Digwyddiad difodiant Cretasaidd-Paleogenaidd

Oddi ar Wicipedia
Digwyddiad difodiant Cretasaidd-Paleogenaidd
Enghraifft o'r canlynolDifodiant mawr bywyd Edit this on Wikidata
DyddiadMileniwm 67. CC Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Difodiant mawr, sydyn o dri chwarter holl blanhigyn ac anifeiliaid y Ddaear oedd y digwyddiad difodiant Cretasaidd-Paleogene (K-Pg) (a elwir hefyd yn ddifodiant Cretasaidd - Trydyddol (K–T)),[1][2][3] tua 66 miliwn o flynyddoedd yn ôl (CP). Ac eithrio rhai rhywogaethau ectothermig fel crwbanod y môr a chrocodeiliaid, ni oroesodd unrhyw tetrapodau sy'n pwyso mwy na 25 cilogram (55 pwys).[4] Roedd yn nodi diwedd y Cyfnod Cretasaidd, a chyda hi y cyfnod Mesosöig, tra'n nodi dechrau'r cyfnod Cainosöig, sy'n parhau hyd heddiw.

Yn y cofnod daearegol, mae'r digwyddiad K-Pg wedi'i nodi gan haen denau o waddod o'r enw ffin K-Pg, sydd i'w gael ledled y byd mewn creigiau morol a daearol. Mae'r clai terfyn yn dangos lefelau anarferol o uchel o'r metel iridium, sy'n fwy cyffredin mewn asteroidau nag yng nghramen y Ddaear.[5]

Fel y cynigiwyd yn wreiddiol yn 1980[6] gan dîm o wyddonwyr dan arweiniad Luis Alvarez a'i fab Walter, credir yn gyffredinol bellach mai ardrawiad (impact) comed neu asteroid anferth 10 i 15 cilometr (6 i 9 milltir) a achosodd y difodiant hwn.[7][8] 66 miliwn o flynyddoedd yn ôl,[9] ac a ddinistriodd yr amgylchedd yn fyd-eang, yn bennaf trwy atal gymylau o lwch a ataliodd yr haul, ac felly ffotosynthesis mewn planhigion a phlancton.[10][11] Ategwyd y rhagdybiaeth hon, a elwir hefyd yn ddamcaniaeth Alvarez, gan ddarganfyddiad y ceudwll (neu 'grater') Chicxulub ym Mhenrhyn Yucatan Gwlff Mecsico yn y 1990au cynnar,[12] a ddarparodd dystiolaeth bendant bod y clai ffin K-Pg yn cynrychioli malurion a achoswyd gan ardrawiad asteroid.[13] Mae'r ffaith bod y difodiant wedi digwydd ar yr un pryd yn darparu tystiolaeth gref eu bod wedi'u hachosi gan yr asteroid.[13] Cadarnhaodd prosiect drilio yn 2016 fod cylch brig Chicxulub yn cynnwys gwenithfaen wedi'i daflu allan o fewn munudau o ddyfnderoedd y ddaear, ond nad oedd yn cynnwys fawr o gypswm, sef y garreg arferol ar wely'r môr sy'n cynnwys sylffad yn y rhanbarth: byddai'r gypswm wedi anweddu a gwasgaru fel aerosol i'r atmosffer, gan achosi effeithiau tymor hir ar yr hinsawdd a'r gadwyn fwyd. Yn Hydref 2019, adroddodd ymchwilwyr fod y digwyddiad wedi asideiddio'r cefnforoedd yn gyflym, gan gynhyrchu cwymp ecolegol sylweddol ac, yn y modd hwn hefyd, wedi cynhyrchu effeithiau hirdymor ar yr hinsawdd. Dyma felly'r rheswm allweddol dros y difodiant torfol ar ddiwedd y Cretasaidd.[14][15] Yn Ionawr 2020, adroddodd gwyddonwyr fod modelu hinsawdd y digwyddiad difodiant yn ffafrio'r effaith asteroid ac nid folcaniaeth, fel a grewyd am beth amser.[16][17][18]

rock striations with dark light boundary and surveying rod
Mae amlygiad ffin K-Pg ym Mharc Talaith Llyn Trinidad, ym Masn Raton Colorado, yn dangos newid sydyn o graig dywyll i liw golau.

