Göbekli Tepe

Göbekli Tepe

Math	tell, safle archaeolegol
Sefydlwyd	c. Mileniwm 10. CC (tua)
Daearyddiaeth
Sir	Talaith Şanlıurfa, Haliliye
Gwlad	Twrci
Arwynebedd	126 ha, 461 ha
Uwch y môr	760 metr
Cyfesurynnau	37.2231°N 38.9225°E
Cyfnod daearegol	Oes Newydd y Cerrig
Statws treftadaeth	Safle Treftadaeth y Byd
Manylion
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Safle archaeolegol ar gopa mynydd yn Ne-ddwyrain Anatolia, Twrci ydy Göbekli Tepe sy'n dyddio i 8,000-10,000 o flynyddoedd cyn y presennol (CP).

Saif y safle hwn oddeutu 12 km (7 milltir) i'r de-ddwyrain o ddinas Şanlıurfa. Ar ei uchaf, mae'n 15 m (49 tr) ac mae tua 300 m (984 tr) mewn diametr. Mae'r safle yn 760 m (2,493 tr) yn uwch na lefel y môr. Enw copa'r mynydd yw "Bryn y Bol Mawr".

Mae'n bosibl i'r safle hwn gael ei ddefnyddio ar gyfer defodau crefyddol rhwng 9C CC a 11C CC. yn ystod y cyfnod cynharaf, sef y 'Cyn-grochenwaith Neolithig A' (Saesneg: Pre-Pottery Neolithic A neu PPNA) codwyd cylchoedd o feini neu gerrig anferthol. Ceir dros 200 o feini neu golofnau cerrig mewn ugain cylch. Mae uchter pob maen hyd at 6 metr ac mae pob maen yn pwyso hyd at 20 tunnell. Maent wedi eu llitho i socedi a naddwyd o'r graig yn un pwrpas i'w cynnal.

Yn yr ail gyfnod, sef y 'Cyn-grochenwaith Neolithig B' (Saesneg: Pre-Pottery Neolithic B neu PPNB) mae'r meini'n llai ac wedi'u gosod ar ffurf ystafelloedd petryal, gyda lloriau o galchfaen wedi'u caboli'n llyfn. Ar ddiwedd y cyfnod hwn ni fu defnydd o'r safle na rhagor o ddatblygu.

Mae pwrpas y noddfa hwn yn anhysbys, yn ddirgelwch llwyr. Cafwyd hyd iddo gan archaeolegydd Almaenig, Klaus Schmidt a fu'n gweithio yno rhwng 1996 hyd at ei farwolaeth yn 2014. Cred Schmit yw mai noddfa neolithig o ryw fath ydoedd.

Dyddio

Y safle a'r archwiliad archaeolegol

Mae'n amlwg fod y safle wedi'i ddefnyddio dros gyfnod o sawl canrif, gan gychwyn yn y cyfnod epipaleolithig. Mae'r meini a strwythurau eraill yn dyddio i'r PPNA, sef y 10fed mileniwm CP. Ceir strwythurau llai, sef olion adeiladau llai, o'r cyfnod nesaf (y PPNA) sy'n dyddio i'r 9C CP.

Gwnaethpwyd sawl ymchwiliad drwy ddyddio radiocarbon:

Rhif labordy	Cynnwys	Blwydd. CC cal BCE
Ua-19561	lloc C	7560–7370
Ua-19562	lloc B	8280–7970
Hd-20025	Haen III	9110–8620
Hd-20036	Haen III	9130–8800

Roedd y samplau Hd a gymerwyd o haen o siarcol a ganfuwyd ar waelod y lefelau isaf o weithgaredd - ac sy'n dyddio i ddiwedd y cyfnod cyntaf o weithgaredd dynol ar y safle (Lefel III); wrth gwrs, byddai'r strwythurau ei hunan yn llawer hŷn. Daeth y samplau Ua o haenau o garbon ar y colofnau, ac eto'n dynodi diwedd y cyfnod y'i defnyddiwyd—y terminus ante quem.

Pwysigrwydd

Colofn 2, Lloc A (Haen III) gyda cherfiadau o darw, cadno a garan.

Mae Göbekli Tepe yn unigryw ac yn llawn cwestiynau nad oedent, yn 2016, wedi eu hateb. Yn eu plith mae'r cwestiwn pam y llanwyd y safle cyfan gyda phridd ar ddiwedd yr ail gyfnod, fel ymgais i'w guddio. Mae llawer o anifeiliaid hefyd wedi eu cerfio ar y maeni, y rhan fwyaf ohonynt yn anifeiliaid hela ee llew, baedd gwyllt ac adar. Cwestiwn arall yw pam nad oes olion bywyd yma, a ble felly roedd y trigolion yn byw?

Oherwydd fod y safle hwn mor wahanol i bob safle arall, gall yr atebion i'r cwestiynau hyn newid ein dealltwriaeth o'r cyfnod pwysig hwn yn natblygiad dyn a chymdeithas a'r modd y trodd yr heliwr-gasglwr yn ffarmwr.

Barn Ian Hodder o Brifysgol Stanford yw, "Gall Göbekli Tepe newid popeth". Yn ei farn ef, mae'n dangos fod gan yr heliwr-gasglwr y gallu a'r sgiliau i drin a cherfio maeni anferthol yn Hen Oes y Cerrig Uchaf, llawer cyn y ffermiwr ac olion tai y ffermwr a ddaeth ar ei ôl. Fel y dywedodd Klaus Schmidt: "Y deml ddaeth gyntaf, ac yna'r ddinas."