Kalaallisut
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | iaith, iaith fyw  |
|---|---|
| Math | ieithoedd Inuit, Eskimo-Aleut |
| Rhagflaenwyd gan | Middle Greenlandic |
| Enw brodorol | Kalaallisut |
| Nifer y siaradwyr | |
| cod ISO 639-1 | kl |
| cod ISO 639-2 | kal |
| cod ISO 639-3 | kal |
| Gwladwriaeth | Brenhiniaeth Denmarc |
| System ysgrifennu | yr wyddor Ladin, Eskimo alphabet, Scandinavian Braille |
| Corff rheoleiddio | Oqaasileriffik |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Kalaallisut hefyd, Glasynyseg[1], Inuktitut yr Ynys Las ac Esgimöeg yr Ynys Las, yw iaith trigolion gwreiddiol yr Ynys Las. Mae'n iaith Eskimo-Aleutian ac mae ganddi gysylltiad agos ag ieithoedd Canada, fel Inuktitut. Mae tua 47,000 o siaradwyr yn yr Ynys Las a thua 7,000 yn Nenmarc. Glasynyseg yw iaith swyddogol yn yr Ynys Las. Mae'r Ynys Las yn hunanlywodraethol ond yn dal i fod yn rhan o Deyrnas Denmarc.
Hanes[golygu | golygu cod]
Daeth Kalaallisut i'r Ynys Las gyda dyfodiad pobl Thule tua 1200 AD a daw'r disgrifiadau cyntaf o'r Ynys Las o'r 17g.
Nid oedd y Glasynyseg yn iaith ysgrifenedig yn y gorffennol, ond newidiodd hynny yn oes y trefedigaethau. Rhwng 1851 a 1973, ysgrifennwyd Kalaallisut yn wyddor Samuel Kleinschmidt.[2] Yna daeth sillafu modern.
Gramadeg[golygu | golygu cod]
Mae Glasynyseg yn iaith polysynthetig lle mynegir meddyliau a brawddegau mewn un gair yr ychwanegir rhagddodiaid ac ôl-ddodiaid ato. Mae hefyd yn ergydiol, sy'n golygu bod goddrych yn cael ei gogwydd gramadegol wahanol ar gyfer berf drawsnewidiol nag ar gyfer berf drawsrywiol. Mae geiriau'n cael eu gwahaniaethu yn enwau a berfau, ac mae'r ddau ddosbarth eu hunain yn cael eu gwahaniaethu yn eiriau trawsrywiol a thrawsnewidiol. Mae gan Glasynyseg wyth dull, deg achos a phedwar person (y pedwerydd person yw'r trydydd person rhyngrywiol). Mae berfau wedi'u cyfuno â pherson a rhif ar gyfer y pwnc a'r gwrthrych uniongyrchol. Mae dadl wyddonol barhaus ynghylch a oes ganddi amseroedd yn Kalaallisut. Mae'n amlwg nad yw berfau wedi'u cysylltu'n systematig â'r amser presennol, amser gorffennol yn Saesneg a gellir dadlau hyd yn oed bod cronoleg yn Glasynyseg yn cael ei mynegi'n gyfan gwbl gan atodiadau moddol ac amseroedd penodol ("yn y gaeaf"). dod. Mynegir amser y dyfodol, fodd bynnag, trwy ychwanegu'r gair "ssa" at y ferf.
- Rydw i'n mynd i fwyta (yn y dyfodol): "nerissaanga." Neri- "= bwyta;" -ssa- "= amser dyfodol;" - (a) anga "= fi → Rydw i'n mynd i fwyta.
Nid oes cydweddiadau i'r amser presennol a'r gorffennol; dwi'n bwyta ac rydw i'n bwyta ill dau wedi'u cyfuno fel "nerivunga". Mae'r ôl-ddodiad "ssa" yn newid y rhagenw personol ik o "vunga" i "aanga".
