Protocol Montreal

Oddi ar Wicipedia
Protocol Montreal
Enghraifft o'r canlynolcytundeb, cytundeb ar yr amgylchedd Edit this on Wikidata
Dyddiad16 Medi 1987 Edit this on Wikidata
IaithTsieineeg Edit this on Wikidata
Rhagflaenwyd ganConfensiwn Fienna ar gyfer Diogelu'r Haen Osôn Edit this on Wikidata
Lleoliad cyhoeddiMontréal Edit this on Wikidata
Prif bwncdisbyddu osôn, clorofflwrocarbon Edit this on Wikidata
Fideo am Brotocol Montreal a'r cydweithrediad rhwng llunwyr polisi, gwyddonwyr ac arweinwyr diwydiant i reoleiddio CFCs.

Mae Protocol Montreal yn gytundeb rhyngwladol sydd wedi'i gynllunio i ddiogelu'r haen osôn trwy roi'r gorau'n raddol i gynhyrchu nifer o sylweddau sy'n gyfrifol am ddisbyddu'r osôn. Cytunwyd ar eiriad y cytundeb ar 16 Medi 1987, a daeth i rym ar 1 Ionawr 1989.

Ers hynny, mae wedi cael naw adolygiad, yn 1990 (Llundain), 1991 (Nairobi), 1992 (Copenhagen), 1993 (Bangkok), 1995 (Fienna), 1997 (Montreal), 1998 (Awstralia), 1999 (Beijing) a 2016 (Kigali)[1][2][3] O ganlyniad i'r cytundeb rhyngwladol, mae'r twll osôn yn Antarctica yn gwella'n araf.[4] Dyma un o lwyddiannau prin dynoliaeth i atal newid hinsawdd.

Mae rhagamcanion hinsawdd yn dangos y bydd yr haen osôn yn dychwelyd i lefelau 1980 rhwng 2040 (ar draws llawer o'r byd) a 2066 (dros Antarctica).[5][6][7] Oherwydd ei fod wedi'i fabwysiadu a'i weithredu'n eang, fe'i hystyriwyd yn enghraifft o gydweithredu rhyngwladol llwyddiannus. Dywedodd cyn Ysgrifennydd Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig, Kofi Annan, “efallai mai’r cytundeb rhyngwladol unigol mwyaf llwyddiannus hyd yma yw Protocol Montreal”.[8][9] Mewn cymhariaeth, mae cynigion rhannu baich effeithiol a datrysiadau i liniaru gwrthdaro buddiannau lleol wedi bod ymhlith y ffactorau dros y llwyddiant, er bod rheoleiddio byd-eang yn seiliedig ar Brotocol Kyoto wedi methu â gwneud hynny. Yn yr achos hwn o her disbyddu osôn, roedd rheoliadau byd-eang eisoes yn cael eu gosod cyn sefydlu consensws gwyddonol. Hefyd, roedd barn gyffredinol y cyhoedd yn argyhoeddedig o risgiau posibl a oedd ar fin digwydd.

Mae'r ddau gytundeb osôn wedi'u cadarnhau gan 198 o bleidiau (197 o wladwriaethau a'r Undeb Ewropeaidd),[10] gan eu gwneud y cytundebau cyntaf a gadarnhawyd yn gyffredinol yn hanes y Cenhedloedd Unedig.[11]

Mae’r cytundebau gwirioneddol gyffredinol hyn hefyd wedi bod yn hynod o ran hwylusto'r broses llunio polisi ar raddfa fyd-eang, lle nad oedd ond 14 mlynedd wedi mynd heibio rhwng darganfyddiad ymchwil wyddonol sylfaenol (1973) a’r cytundeb rhyngwladol a lofnodwyd (1985 a 1987).