Hyd[golygu | golygu cod]

Mae cyflymdra'r difodiant yn fater dadleuol, oherwydd mae rhai damcaniaethau am ei achosion yn awgrymu difodiant cyflym dros gyfnod cymharol fyr (o ychydig flynyddoedd i ychydig filoedd o flynyddoedd), tra bod eraill yn awgrymu cyfnodau llawer hirach. Mae'r mater yn anodd ei ddatrys oherwydd effaith Signor-Lipps, lle mae'r cofnod ffosil mor anghyflawn fel bod y rhan fwyaf o rywogaethau diflanedig yn ôl pob tebyg wedi marw ymhell ar ôl y ffosil diweddaraf a ddarganfuwyd.[19] Mae gwyddonwyr hefyd wedi dod o hyd i ychydig iawn o welyau parhaus o graig sy'n cynnwys ffosiliau sy'n gorchuddio ystod amser o sawl miliwn o flynyddoedd cyn y difodiant K-Pg i sawl miliwn o flynyddoedd ar ei ôl.[20] Mae cyfradd gwaddodi a thrwch clai K-Pg o dri safle yn awgrymu difodiant cyflym, efallai dros gyfnod o lai na 10,000 o flynyddoedd.[21] Ar un safle ym Masn Denver yn Colorado, wedi i haen derfyn K-Pg gael ei dyddodi, parhaodd anterth y rhedyn am tua 1,000 o flynyddoedd, a dim mwy na 71,000 o flynyddoedd; yn yr un lleoliad, digwyddodd ymddangosiad cynharaf mamaliaid Cainosöig ar ôl tua 185,000 o flynyddoedd, a dim mwy na 570,000 o flynyddoedd, "gan nodi cyfraddau cyflym y difodiant biotig ac adferiad cychwynnol ym Masn Denver yn ystod y digwyddiad hwn." [22]

Tystiolaeth o ardrawiad[golygu | golygu cod]

Ym 1980, darganfu tîm o ymchwilwyr a oedd yn cynnwys y ffisegydd Luis Alvarez a enillodd Wobr Nobel, ei fab, y daearegwr Walter Alvarez, a'r cemegwyr Frank Asaro a Helen Michel fod haenau gwaddodol a ddarganfuwyd ledled y byd ar y ffin Cretasaidd-Paleogene yn cynnwys crynodiad o iridium lawer gwaith yn fwy na'r arfer (30, 160, ac 20 gwaith mewn tair adran a astudiwyd yn wreiddiol). Mae iridium yn hynod o brin yng nghramen y Ddaear oherwydd ei fod yn elfen sideroffil a suddodd yn bennaf ynghyd â haearn i graidd y Ddaear yn ystod y gwahaniaethu planedol. Gan fod iridium yn parhau i fod yn doreithiog yn y rhan fwyaf o asteroidau a chomedau, awgrymodd tîm Alvarez i asteroid daro'r Ddaear ar adeg y ffin K-Pg.[23] Roedd yna ddyfaliadau cynharach ar y posibilrwydd o ddigwyddiad drwy impact (neu 'ardrawiad'), ond dyma'r dystiolaeth gadarn gyntaf.[24]

Roedd y ddamcaniaeth hon yn cael ei hystyried yn radical pan gafodd ei chynnig yn gyntaf, ond daeth tystiolaeth ychwanegol i'r amlwg yn fuan. Canfuwyd bod y clai terfyn yn llawn sfferi lleia' erioed o graig, wedi'i grisialu o ddefnynnau o graig dawdd a ffurfiwyd gan yr ardrawiad.[25] Nodwyd cwarts sioc [a] a mwynau eraill hefyd yn y ffin K-Pg. [26] [27] Darparodd nodi gwelyau tswnami enfawr ar hyd Arfordir y Gwlff a'r Caribî fwy o dystiolaeth, [28] ac awgrymodd y gallai'r effaith fod wedi digwydd gerllaw - yn ogystal â'r darganfyddiad bod ffin K-Pg wedi dod yn fwy trwchus yn ne'r Unol Daleithiau, gyda metr. -gwelyau trwchus o falurion yn digwydd yng ngogledd New Mexico. [29]