Dosbarthiad[golygu | golygu cod]
Mae Kalaallisut a'r tafodieithoedd eraill yr Ynys Las yn perthyn i deulu Eskimo-Aleut ac mae cysylltiad agos rhyngddynt ag ieithoedd Inuit Canada ac Alaska. Mae Darlun 1 yn dangos lleoliadau gwahanol ieithoedd yr Inuit, ac yn eu plith mae tair prif dafodiaith yr Ynys Las.
| Cymraeg | Kalaallisut | Inuktun | Tunumiisut |
|---|---|---|---|
| bod dynol | inuit | inughuit[3] | iivit[4] |
Tafodiaith amlycaf yr Ynys Las yw Kalaallisut, sef iaith swyddogol yr Ynys Las. Defnyddir yr enw Kalaallisut yn aml fel term clawr ar gyfer yr holl Ynys Las. Siaredir y dafodiaith ogleddol, Inuktun (Avanersuarmiutut), yng nghyffiniau tref Qaanaaq (Thule) ac mae ganddi gysylltiad arbennig o agos ag Inuktitut Canada. Y dafodiaith ddwyreiniol (Tunumiit oraasiat), a siaredir yng nghyffiniau Ynys Ammassalik ac Ittoqqortoormiit, yw'r fwyaf arloesol o'r tafodieithoedd Ynys Las gan ei bod wedi cymhathu clystyrau cytseiniol a dilyniannau llafariaid yn fwy na Gorllewin yr Ynys Las.[5]
Rhennir Kalaallisut ymhellach yn bedwar isranbarth. Mae gan un a siaredir o amgylch Upernavik rai tebygrwydd â Dwyrain yr Ynys Las, o bosibl oherwydd ymfudiad blaenorol o ddwyrain yr Ynys Las. Siaredir ail dafodiaith yn ardal Uummannaq a Bae Disko. Mae'r iaith safonol wedi'i seilio ar dafodiaith ganolog Kalaallisut a siaredir yn Sisimiut yn y gogledd, o amgylch Nuuk a chyn belled i'r de â Maniitsoq. Siaredir Kalaallisut Ddeheuol o amgylch Narsaq a Qaqortoq yn y de. [4] Mae Tabl 1 yn dangos y gwahaniaethau yn ynganiad y gair am "bodau dynol" yn y tair prif dafodiaith. Gellir gweld mai Inuktun yw'r mwyaf ceidwadol trwy gynnal gh, a gafodd ei osgoi yn Kalaallisut, a Tunumiisut yw'r mwyaf arloesol trwy symleiddio ei strwythur ymhellach trwy osgoi / n /.
Geirfa[golygu | golygu cod]
Mae'r rhan fwyaf o eirfa'r Kalaallisut wedi'i hetifeddu o Proto-Eskimo-Aleut, ond mae yna hefyd nifer fawr o fenthyciadau o ieithoedd eraill, yn enwedig o Daneg. Mae benthyciadau cynnar o Ddenmarc yn aml wedi dod yn rhan o system ffonolegol yr Glasnynyseg: mae'r gair Kalaallisut palasi ("offeiriad") yn fenthyciad gan y præst o'r Daneg. Fodd bynnag, gan fod gan Kalaallisut botensial enfawr i ddeillio geiriau newydd o'r gwreiddiau presennol, mae gan lawer o gysyniadau modern enwau yr iaith sydd wedi'u dyfeisio yn hytrach na'u benthyg: qarasaasiaq "cyfrifiadur" sy'n llythrennol yn golygu "ymennydd artiffisial". Mae'r potensial ar gyfer deilliadau cymhleth hefyd yn golygu bod geirfa'r Kalaallisut wedi'i hadeiladu ar ychydig iawn o wreiddiau, sydd, ynghyd â gosodiadau, yn ffurfio teuluoedd geiriau mawr.[6] Er enghraifft, defnyddir gwreiddyn oqaq ("tafod")i ddeillio'r geiriau canlynol:
- oqarpoq 'meddai'
- oqaaseq 'gair'
