Pâl pentusw

Oddi ar Wicipedia
Pâl pentusw
Lunda cirrhata

Statws cadwraeth
Dosbarthiad gwyddonol
Teyrnas: Animalia
Ffylwm: Chordata
Dosbarth: Aves
Urdd: Charadriiformes
Teulu: Alcidae
Genws: Puffin[*]
Rhywogaeth: Fratercula cirrhata
Enw deuenwol
Fratercula cirrhata
Dosbarthiad y rhywogaeth

Aderyn a rhywogaeth o adar yw'r Pâl pentusw (sy'n enw gwrywaidd; enw lluosog: palod pentusw) a adnabyddir hefyd gyda'i enw gwyddonol Lunda cirrhata; yr enw Saesneg arno yw Tufted puffin. Mae'n perthyn i deulu'r Carfilod (Lladin: Alcidae) sydd yn urdd y Charadriiformes.[1]

Talfyrir yr enw Lladin yn aml yn L. cirrhata, sef enw'r rhywogaeth.[2] Mae'r rhywogaeth hon i'w chanfod yng Ngogledd America.

Fe'i ceir yn aml ar lan y môr.

Disgrifiad[golygu | golygu cod]

portread o oedolyn sy'n magu

Mae palod coch tua 35 cm (14 in) o hyd gyda lled adenydd tebyg ac yn pwyso tua thri chwarter cilogram (1.6  lbs), sy'n golygu mai nhw yw'r mwyaf o'r holl balod. Mae adar o boblogaeth gorllewin y Cefnfor Tawel ychydig yn fwy na'r rhai o ddwyreiniol y Cefnfor Tawel, ac mae adar gwrywaidd yn tueddu i fod ychydig yn fwy na'r benywod[3]

Adult in winter plumage

Maent yn ddu yn bennaf gyda darn gwyn ar eu hwynebau, ac, yn nodweddiadol o rywogaethau palod eraill, mae ganddynt big trwchus iawn, coch yn bennaf gyda rhai marciau melyn ac weithiau gwyrdd. Eu nodwedd a'u henw mwyaf nodedig yw'r twmpathau melyn (Lladin: cirri) sy'n ymddangos yn flynyddol ar adar o'r ddau ryw wrth i dymor atgenhedlu'r haf agosáu. Mae eu traed yn troi'n goch llachar ac mae eu hwyneb hefyd yn wyn llachar yn yr haf. Yn ystod y tymor bwydo, mae'r twmpathau'n toddi ac mae'r plu, y pig a'r coesau yn colli llawer o'u llewyrch.

Fel ymhlith alcidau eraill, mae'r adenydd yn gymharol fyr, wedi'u haddasu ar gyfer deifio, nofio o dan y dŵr, a dal ysglyfaeth yn hytrach na gleidio, ac nid ydynt yn gallu gwneud hynny. O ganlyniad, mae ganddyn nhw gyhyrau bron trwchus, tywyll myoglobin-gyfoethog sydd wedi'u haddasu ar gyfer diweddeb curiad adenydd cyflym ac egnïol, y gallant serch hynny eu cynnal am gyfnodau hir o amser.

Juveniles

Mae palod pentusw ieuanc yn ymdebygu i oedolion yn eu gwisg gaeaf, ond gyda llwydfrown i wyn ar y bola. Ganddynt big melynfrown. [3] Drwyddi draw maent yn debyg i garfil rhyncorniog plaen a di-gyrn (Cerorhinca monocerata).

Tufted puffins in Tokyo Sea Life Park


Teulu[golygu | golygu cod]

Mae'r pâl pentusw yn perthyn i deulu'r Carfilod (Lladin: Alcidae). Dyma rai o aelodau eraill y teulu:

Rhestr Wicidata:

rhywogaeth enw tacson delwedd
Carfil Cassin Ptychoramphus aleuticus
Carfil Japan Synthliboramphus wumizusume
Carfil bach Alle alle
Carfil bychan Aethia pusilla
Carfil mwstasiog Aethia pygmaea
Carfil rhyncorniog Cerorhinca monocerata
Gwylog Uria aalge
Gwylog Brünnich Uria lomvia
Gwylog ddu Cepphus grylle
Llurs Alca torda
Pâl Fratercula arctica
Pâl corniog Fratercula corniculata
Pâl pentusw Fratercula cirrhata
Diwedd y rhestr a gynhyrchwyd yn otomatig o Wicidata.