Telerau a phwrpas[golygu | golygu cod]

Mae'r cytundeb wedi'i strwythuro o amgylch sawl grŵp o hydrocarbonau halogenaidd sy'n disbyddu osôn stratosfferig. Mae'r holl sylweddau sy'n disbyddu osôn a reolir gan Brotocol Montreal yn cynnwys naill ai clorin neu bromin (nid yw sylweddau sy'n cynnwys fflworin yn unig yn niweidio'r haen oson). Nid yw rhai sylweddau sy'n teneuo'r osôn (ODSs) yn cael eu rheoli eto gan Brotocol Montreal, gan gynnwys ocsid nitraidd (N 2 O) Am dabl o sylweddau sy'n teneuo'r osôn a reolir gan Brotocol Montreal gweler:[12]

Ar gyfer pob grŵp o ODSs, mae'r cytundeb yn darparu amserlen ar gyfer lleihau cynhyrchiant y sylweddau hynny a'u dileu yn y pen draw. Mae hyn yn cynnwys cyfnod dirwyn-i-ben am 10 mlynedd ar gyfer gwledydd sy'n datblygu a nodir yn Erthygl 5 o'r cytundeb.

Hanes[golygu | golygu cod]

Yn y 1970au, dechreuodd y cemegwyr Frank Sherwood Rowland a Mario Molina, a oedd ar y pryd ym Mhrifysgol California, Irvine, astudio effeithiau CFCs yn atmosffer y Ddaear. Fe wnaethon nhw ddarganfod bod moleciwlau CFC yn ddigon sefydlog i aros yn yr atmosffer nes iddyn nhw godi i ganol y stratosffer lle bydden nhw o'r diwedd (ar ôl cyfartaledd o 50-100 mlynedd am ddau CFC cyffredin) yn cael eu torri i lawr gan ymbelydredd uwchfioled yn rhyddhau atom o glorin. Yna cynigiodd Rowland a Molina y gellid disgwyl i'r atomau clorin hyn achosi dadelfennu symiau mawr o osôn (O 3) yn y stratosffer. Roedd eu dadl yn seiliedig ar waith cyfoes Paul J. Crutzen a Harold Johnston, a oedd wedi dangos y gallai ocsid nitrig (NO) ddinistrio osôn. (Roedd nifer o wyddonwyr eraill, gan gynnwys Ralph Cicerone, Richard Stolarski, Michael McElroy, a Steven Wofsy wedi cynnig yn annibynnol y gallai clorin gataleiddio colled yr osôn, ond nid oedd yr un ohonynt wedi sylweddoli bod CFCs yn ffynhonnell fawr o glorin.) Dyfarnwyd Gwobr Cemeg Nobel 1995 i Crutzen, Molina a Rowland am eu gwaith ar y broblem hon.

Canlyniad amgylcheddol y darganfyddiad hwn oedd, gan fod osôn stratosfferig yn amsugno'r rhan fwyaf o'r ymbelydredd uwchfioled-B (UV-B) sy'n cyrraedd wyneb y blaned, byddai disbyddiad yr haen osôn gan CFCs yn arwain at gynnydd mewn ymbelydredd UV-B yn yr wyneb, gan arwain at gynnydd mewn canser y croen ac effeithiau eraill megis difrod i gnydau ac i ffytoplancton morol.

Ond roedd cynrychiolwyr y diwydiannau aerosol a halocarbon yn anghytuno'n gryf â rhagdybiaeth Rowland-Molina. Dyfynnwyd cadeirydd bwrdd DuPont yn dweud bod theori disbyddu osôn yn "chwedl ffuglen wyddonol ... llwyth o sbwriel ... nonsens llwyr". Ysgrifennodd Robert Abplanalp, llywydd Precision Valve Corporation (a dyfeisiwr falf caniau chwistrellu ymarferol cyntaf), at Ganghellor UC Irvine i gwyno am ddatganiadau cyhoeddus Rowland (Roan, t. 56. )

Ar ôl cyhoeddi eu papur canolog ym mis Mehefin 1974, cyflwynodd Rowland a Molina eu tystiolaeth mewn gwrandawiad gerbron Tŷ Cynrychiolwyr yr Unol Daleithiau yn Rhagfyr 1974. O ganlyniad, sicrhawyd bod cyllid sylweddol ar gael i astudio gwahanol agweddau ar y broblem ac i gadarnhau'r canfyddiadau cychwynnol. Ym 1976, rhyddhaodd Academi Genedlaethol y Gwyddorau yr Unol Daleithiau (NAS) adroddiad a gadarnhaodd hygrededd gwyddonol y ddamcaniaeth disbyddu osôn.[13] Parhaodd NAS i gyhoeddi asesiadau o wyddoniaeth gysylltiedig am y degawd nesaf.

