George Lewis

Ychwanegu dolenni
Oddi ar Wicipedia
George Lewis
Ganwyd1763 Edit this on Wikidata
Tre-lech Edit this on Wikidata
Bu farw5 Mehefin 1822 Edit this on Wikidata
DinasyddiaethBaner Cymru Cymru
Alma mater
  • Academi Caerfyrddin Edit this on Wikidata
Galwedigaethdiwinydd Edit this on Wikidata

Diwinydd, athro a gweinidog Annibynnol o Sir Gaerfyrddin oedd George Lewis (1763 – 5 Mehefin 1822).[1] Roedd yn ysgolhaig galluog a chafodd ei waith ddylanwad mawr ar ddatblygiad diwinyddiaeth yng Nghymru yn y 19g. Mae Lewis yn fwyaf adnabyddus fel awdur y gyfrol o ddiwinyddiaeth systematig, Y Drych Ysgrythyrol, a gyhoeddwyd gyntaf ym 1796. Daeth y gyfrol sylweddol hon yn werslyfr ar gyfer addysg ddiwinyddol Gymraeg yn ystod y 19g.[2]

Cefndir ac addysg[golygu | golygu cod]

Ganed Lewis ym 1763 mewn bwthyn gwledig o'r enw 'Y Coed' oedd yn sefyll rhwng Sanclêr a Thre-lech, Sir Gaerfyrddin, yn unig blentyn William a Rachel Lewis.[3] Pan oedd yn faban symudodd y teulu i fferm Y Fantais oedd ychydig yn nes i Dre-lech. Aelodau o Eglwys Loegr, oedd ei rieni, ond, yn ddiweddarach, daeth y tad yn aelod o'r eglwys Annibynnol yn Nhre-lech. Cafodd Lewis fanteision addysgol gwell na'r arfer i fechgyn cefn gwlad Cymru ei oes. Cafodd hyfforddiant cychwynnol mewn ysgolion offeiriaid Llanddowror a Thre-lech. Pan ymunodd ei dad a'r Annibynwyr dechreuodd Owen Davies,[4] gweinidog yr Eglwys Annibynnol yn Nhre-lech dysgu George ifanc. Mynychodd ysgol John Griffiths, Glandŵr[5] ac ysgol enwog Dafydd Dafis Castellhywel.[6] Ym 1781 derbyniwyd ef i'r coleg Presbyteraidd yng Nghaerfyrddin, lle bu'n astudio am radd Doethur Diwinyddiaeth (D.D.) o dan Robert Gentleman.[7]

Gyrfa[golygu | golygu cod]

Gweinidog yr efengyl[golygu | golygu cod]

Ymunodd Lewis ag Eglwys Annibynnol y Graig, Tre-lech, pan oedd yn un ar bymtheg oed. Yn fuan ar ôl dod yn aelod dechreuodd bregethu a mynegi ei awydd i ddod yn weinidog.[2]

Ymadawodd a'r coleg ar ddiwedd 1784 ac ar ddechrau 1785 derbyniodd alwad i fod yn weinidog ar Annibynwyr tref Caernarfon a'r cylch. Er bod ychydig o Annibynwyr wedi bod yng Nghaernarfon ers 1722, dim ond dwy flynedd ynghynt y sefydlwyd achos ffurfiol gan yr enwad yn yr ardal. Roedd y gynulleidfa yn cyfarfod mewn tŷ wrth ymyl y dref, o'r enw Treffynnon oedd yn sefyll ar y ffordd i Lanberis. Yn y tŷ hwn ordeiniwyd Lewis.[8] Yn ystod ei gyfnod o ddeng mlynedd yn y dref aeth Lewis ati i gryfhau'r achos ac i adeiladu capeli pwrpasol yn y cylch gan gynnwys Capel Pendref a agorwyd yn 1792.[9]

Er ei lwyddiant i gryfhau'r achos wynebodd Lewis lawer o wrthwynebiad câs gan arweinwyr a chefnogwyr yr Eglwys Sefydledig yn yr ardal. Perodd yr wrthwynebiad iddo droi yn weriniaethwr cryf[1] a phenderfynodd ymfudo i'r Unol Daleithiau a oedd newydd ennill ei ryddid oddi wrth goron Lloegr. Perswadiwyd o i beidio croesi'r Iwerydd pan gafodd gwahoddiad gan Thomas Jones, gŵr cyfoethog o Gaer, iddo fod yn arolygydd ar nifer o Ysgolion Teithiol y bwriadaid eu sefydlu yng ngogledd Cymru.[2]