Tacsonomeg[golygu | golygu cod]

Disgrifiwyd y pâl pentusw am y tro cyntaf ym 1769 gan swolegydd o'r Almaen Peter Simon Pallas. Daw'r enw gwyddonol Fratercula o'r Lladin Canoloesol fratercula, friar, cyfeiriad at y plu du a gwyn sy'n debyg wisg fynachaidd. Yr enw penodol cirrhata yw Lladin am "pennaeth cyrliog", o cirrus, cyrlyn o wallt.[4] Cyfeiriodd yr enw gwerinol puffin - pwffian yn yr ystyr wedi chwyddo - yn wreiddiol i gig brasterog, hallt adar ifanc o'r rhywogaeth anghysylltiedig, yr aderyn drycin Manaw (Puffinus puffinus), [5] a elwid gynt yn "Pâl y Dynion". Mae'n air Eingl-Normanaidd (Saesneg Canol pophyn neu poffin) a ddefnyddir am y carcasau wedi'u halltu.[6] . Cafodd palod yr Iwerydd yr enw yn ddiweddarach o lawer, o bosibl oherwydd ei arferion nythu tebyg, [7] a chafodd ei gymhwyso'n ffurfiol at y rhywogaeth honno gan Pennant ym 1768.[5] yn ddiweddarach i gynnwys palod Môr Tawel tebyg a chysylltiedig.[8]

Gan y gallai fod yn perthyn yn agosach i'r rhinoceros auklet na'r palod eraill, weithiau mae'n cael ei roi yn y genws monotypic Lunda.

Mae'r ieuenctid, oherwydd eu tebygrwydd i C. monocerata, wedi'u camgymryd i ddechrau am rhywogaeth o genws monotypic], a'u henwau yn Sagmatorrhina lathami ("[[John Latham (adaregydd) | Latham] ]'s saddle-biled auk", o "sagmata"" "cyfrwy" a "rhina" "trwyn").

Perthynas â phobl[golygu | golygu cod]

[[Ffeil:Grŵp o Balod Copog (a chwpl o Murres) ar Ynys Bogoslof gan Judy Alderson USFWS.jpg|bawd|Grŵp o balod copog, Ynys Bogoslof, Alaska]] Yn draddodiadol roedd Aleut a pobl Ainu (a'u galwodd yn Etupirka) o Ogledd y Môr Tawel yn hela pâl copog am fwyd a phlu. Defnyddiwyd crwyn i wneud ochrau plu caled parka a gwnïwyd y tufts sidanaidd yn waith addurniadol. Ar hyn o bryd, mae cynaeafu pâl copog yn anghyfreithlon neu'n cael ei annog i beidio ym mhob rhan o'i ystod.<ref name="Stirling">

Mae'r pâl copog yn aderyn cyfarwydd ar arfordiroedd arfordir Môr Tawel Rwseg, lle mae'n cael ei adnabod fel toporok (Топорок) – sy'n golygu "bwyell fach," awgrym o siâp y bil. Mae Toporok yn enw un o'i phrif safleoedd bridio, Kamen Toporkov ("Croc y Pâl Gochog") neu Ostrov Toporkov ("Ynys Seiriol Gopog"), ynysig alltraeth Bering Ynys.