Yn 1985, llofnododd 20 gwlad, gan gynnwys y rhan fwyaf o brif gynhyrchwyr CFC, Gonfensiwn Fienna, a sefydlodd fframwaith ar gyfer negodi rheoliadau rhyngwladol ar sylweddau sy'n disbyddu osôn.[14] Ar ôl darganfod y twll osôn gan SAGE 2 dim ond 18 mis gymerodd i ddod i gytundeb rhwymol ym Montreal, Canada.

Partïoedd[golygu | golygu cod]

O Hydref 2022 ymlaen, mae holl Aelod-wladwriaethau'r Cenhedloedd Unedig, Ynysoedd Cook, Niue, y Sanctaidd See, Talaith Palestina yn ogystal â'r Undeb Ewropeaidd wedi cadarnhau Protocol Montreal gwreiddiol [15] , gan ddod â'r cyfanswm i 198. Mae 197 o'r pleidiau hynny (ac eithrio Talaith Palestina) hefyd wedi cadarnhau gwelliannau Llundain, Copenhagen, Montreal, a Beijing.[10]

Gweler hefyd[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

  1. ↑ Hub, IISD's SDG Knowledge. "Kigali Amendment Enters into Force, Bringing Promise of Reduced Global Warming | News | SDG Knowledge Hub | IISD" (yn Saesneg). Cyrchwyd 2019-03-07.
  2. ↑ McGrath, Matt (15 October 2016). "Deal reached on HFC greenhouse gases". BBC.
  3. ↑ "Adjustments to the Montreal Protocol". United Nations Environment Programme Ozone Secretariat. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 23 August 2014. Cyrchwyd 24 August 2014.
  4. ↑ Ewenfeldt B, "Ozonlagret mår bättre", Arbetarbladet 12-9-2014, p. 10.
  5. ↑ "Ozone Layer on Track to Recovery: Success Story Should Encourage Action on Climate". UNEP. UNEP. 10 September 2014. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 13 September 2014. Cyrchwyd 18 September 2014.
  6. ↑ Susan Solomon; Anne R. Douglass; Paul A. Newman (July 2014). "The Antarctic ozone hole: An update". Physics Today 67 (7): 42–48. Bibcode 2014PhT....67g..42D. doi:10.1063/PT.3.2449. https://archive.org/details/sim_physics-today_2014-07_67_7/page/42.
  7. ↑ Canada, Environment and Climate Change (2015-02-20). "Ozone layer depletion: Montreal Protocol". aem. Cyrchwyd 2020-04-22.
  8. ↑ "The Ozone Hole-The Montreal Protocol on Substances that Deplete the Ozone Layer". Theozonehole.com. 16 September 1987. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2012-09-12. Cyrchwyd 2023-04-13.
  9. ↑ "Background for International Day for the Preservation of the Ozone Layer - 16 September". un.org (yn Saesneg). Cyrchwyd 2017-05-28.
  10. ↑ 10.0 10.1 "Status of Ratification – The Ozone Secretariat". Ozone.unep.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 8 October 2014. Cyrchwyd 10 March 2008.
  11. ↑ "UNEP press release: "South Sudan Joins Montreal Protocol and Commits to Phasing Out Ozone-Damaging Substances"". Unep.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 4 March 2016. Cyrchwyd 11 July 2012.
  12. ↑ "Class I Ozone-depleting Substances | Science | Ozone Layer Protection | US EPA". Epa.gov. 2013-02-15. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 11 May 2008. Cyrchwyd 28 October 2006.
  13. ↑ National Academy of Sciences (1976). Halocarbons, effects on stratospheric ozone. Washington, DC. ISBN 9780309025324.
  14. ↑ "The Vienna Convention for the Protection of the Ozone Layer | Ozone Secretariat". ozone.unep.org. Cyrchwyd 2020-04-22.
  15. ↑ "2. a Montreal Protocol on Substances that Deplete the Ozone Layer Montreal, 16 September 1987". United Nations. Cyrchwyd 2022-10-02.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Protocol_Montreal&oldid=11934528"