Gweler hefyd[golygu | golygu cod]

Darllen pellach[golygu | golygu cod]

Dolenni allanol[golygu | golygu cod]

  1. ↑ "International Chronostratigraphic Chart". International Commission on Stratigraphy. 2015. Archifwyd o'r gwreiddiol ar May 30, 2014. Cyrchwyd 29 April 2015.
  2. ↑ Renne, Paul R.; Deino, Alan L.; Hilgen, Frederik J.; Kuiper, Klaudia F.; Mark, Darren F.; Mitchell, William S.; Morgan, Leah E.; Mundil, Roland et al. (7 February 2013). "Time scales of critical events around the Cretaceous-Paleogene boundary". Science 339 (6120): 684–687. Bibcode 2013Sci...339..684R. doi:10.1126/science.1230492. PMID 23393261. http://www.cugb.edu.cn/uploadCms/file/20600/20131028144132060.pdf. Adalwyd 1 December 2017.
  3. ↑ Fortey, Richard (1999). Life: A natural history of the first four billion years of life on Earth. Vintage. tt. 238–260. ISBN 978-0-375-70261-7.
  4. ↑ Muench, David; Muench, Marc; Gilders, Michelle A. (2000). Primal Forces. Portland, Oregon: Graphic Arts Center Publishing. t. 20. ISBN 978-1-55868-522-2.
  5. ↑ Schulte, Peter (5 March 2010). "The Chicxulub Asteroid Impact and Mass Extinction at the Cretaceous-Paleogene Boundary". Science 327 (5970): 1214–1218. Bibcode 2010Sci...327.1214S. doi:10.1126/science.1177265. JSTOR 40544375. PMID 20203042. http://doc.rero.ch/record/210367/files/PAL_E4389.pdf.
  6. ↑ Alvarez, Luis (10 March 1981). "The Asteroid and the Dinosaur (Nova S08E08, 1981)". IMDB. PBS-WGBH/Nova. Cyrchwyd 12 June 2020.
  7. ↑ Sleep, Norman H.; Lowe, Donald R. (9 April 2014). "Scientists reconstruct ancient impact that dwarfs dinosaur-extinction blast". American Geophysical Union. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 1 January 2017. Cyrchwyd 30 December 2016.
  8. ↑ Amos, Jonathan (15 May 2017). "Dinosaur asteroid hit 'worst possible place'". BBC News Online. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 18 March 2018. Cyrchwyd 16 March 2018.
  9. ↑ Renne, Paul R.; Deino, Alan L.; Hilgen, Frederik J.; Kuiper, Klaudia F.; Mark, Darren F.; Mitchell, William S.; Morgan, Leah E.; Mundil, Roland et al. (7 February 2013). "Time scales of critical events around the Cretaceous-Paleogene boundary". Science 339 (6120): 684–687. Bibcode 2013Sci...339..684R. doi:10.1126/science.1230492. PMID 23393261. http://www.cugb.edu.cn/uploadCms/file/20600/20131028144132060.pdf. Adalwyd 1 December 2017.Renne, Paul R.; Deino, Alan L.; Hilgen, Frederik J.; Kuiper, Klaudia F.; Mark, Darren F.; Mitchell, William S.; Morgan, Leah E.; Mundil, Roland; Smit, Jan (7 February 2013).
  10. ↑ Alvarez, L W; Alvarez, W; Asaro, F; Michel, H V (1980). "Extraterrestrial cause for the Cretaceous–Tertiary extinction". Science 208 (4448): 1095–1108. Bibcode 1980Sci...208.1095A. doi:10.1126/science.208.4448.1095. PMID 17783054. https://pdfs.semanticscholar.org/f23d/f624d2e7d945277a4c06d6d66008eb0f4242.pdf.
  11. ↑ Vellekoop, J.; Sluijs, A.; Smit, J.; Schouten, S.; Weijers, J. W. H.; Sinninghe Damste, J. S.; Brinkhuis, H. (May 2014). "Rapid short-term cooling following the Chicxulub impact at the Cretaceous-Paleogene boundary". Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 111 (21): 7537–41. arXiv:3. Bibcode 2014PNAS..111.7537V. doi:10.1073/pnas.1319253111. PMC 4040585. PMID 24821785. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4040585.