Ar yr un pryd a chafodd Lewis gynnig i fod yn arolygydd ysgolion Jones, derbyniodd hefyd galwad i fod yn weinidog achos Annibynwyr Llanuwchllyn. Dechreuodd ei weinidogaeth yn Llanuwchllyn ym 1795 a pharhaodd 17 mlynedd hyd 1812[10]

Ychydig ar ôl iddo ymsefydlu yn Llanuwchllyn cyhoeddwyd llyfr gyntaf Lewis, Drych Ysgrythyrol; neu Gorph o Dduwinyddiaeth; yn cynnwys eglurhad a phrawf o amrywiol ganghennau yr athrawiaeth sydd yn ôl duwioldeb[11] Er ei holl lafur yn arolygu ysgolion a pharatoi llyfrau daeth o hyd i amser i hyrwyddo a chynnal adfywiad crefyddol pwerus ymysg Annibynwyr Penllyn.[3]

Athro[golygu | golygu cod]

Yn ystod ei gyfnod yn Llanuwchllyn derbyniodd Lewis nifer o alwadau gan eglwysi eraill gan gynnwys Dinbych, Machynlleth, Llanfyllin a Llundain, ond fe'i gwrthododd i gyd. Y mae'n eglur na feddyliodd symud o Lanuwchllyn. Ym 1812 daeth cynnig iddo a berodd iddo newid ei feddwl sef cyfle iddo i ymgymryd â gwaith athro Coleg.[2]

Sefydlwyd Athrofa i baratoi dynion ar gyfer weinidogaeth yr Annibynwyr Cymreig yn y Fenni ym 1757. Apwyntiwyd David Jardine, gweinidog Annibynnol y dref, yn bennaeth. Ym 1781, symudodd yr Athrofa i Groesoswallt i fod dan ofal Dr Edward Williams.[12] Pan symudodd Dr Williams i fod yn weinidog ym Mirmingham symudodd yr Athrofa i Wrecsam, lle yr arhosodd am 24 mlynedd dan ofal Jenkin Lewis, gweinidog y dref.[13] Ym 1811, gwahoddwyd Jenkin Lewis i gychwyn athrofa ym Manceinion a chydsyniodd.[14] Penodwyd George Lewis fel olynydd Jenkin Lewis.

Ymhen tair blynedd ar ôl ei benodi yn athro, derbyniodd Lewis dwy alwad, y naill oddi wrth eglwys Gymraeg yn Lerpwl, a'r llall o Lanfyllin. Ni oedd y Bwrdd yn fodlon symud yr Athrofa i Lerpwl, ond nid oedd ganddo unrhyw wrthwynebiad i Lewis dderbyn yr alwad o Lanfyllin. Wedi i Lewis sefydlu yn Llanfyllin dechreuodd ei iechyd dirywio a phenderfynwyd penodi ail athro i'w cynorthwyo yn y gwaith, sef Edward Davies,[15] a ddaeth wedyn yn fab yng nghyfraith iddo.[16]

Myfyrwyr[golygu | golygu cod]

Ymysg myfyrwyr George Lewis fu:

Teulu[golygu | golygu cod]

Ar 22 Hydref 1787, yn Eglwys Gadeiriol Bangor, priododd Lewis â Jane, ail ferch Thomas Jones, o Bodermid. Bu iddynt dri o blant; Llawfeddyg yn Wrecsam oedd George, yr hynaf; Roedd William J. Lewis, yr ail fab, hefyd yn feddyg, ac yn dad i'r archeolegydd Bunnell Lewis[24], ac i Samuel Savage Lewis, Cymrawd a Llyfrgellydd Coleg Corpus Christi, Caergrawnt; priododd eu merch, Sara, ag Edward Davies, ei athro cynorthwyol yn yr athrofa.