- oqaluppoq 'yn siarad'
- oqallissaarut 'papur trafod'
- oqaasilerisoq 'ieithydd'
- oqaasilerissutit 'gramadeg'
- oqaluttualiortoq 'awdur'
- oqaloqatigiinneq 'sgwrs'
- oqaasipiluuppaa 'ei harangues'
- oqaatiginerluppaa 'yn siarad yn wael amdano'
Mae gwahaniaethau geirfaol rhwng tafodieithoedd yn aml yn sylweddol oherwydd yr arfer diwylliannol cynharach o orfodi tabŵ ar eiriau a oedd wedi bod yn enwau ar berson ymadawedig. Gan fod pobl yn aml yn cael eu henwi ar ôl gwrthrychau bob dydd, mae llawer ohonyn nhw wedi newid eu henw sawl gwaith oherwydd rheolau tabŵ, achos arall o wyro geirfa dafodieithol.[7]
Kalaallusit Ysgrifenedig[golygu | golygu cod]
.JPG)
Yn wahanol i'w chwaer-ieithoedd ar draws Canada, nid yw Glasynyseg yn defnyddio sillwyddor wrth ysgrifennu. Yn lle, defnyddir yr wyddor Ladin yn unig. Tan yn ddiweddar, ategwyd hyn gan lythyr arbennig, y kra (symbol: "ĸ"), a ddarganfuwyd yn Kalaallisut yn unig. Y gytsain a nodir gan y symbol hwn yw'r sain pop uvula heb ei harchebu (math o k, ond wedi'i ynganu yng nghefn y geg trwy wasgu'r tafod yn erbyn yr uvula). Mae diwygiad sillafu diweddar wedi disodli'r kra gyda'r q. Y q hefyd yw'r symbol ar gyfer y sain gyfatebol yn yr Wyddor Seinegol Ryngwladol
Dyma'r llythrennau a ddefnyddir yn Glasynyseg:
- AEFGIJKLMNOPQRSTUV
Manylion eraill[golygu | golygu cod]
Fel y mwyafrif o ieithoedd Inuit eraill, dim ond 3 llafariad sydd gan Kalaallusit: 'aa' (a), 'hy' (i) ac 'oe' (u), sy'n dod ar ffurf hir a byr. Yn 1900 cyhoeddwyd cyfieithiad o'r Beibl yn Kalaallisut.
Cynnwys 'll' fel y Gymraeg[golygu | golygu cod]
Mae'r iaith Kalaallisut yn cynnwys y sain 'll' [ɬ] fel yn y Gymraeg. Fel y Gymraeg mae hefyd yn cael ei sillafu gyda dwy l - 'll'. Y gair Ynyslaseg am "tŷ" yw illu [iɬːu].[8]
Dolenni[golygu | golygu cod]
- Academi yr Iaith Kalaallisut
- Kalaallisut yn www.ethnologue.com
- [https://www.youtube.com/watch?v=l79jB4Bjx2c Fideo byr yn cyflwyno'r iaith
- Gwefan Oqaatsit - canolfan dysgu'r iaith Kalaallisut
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]
- ↑ https://geiriaduracademi.org/
- ↑ Nodyn:Citeer web
- ↑ Fortescue (1991) passim
- ↑ Mennecier(1995) p 102
- ↑ Mahieu, Marc-Antoine & Nicole Tersis (2009). Variations on polysynthesis: the Eskaleut languages. Typological studies in language, 86. John Benjamins. ISBN 978-90-272-0667-1.
- ↑ Rischel, Jørgen (1985). "Was There a Fourth Vowel in Old Greenlandic?". International Journal of American Linguistics. 51 (4): 553–555. doi:10.1086/465970. S2CID 145726246.
- ↑ Rischel, Jørgen (1985). "Was There a Fourth Vowel in Old Greenlandic?". International Journal of American Linguistics. 51 (4): 553–555. doi:10.1086/465970. S2CID 145726246.
- ↑ https://omniglot.com/writing/greenlandic.htm
