaid - Južni Sokol, a sefydlwyd ym 1863
Gwlad Pwyl - Sokół, a sefydlwyd yn Galicia yn 1867 ac yn ardal rhaniad Prwsia yn 1885
Croatiaid - Hrvatski Sokol, a sefydlwyd ym 1874
Bwlgariaid - Sokol, a sefydlwyd ym 1879
Serbiaid - Soko, a sefydlwyd yn 1891
Slofaciad - y Slovenský Sokol, a sefydlwyd yn yr Unol Daleithiau yn 1892 ac yn Slofacia yn 1918
Wcreiniaid - y Sokil, ym 1894
Sorbiaid - Serbski Sokoł, a sefydlwyd ym 1920.

Mewn gwledydd eraill hefyd, sefydlodd aelodau o'r lleiafrif Tsiec neu ymfudwyr Tsiec gymdeithasau Sokol, er enghraifft yn