Rhaeadr Bwlch yr Oernant
 | |
| Math | cored  |
|---|---|
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | Afon Dyfrdwy |
| Sir | Llangollen, Llandysilio-yn-Iâl |
| Gwlad |  Cymru |
| Uwch y môr | 94.9 metr |
| Cyfesurynnau | 52.981316°N 3.200436°W |
 | |
| Statws treftadaeth | adeilad rhestredig Gradd II |
| Manylion | |
Mae Rhaeadr Bwlch yr Oernant, (neu Rhaeadr y Bedol, cyfieithiad o'r Saesneg : Horseshoe Falls [1]) yn gored ar Afon Dyfrdwy ger Neuadd Llantysilio yn ardal Berwyn, sef pentrefan yn Sir Ddinbych, tua 5 kilometr (3 milltir) i'r gogledd-orllewin o dref Llangollen. Rhyw 300 metr i lawr yr afon gyferbyn a'r orsaf reilffordd, saif y Bont Gadwynni a geesty o'r un enw.
Hanes[golygu | golygu cod]
Mae'r siâp unigryw i'r gored, sy'n 460 troedfedd (140 m) o hyd. Ei phwrpas yw creu cronfa o ddŵr sy'n llifo i mewn i Gamlas Llangollen (trwy dŷ falf gyfagos a mesurydd llif).
Awdurdodwyd y gamlas i'r gorllewin o Draphont Ddŵr Pontcysyllte ac adeiladu'r gored gan Ddeddf Seneddol a baswyd ym 1804 gan Gwmni Camlas Ellesmere. Roedd y gamlas yn borthwr mordwyol, a oedd yn cyflenwi dŵr i Gamlas Ellesmere y tu hwnt i Bontcysyllte, ac i Gamlas Caer, a oedd yn cysylltu â hi ger Nantwich. Thomas Telford oedd y peiriannydd sifil a oedd yn gyfrifol am y dyluniad, a chwblhawyd y gamlas a'r peiriant bwydo ym 1808. [2]
Roedd y gored yn ffactor pwysig wrth gadw'r gamlas i Llangollen ar agor pan benderfynodd, Rheilffordd Llundain, y Canolbarth a'r Alban, perchnogion system camlas Undeb Swydd Amwythig i gau llawer o'r rhwydwaith ym 1944. Fe wnaethant penderfynu gadw'r darn o gamlas o Nantwich i Ellesmere Port, a'r cyn brif linell camlas o Nantwich i Wolverhampton ar agor. Oherwydd bod Rhaeadr Bwlch yr Oernant yn ffynhonnell fawr o ddŵr i'r system honno, cadwyd y gamlas o Llangollen i Nantwich, gan gynnwys y dyfr-bontydd mawr ym Mhontcysyllte a'r Waun, fel sianel cyflenwi dŵr yn unig. Fe wnaeth y weithred hon alluogi'r gamlas i oroesi nes iddi gael ei chymryd drosodd gan Ddyfrffyrdd Prydain yn dilyn gwladoli ym 1948. [2] Yn 2009, roedd tua 13.7 milliwn galwyn (62MI) o ddŵr y dydd yn pasio ar hyd y gamlas. [3] O dan Ddyfrffyrdd Prydain, mae'r gamlas wedi dod yn gamlas teithio hamdden hynnod poblogaidd . [4] Does dim modd i gychod modur fordwyo'r 1.7 milltir (2.7 km) olaf o Langollen i'r Rhaeadr, gan nad yw'n ddigon llydan i gychod droi rownd, [3] ond mae'r llwybr tynnu yn ymestyn ar hyd y lan hyd at y Rhaeadr. [4]
Safle Treftadaeth y Byd[golygu | golygu cod]
Er 2009, mae'r gored yn rhan o Safle Treftadaeth y Byd, sy'n ymestyn am 11 milltir (18 km) o Gamlas Llangollen ychydig i'r gorllewin o Raeadr Bwlch yr Oernant i ychydig y tu hwnt i Draphont Ddŵr y Waun. Dyfarnwyd statws Treftadaeth y Byd i'r gamlas oherwydd yr atebion peirianneg sifil beiddgar sydd eu hangen i adeiladu camlas heb unrhyw gloeon trwy dir mor anodd.
Llyfryddiaeth[golygu | golygu cod]
- Cragg, Roger (1997). Civil Engineering Heritage: Wales and West Central England, 2nd Edition. Thomas Telford. ISBN 0-7277-2576-9.CS1 maint: ref=harv (link)
- Cumberlidge, Jane (2009). Inland Waterways of Great Britain (8th Ed). Imray Laurie Norie and Wilson. ISBN 978-1-84623-010-3.CS1 maint: ref=harv (link)
- Hadfield, Charles (1985). The Canals of the West Midlands. David and Charles. ISBN 0-7153-8644-1.CS1 maint: ref=harv (link)
- Nicholson (2006). Nicholson Guides Vol 4: Four Counties & the Welsh Canals. Harper Collins. ISBN 978-0-00-721112-8.CS1 maint: ref=harv (link)
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]
- ↑ "pontcysyllte-aqueduct.co.uk". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2019-08-27. Cyrchwyd 2019-08-27.
- ↑ 2.0 2.1 Hadfield 1985.
- ↑ 3.0 3.1 Cumberlidge 2009.
- ↑ 4.0 4.1 Nicholson 2006.