Llenyddiaeth Fasgeg
Y corff llenyddol a ysgrifennir a thraddodir yn yr iaith Fasgeg, iaith arunig sy'n frodorol i Wlad y Basg ac yn iaith genedlaethol y Basgiaid, yw llenyddiaeth Fasgeg. Mae'n cynnwys traddodiadau llafar a gwerinol a gedwir yn fyw hyd yr 21g yn ogystal â'r llenyddiaeth grefyddol oedd yn dominyddu o'r 16g i'r 19g, a'r farddoniaeth, ffuglen, a rhyddiaith a gynhyrchwyd ers dechrau'r 20g.
Cynhyrchwyd y gweithiau ysgrifenedig cyntaf yn Fasgeg yn yr 16g, a rhyw canrif yn ddiweddarach blodeuai oes aur o farddoniaeth a rhyddiaith grefyddol. Wrth i'r cyfnod modern mynd rhagddi, rhwystrwyd datblygiad llenyddiaeth Fasgeg gan wrthdaro, yn enwedig y Rhyfeloedd Carlaidd yn y 19g a Rhyfel Cartref Sbaen (1936–39).[1] Yn ogystal, methiant a fu'r ymdrechion i safoni'r iaith lenyddol, a dioddefai'r Fasgeg o ddiffyg cydnabyddiaeth swyddogol. Gwaharddid yr iaith yn y system addysg a gweinyddiaeth gyhoeddis nes diwedd y 18g. Dechreuodd llenyddiaeth seciwlar ddatblygu yn yr 20g, ond rhwystrwyd hynny yn sgil y rhyfel cartref gan bolisïau iaith gormesol Francisco Franco. Ers ei farwolaeth yn 1975, datblygwyd ffurf safonol ac addysgir yr iaith mewn ysgolion.
Llên lafar[golygu | golygu cod]
Y prif ffurfiau yn llên lafar y Basgiaid ydy'r penillion ac alawon a drosglwyddir o oes i oes gan y bertsolariak. Maent yn perfformio'r rhain mewn cystadlaethau txapelketak, a ddarlledir ar y radio a'r teledu yn yr oes fodern. Ffurf arall ydy'r phastuala, drama gerdd a berfformir gan actorion amatur o'r pentrefi. Straeon crefyddol a didactig oedd y rhain yn draddodiadol, ond mae gan y fersiynau modern destunau hanesyddol fel arfer.
Yr Oesoedd Canol[golygu | golygu cod]
Dim ond ychydig o enghreifftiau o Fasgeg ysgrifenedig sy'n goroesi o'r Oesoedd Canol, fel arfer glosau mewn llawysgrifau. Mae'n debyg taw'r codecs Lladin Aemilianensis 60 sy'n cynnwys y cofnod hynaf o'r iaith, chwe gair i gyd, sy'n dyddio o'r 10g: jçioqui dugu / guec ajutu eç dugu.[2]
Y cyfnod modern cynnar[golygu | golygu cod]
Ni ymddangosodd traddodiad ysgrifenedig yn yr iaith Fasgeg nes canol yr 16g. Llenyddiaeth grefyddol, megis holwyddoregau a phregethau, a ysgrifennwyd gan offeiriaid Catholig yn ystod y Gwrth-Ddiwygiad oedd y rhan fwyaf o'r deunyddiau hyn. Clerigwyr oedd y mwyafrif helaeth o lenorion Basgeg o'r cyfnod hwnnw hyd at y 19g. Y llyfr cyntaf a gyhoeddwyd yn Fasgeg oedd Linguae vasconum primitiae (1545), casgliad o gerddi gan yr offeiriad Bernat Detxepare. Cyfieithwyd y Testament Newydd i'r iaith gan Ioannes Leizarraga yn 1571, ar gais Jeanne d'Albret, Brenhines Navarra.
Un o'r gweithiau nodedig o'r 17g yw Gero (1643) gan Pedro de Axular, sy'n annerch y Cristion sy'n esgeuluso'i enaid. Parhaodd gweithiau Basgaidd i ganolbwyntio ar grefydd yn y cyfnod hwn, wrth i nifer o lenorion hefyd manteisio ar y cyfle i brofi harddwch a buddioldeb yr iaith Fasgeg a dangos ei fod cystal ag unrhyw iaith arall.
Llenyddiaeth gyfoes[golygu | golygu cod]
Erbyn yr 20g, datblygai llenyddiaeth seciwlar yn yr iaith Fasgeg. Y nofelydd cyntaf yn yr iaith oedd Txomin Agirre, a gyhoeddodd sawl nofel foesau eidylaidd yn nechrau'r 20g. Ystyrir Kresala (1906), stori am forwyr, yn waith goreuaf a mwyaf realistig yr awdur hwnnw. Datblygodd farddoniaeth ysgrifenedig yn Fasgeg yn y cyfnod cyn Rhyfel Cartref Sbaen. Cyhoeddodd nifer o'r beirdd cynnar eu gwaith yn Sbaeneg hefyd, er mwyn denu nifer fwy o ddarllenwyr, er enghraifft Esteban Urkiaga (Lauaxeta) a Jose Mari Agirre (Lizardi). Dylanwadwyd arnynt gan fudiadau llenyddol Ewropeaidd, megis yr elfennau Symbolaidd a Pharnasaidd yng ngwaith Lauaxeta.
Er i Franco orfodi unieithrwydd swyddogol ar Sbaen yng nghanol yr 20g, llwyddodd academi'r Fasgeg, yr Euskaltzaindia, barhau â'i gwaith o safoni'r amryw dafodieithoedd yn iaith safonol, Euskara Batua. Un gwaith nodedig o'r cyfnod hwn ydy'r arwrgerdd Arantzazu: Euskal-sinismenaren (1949) gan Salbatore Mitxelena. Yn niwedd y 1950au, dechreuodd llenorion Basgaidd unwaith eto gyhoeddi ffuglen a barddoniaeth yn eu mamiaith. Arbrofodd sawl un â themâu dirfodaeth a thechnegau'r nouveau roman, dan ddylanwad llenorion Ffrengig. Ymhlith y genhedlaeth hon o nofelwyr mae José Luis Alvarez Enparanza (Txillardegi) a Ramón Saizarbitoria. Cafodd ffuglenwyr eraill, megis y llenor toreithiog Anjel Lertxundi, eu hysbrydoli gan arddull newydd-realaidd o'r Eidal a realaeth hudol o America Ladin.
Trodd nifer o feirdd yn ail hanner yr 20g yn ôl at draddodiadau'r bertsolariak ac etifeddiaeth lafar y Fasgeg. Cyfansoddodd Nicolás Ormaechea (Orixe) arwrgerdd yn yr arddull hon o'r enw Euskaldunak (1950). Cyfunodd Gabriel Aresti elfennau'r traddodiad llafar â themâu sosialaidd, er enghraifft yn ei gyfrol Harri eta herri (1964). Yn sgil marwolaeth Franco a chyfansoddiad newydd i Sbaen yn 1978, ffynnodd y diwydiant cyhoeddi Basgeg yn y 1980au. Daeth nifer o lenorion benywaidd i'r amlwg, gan gynnwys Laura Mintegi, Itxaro Borda, Amaia Lasa, ac Arantxa Iturbe. Y llenorion cyfoes amlycaf yn yr iaith Fasgeg yw Bernardo Atxaga, awdur y nofel Obabakoak (1988), a'r awdures i blant Mariasun Landa, sy'n adnabyddus am ei straeon Txan fantasma (1992) ac Errusika (1988).