Portiwgal
 | |
| República Portuguesa | |
 | |
| Arwyddair |
Europe's West Coast  |
|---|---|
| Math |
gwladwriaeth sofran, gwlad, colonial power |
|
| |
| Prifddinas |
Lisbon |
| Poblogaeth |
10,600,000 |
| Sefydlwyd |
|
| Anthem |
A Portuguesa |
| Pennaeth llywodraeth |
António Costa |
| Cylchfa amser |
UTC−01:00 |
| Nawddsant |
Siôr |
| Iaith/Ieithoedd swyddogol |
Portiwgaleg, Mirandese |
| Daearyddiaeth | |
| Arwynebedd |
92,212 ±1 km² |
| Yn ffinio gyda |
Sbaen, Castilla y León |
| Cyfesurynnau |
38.7°N 9.1833°W |
| Gwleidyddiaeth | |
| Corff gweithredol |
Cyngor y Gweinidogion |
| Corff deddfwriaethol |
Cynulliad y Weriniaeth |
| Swydd pennaeth y wladwriaeth |
Arlywydd Portiwgal |
| Pennaeth y wladwriaeth |
Marcelo Rebelo de Sousa |
| Swydd pennaeth y Llywodraeth |
Prif Weinidog Portiwgal |
| Pennaeth y Llywodraeth |
António Costa |
 | |
 | |
| Ariannol | |
| Cyfanswm CMC (GDP) |
217,571 million $ (UDA) |
| CMC y pen |
21,291 $ (UDA) |
| Arian |
Ewro |
| Wrth gefn |
26,096,701,287 $ (UDA) |
| Canran y diwaith |
14 ±1 % |
| Cyfartaledd plant |
1.21 |
| Mynegai Datblygiad Dynol |
0.83 |
Gwlad a gweriniaeth yn ne-orllewin Ewrop yw'r Weriniaeth Bortiwgalaidd neu Phortiwgal (Portiwgaleg: Portugal). Mae hi'n gorwedd rhwng Sbaen a'r Cefnfor Iwerydd ac mae'r ynysoedd Azores a Madeira hefyd yn rhan o'r wlad. Prifddinas Portiwgal yw Lisbon.
Daearyddiaeth[golygu | golygu cod y dudalen]
Hanes[golygu | golygu cod y dudalen]
Mae hanes Portiwgal yn y cyfnod cynnar yn rhan o hanes Penrhyn Iberia yn gyffredinol. Daw'r enw Portiwgal o'r enw Rhufeinig Portus Cale. Yn y cyfnod cyn dyfodiad y Rhufeiniad, poblogid yr ardal sydd yn awr yn ffurfio Portiwgal gan nifer o bobloedd wahanol, yn cynnwyd y Lwsitaniaid a'r Celtiaid. Ymwelodd y Ffeniciaid a'r Carthaginiaid a'r ardal, a bu rhan ohoni dan reolaeth Carthago am gyfnod.
Ymgorfforwyd yr ardal yn yr Ymerodraeth Rufeinig wedi i Cathago gael ei gorchfygu; roedd talaith Rufeinig Lusitania, wedi 45 CC, yn cyfateb yn fras i'r wlad bresennol. Wedi diwedd yr ymerodraeth, meddiannwyd y wlad gan lwythau Almaenig megis y Suevi, Buri a'r Fisigothiaid. Wedi'r goresgyniad Islamaidd ar ddechrau'r 8g daeth yn rhan o Al Andalus. Ffurfiwyd tiriogaeth o'r enw Portiwgal yn 868, wedi i'r Cristioniogion ddechrau ad-ennill tir yn y Reconquista. Wedi buddigoliaeth dros y Mwslimiaid yn Ourique yn 1139, ffurfiwyd Teyrnas Portiwgal. Parhaodd yr ymladd yn erbyn y Mwslimiaid, ac yn 1249 cipiwyd yr Algarve gan y Cristionogion, gan sefydlu ffiniau presennol Portiwgal.
Yn niwedd y 14g, hawliwyd coron Portiwgal gan frenin Castilla, ond bu gwrthryfel poblogaidd, a gorchfygwyd Castillia ym Mrwydr Aljubarrota gan Ioan o Aviz, a ddath yn Ioan I, brenin Portiwgal. Drod y blynyddoedd nesaf, bu gan Portiwgal ran flaenllaw yn y gwaith o fforio a gwladychu gwledydd tu allan i Ewrop. Yn 1415, meddiannodd Ceuta yng Ngogledd Affrica, ei gwladfa gyntaf; dilynwyd hyn gan feddiannu Madeira a'r Azores. Yn 1500, darganfuwyd Brasil gan Pedro Álvares Cabral, a'i hawliodd i goron Portiwgal, a deng mlynedd wedyn, cipiwyd Goa yn India, Ormuz yng Nghulfor Persia a Malacca yn yr hyn sy'n awr yn Maleisia. Cyrhaeddodd llongwyr Portiwgal cyn belled a Siapan ac efallai Awstralia.
Wedi marwolaeth y brenin Sebastian heb aer mewn brwydr ym Moroco, hawliwyd ei orsedd gan Philip II, brenin Sbaen, a rhwng 1580 a 1640, roedd brenin Sbaen yn frenin Portiwgal hefyd, er ei bod yn parhau i gael ei hystyried fel teyrnas annibynnol. Yn 1640, bu gwrthryfel, a chyhoeddwyd Ioan IV yn frenin Portiwgal.
O ddechrau'r 19g, dechreuodd grym Portiwgal edwino; daeth Brasil yn annibynnol yn 1822, er iddi feddiannu rhannau o Affrica yn nes ymlaen yn y ganrif, yn cynnwys y tiriogaethau sy'n awr yn wledydd Cabo Verde, São Tomé a Príncipe, Gini-Bissau, Angola a Mosambic.
Wedi gwrthryfel yn Lisbon, dymchwelwyd y frenhiniaeth a sefydlwyd gweriniaeth ddemocrataidd yn 1910. Yn 1926, bu gwrthryfel milwrol a sefydlwyd llywodraeth filwrol a arweiniodd at unbennaeth António de Oliveira Salazar. Collodd Portiwgal ei meddiannau yn India pan oresgynnwyd hwy gan fyddin India yn 1961. Tua dechrau'r 1960au hefyd y dechreuodd rhyfeloedd annibyniaeth yn Angola a Mosambic. Wedi gwrthryfel a adnabyddir fel y Chwyldro Carnasiwn yn 1974, rhoddwyd diwedd ar undennaeth a daeth Portiwgal yn wlad ddemocrataidd. Yn 1999, dychwelwyd Macau, yr olaf o'i meddiannau tramor, i Tsieina.
Gwleidyddiaeth[golygu | golygu cod y dudalen]
Pobl o Bortiwgal[golygu | golygu cod y dudalen]
Rhestr Wicidata:
_portrait.jpg)
.jpg)
_Manuela_Carmena_-_%E2%80%9C%C2%A1Bienvenida_la_orejona!.jpg)
.jpg)
Dolenni allanol[golygu | golygu cod y dudalen]
- (Portiwgaleg) Portal swyddogol y Llywodraeth Portiwgal
- (Portiwgaleg) Gwefan swyddogol y Senedd Portiwgal
| |||||||
.svg){kind=small}
| ||||||||||