Marwolaeth[golygu | golygu cod]

Ar ôl cyfnod o bum mlynedd yn Llanfyllin danfonodd Lewis lythyr i fwrdd yr athrofa am ganiatâd i symud yr academi o Lanfyllin i'r Drenewydd. Roedd ei iechyd yn gwaethygu ac roedd un o'i feibion, ar y pryd, yn feddyg yn y Drenewydd. Methiant bu pob triniaeth gan ei fab a bu farw Lewis yn 59 mlwydd oed. Claddwyd ei weddillion ym mynwent y Capel Newydd, Drenewydd.

Cyhoeddiadau[golygu | golygu cod]

  • Drych Ysgrythyrol; neu Gorph o Dduwinyddiaeth; yn cynnwys eglurhad a phrawf o amrywiol ganghennau yr athrawiaeth sydd yn ol duwioldeb. (Jones a Crane, Caer 1797)
  • Esboniad ar y Testament Newydd, 7 cyfrol
    • Cyfrol I. Matthew, Marc, Luc. (1802.)
    • II. Ioan, Actau.
    • III. Rhufeiniaid. (1810.)
    • IV. 1, 2 Corinthiaid, Galatiaid. (1815.)
    • V. Ephesiaid, Colossiaid, Philippiaid, 1, 2 Thesaloniaid, 1, 2 Timotheus, Titus. (1825.)
    • VI. Hebreaid, Iago, 1, 2 Pedr, 1, 2, 3 Ioan, Iwdas. (1828.)
    • VII. Datguddiad. [nb 1]
  • Cyfiawnhad trwy ffydd neu draethawd yn gosod allan y dull a'r amser y mae Cyfiawnder Crist yn cael ei weithredol gyfrif i bechadur
  • Galwad ar Ieuengctyd i gofio eu creawdur.
  • Athrawiaeth Etholedigaeth wedi ei gosod allan mewn pregeth (1 Thess. 1:4).
  • Henuriaid yn mhob eglwys neu sylwedd pregeth ar Actau 14:23
  • Buddioldeb dwyfol wirioneddau, neu sylwedd tair pregeth ar Actau 20:20
  • Arweinydd i'r Anwybodus, yn cynnwys cyfarwyddiadau i'r anllythrennog i ddysgu darllen.
  • Catecism athrawiaethol ac ymarferol
  • Galwad gyffredinol yr Efengyl
  • Gorfoledd Crist yn y nef.
  • Catecism y Gymanfa.
  • Catecism eglwysig, neu hyfforddiad Ysgrythyrol mewn perthynas i natur eglwys Efengylaidd, ei hawdurdod a'i rhagoriaethau ei swyddogion, ei disgyblaeth.
  • Mawl o enau plant bychain neu gasgliad bychan o hymnau Ysgolion Sabbothol allan o waith Isaac Watts, D.D. (35 o Emynau).
  • Arweinydd i blentyn.
  • Gogoneddus ddirgelwch trugaredd Duw. (Traddodwyd y bregeth ym Methania, Sir Gaerfyrddin, Mehefin 1, 1809)

Cyhoeddodd, hefyd, nifer o emynau,[nb 2] ond prin yw unrhyw ddefnydd ohonynt mewn canu cynulleidfaol bellach.

Mae gan Wicidestun destun sy'n berthnasol i'r erthygl hon:

Nodiadau[golygu | golygu cod]

  1. ↑ Cyhoeddwyd cyf. V, VI, VII ar ôl marwolaeth George Lewis gan Edward Davies (mab yng nghyfraith George Lewis) a George Lewis (meddyg yn Wrecsam a mab George Lewis), ac y mae'n eglur mai Edward Davies ysgrifennodd yr esboniadau ar rai o'r Epistolau ac ar Lyfr Datguddiad [25]
  2. ↑ Gweler Categori:George Lewis ar Wicidestun am enghreifftiau