Perthynas â phobl[golygu | golygu cod]

[[Ffeil:Grŵp o Balod Copog (a chwpl o Murres) ar Ynys Bogoslof gan Judy Alderson USFWS.jpg|bawd|Grŵp o balod copog, Ynys Bogoslof, Alaska]] Yn draddodiadol roedd Aleut a pobl Ainu (a'u galwodd yn Etupirka) o Ogledd y Môr Tawel yn hela pâl copog am fwyd a phlu. Defnyddiwyd crwyn i wneud ochrau plu caled parka a gwnïwyd y tufts sidanaidd yn waith addurniadol. Ar hyn o bryd, mae cynaeafu pâl copog yn anghyfreithlon neu'n cael ei annog i beidio ym mhob rhan o'i ystod.<ref name="Stirling">

Mae'r pâl copog yn aderyn cyfarwydd ar arfordiroedd arfordir Môr Tawel Rwseg, lle mae'n cael ei adnabod fel toporok (Топорок) – sy'n golygu "bwyell fach," awgrym o siâp y bil. Mae Toporok yn enw un o'i phrif safleoedd bridio, Kamen Toporkov ("Croc y Pâl Gochog") neu Ostrov Toporkov ("Ynys Seiriol Gopog"), ynysig alltraeth Bering Ynys.

Dosbarthiad a chynefin[golygu | golygu cod]

Mae palod pentusw yn ffurfio cytrefi bridio trwchus yn ystod tymor atgenhedlu'r haf, o dalaith Washington a British Columbia, ledled de-ddwyrain Alasga a'r Ynysoedd Aleutian, Kamchatka, Ynysoedd Kuril a ledled Môr Okhotsk. Er eu bod yn rhannu rhywfaint o gynefin â phalod corniog (F. corniculata), mae dosbarthiad y pâl copog yn fwy dwyreiniol yn gyffredinol. Gwyddys eu bod yn nythu mewn niferoedd bach mor bell i'r de â gogledd Ynysoedd y Sianel, oddi ar arfordir de Califfornia. Fodd bynnag, ym 1997 y cafwyd y cadarnhad diwethaf o weld ar Ynysoedd y Sianel.

Mae palod pentusw fel arfer yn dewis ynysoedd neu glogwyni sy'n gymharol anhygyrch i ysglyfaethwyr, yn agos at ddyfroedd cynhyrchiol, ac yn ddigon uchel i'w cynorthwyo i'r awyr yn llwyddiannus. Mae'r cynefin nythu delfrydol yn serth ond gyda swbstrad pridd cymharol feddal a glaswellt ar gyfer creu tyllau.

Yn ystod tymor bwydo'r gaeaf, maent yn treulio eu hamser bron yn gyfan gwbl ar y môr, gan ymestyn eu cyrhaeddiad ledled Gogledd y Môr Tawel ac i'r de i Japan a Chaliffornia.

Gweler hefyd[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

  1. [https://web.archive.org/web/20040610130433/http://www.cymdeithasedwardllwyd.org.uk/ Archifwyd 2004-06-10 yn y Peiriant Wayback. Gwefan Cymdeithas Edward Llwyd]; adalwyd 30 Medi 2016.
  2. Gwefan Avibase; adalwyd 3 Hydref 2016.
  3. 3.0 3.1 Gaston, A. J.; Jones, I. L. (1998). The Auks: Alcidae. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-854032-9.
  4. (2010) {{{teitl}}}. Llundain: Christopher Helm. ISBN 978-1-4081-2501-4URL
  5. 5.0 5.1 Lockwood, W. B.. {{{teitl}}}. ISBN 978-0-19-866196-2
  6. "Puffin". Oxford English Dictionary. Gwasg Prifysgol Rhydychen. Ail argraddiad. 1989.
  7. Lee, D. S. & Haney, J. C. (1996) "Manx Shearwater (Puffinus puffinus)", yn:Adar Gogledd America, Rhif 257, (Poole, A. & Gill, F. gol). Philadelphia: Academi'r Gwyddorau Naturiol, ac Undeb Adaregwyr America, Washington, DC
  8. "Puffin". Oxford English Dictionary (Online ed.). Oxford University Press. (Subscription or participating institution membership required.)
Safonwyd yr enw Pâl pentusw gan un o brosiectau . Mae cronfeydd data Llên Natur (un o brosiectau Cymdeithas Edward Llwyd) ar drwydded agored CC 4.0. Chwiliwch am ragor o wybodaeth ar y rhywogaeth hon ar wefan Llên Natur e.e. yr adran Bywiadur, a chyfrannwch er mwyn datblygu'r erthygl hon ymhellach.