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

  1. ↑ 1.0 1.1 "LEWIS, GEORGE (1763-1822), gweinidog gyda'r Annibynwyr, a diwinydd | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2021-06-06.
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 Lewis, Thomas (Mawrth 1934). "George Lewis, 1763-1822". Y Cofiadur: sef Cylchgrawn Cymdeithas Hanes Annibynwyr Cymru 10-11: 8. https://cylchgronau.llyfrgell.cymru/view/1085539/1085945/4#?xywh=-742%2C-105%2C4613%2C2999.
  3. ↑ 3.0 3.1 "Lewis, George (1763-1822), Independent minister and theologian". Oxford Dictionary of National Biography (yn Saesneg). doi:10.1093/ref:odnb/16584. Cyrchwyd 2021-06-06.
  4. ↑ "DAVIES, OWEN (1719 - 1792), gweinidog Annibynnol yn Nhre-lech, etc.; | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2021-06-06.
  5. ↑ "GRIFFITHS, JOHN (1731 - 1811), ysgolfeistr a phregethwr, Glandŵr. | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2021-06-06.
  6. ↑ "DAVIS, DAVID ('Dafis Castellhywel'; 1745-1827), gweinidog Ariaidd, bardd, ac ysgolfeistr | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2021-06-06.
  7. ↑ THE CONGREGATIONAL HISTORY CIRCLE MAGAZINE Cyfrol 2, Rhif. 7, 1991-9 tudalen 25 "Robert Gentleman ( 1745-1795)- Minister, Tutor and Youth Leader gan Trevor Watts adalwyd 6 Mehefin 2021
  8. ↑ Y Dysgedydd Crefyddol Cyf. XVIII rhif. 207 - Chwefror 1839 tud 62-65 "AD-AGORIAD ADDOLDY YR ANNIBYNWYR YN NGHAERYNARFON" adalwyd 6 Mehefin 2021
  9. ↑ "History Points - Former Capel Pendref, Caernarfon". historypoints.org. Cyrchwyd 2021-06-06.
  10. ↑ Y Cenhadwr Americanaidd; Cyf. 29 rhif. 348 - Rhagfyr 1868 tud 356, Y Parch George Lewis DD adalwyd 6 Mehefin 2021
  11. ↑ "Lewis, George (1763-1822)". Oxford Dictionary of National Biography (yn Saesneg). 1892. doi:10.1093/odnb/9780192683120.013.16584. Cyrchwyd 2021-06-06.
  12. ↑ "WILLIAMS, EDWARD (1750 - 1813), diwinydd ac athro Annibynnol | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2021-06-04.
  13. ↑ Y Llenor Cyf. 15, Rh. 1-4, 1936 YR ACADEMIAU ANGHYDFFURFIOL YNG NGHYMRU II. ACADEMIAU'R ANNIBYNWYR. Adferwyd 4 Meh 2021
  14. ↑ "LEWIS, JENKIN (1760 - 1831), gweinidog ac athro Annibynnol | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2021-06-06.
  15. ↑ "DAVIES, EDWARD (1796 - 1857), gweinidog ac athro Annibynnol | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2021-06-06.
  16. ↑ "DAVIES, EDWARD (1796 - 1857), gweinidog ac athro Annibynnol | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2021-06-04.
  17. ↑ "ROBERTS, SAMUEL (' S.R. '; 1800 - 1885), gweinidog gyda'r Annibynwyr, golygydd, diwygiwr Radicalaidd | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2021-06-06.
  18. ↑ "JONES, MICHAEL (1787 - 1853), gweinidog gyda'r Annibynwyr ac athro cyntaf Coleg Annibynnol y Bala | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2021-06-06.
  19. ↑ "EVERETT, ROBERT (1791 - 1875), a'i frawd EVERETT, LEWIS (1799 - 1863); gweinidogion gyda'r Annibynwyr | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2021-06-06.
  20. ↑ "JONES, CADWALADR (1783 - 1867), gweinidog gyda'r Annibynwyr a golygydd cyntaf Y Dysgedydd | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2021-06-06.
  21. ↑ "WILLIAMS, WILLIAM (1781 - 1840), o'r Wern,' gweinidog gyda'r Annibynwyr | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2021-06-06.
  22. ↑ "BOWEN, SAMUEL (1799 - 1887), Macclesfield, athro a gweinidog gyda'r Annibynwyr | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2021-06-06.
  23. ↑ "BREESE, JOHN (1789 - 1842), gweinidog gyda'r Annibynwyr | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2021-06-06.
  24. ↑ "Lewis, Bunnell", Dictionary of National Biography, 1912 supplement Volume 2, https://en.wikisource.org/wiki/Dictionary_of_National_Biography,_1912_supplement/Lewis,_Bunnell, adalwyd 2021-06-06
  25. ↑ Y Cofiadur Rhif 10/11, (Maw. 1934) "Gweithiau Diwinyddol George Lewis"
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=George_Lewis&oldid=12276705"