  12. ↑ Hildebrand, A. R.; Penfield, G. T.; Kring, David A.; Pilkington, Mark; Camargo Z., Antonio; Jacobsen, Stein B.; Boynton, William V. (1991). "Chicxulub crater: a possible Cretaceous/Tertiary boundary impact crater on the Yucatán peninsula, Mexico". Geology 19 (9): 867–871. arXiv:2. Bibcode 1991Geo....19..867H. doi:10.1130/0091-7613(1991)019<0867:ccapct>2.3.co;2. https://archive.org/details/sim_geology_1991-09_19_9/page/867.
  13. ↑ 13.0 13.1 Schulte, P.; Alegret, L.; Arenillas, I.; Arz, J. A.; Barton, P. J.; Bown, P. R.; Bralower, T. J.; Christeson, G. L. et al. (5 March 2010). "The Chicxulub Asteroid Impact and Mass Extinction at the Cretaceous-Paleogene Boundary". Science 327 (5970): 1214–1218. arXiv:1. Bibcode 2010Sci...327.1214S. doi:10.1126/science.1177265. PMID 20203042. http://doc.rero.ch/record/210367/files/PAL_E4389.pdf.
  14. ↑ Joel, Lucas (21 October 2019). "The dinosaur-killing asteroid acidified the ocean in a flash: the Chicxulub event was as damaging to life in the oceans as it was to creatures on land, a study shows". The New York Times. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 October 2019. Cyrchwyd 24 October 2019.
  15. ↑ Henehan, Michael J. (21 October 2019). "Rapid ocean acidification and protracted Earth system recovery followed the end-Cretaceous Chicxulub impact". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 116 (45): 22500–22504. Bibcode 2019PNAS..11622500H. doi:10.1073/pnas.1905989116. PMC 6842625. PMID 31636204. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6842625.
  16. ↑ Joel, Lucas (16 January 2020). "Asteroid or Volcano? New Clues to the Dinosaurs' Demise". The New York Times. Cyrchwyd 17 January 2020.
  17. ↑ Hull, Pincelli M.; Bornemann, André; Penman, Donald E. (17 January 2020). "On impact and volcanism across the Cretaceous-Paleogene boundary". Science 367 (6475): 266–272. Bibcode 2020Sci...367..266H. doi:10.1126/science.aay5055. PMID 31949074. https://science.sciencemag.org/content/367/6475/266. Adalwyd 17 January 2020.
  18. ↑ Chiarenza, Alfio Alessandro; Farnsworth, Alexander; Mannion, Philip D.; Lunt, Daniel J.; Valdes, Paul J.; Morgan, Joanna V.; Allison, Peter A. (2020-07-21). "Asteroid impact, not volcanism, caused the end-Cretaceous dinosaur extinction" (yn en). Proceedings of the National Academy of Sciences 117 (29): 17084–17093. Bibcode 2020PNAS..11717084C. doi:10.1073/pnas.2006087117. ISSN 0027-8424. PMC 7382232. PMID 32601204. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7382232.
  19. ↑ Signor, Philip W., III; Lipps, Jere H. (1982). "Sampling bias, gradual extinction patterns, and catastrophes in the fossil record". In Silver, L.T.; Schultz, Peter H. (gol.). Geological implications of impacts of large asteroids and comets on the Earth. Special Publication 190. Boulder, Colorado: Geological Society of America. tt. 291–296. ISBN 978-0-8137-2190-3. OCLC 4434434112. Cyrchwyd October 25, 2015.
  20. ↑ MacLeod, N.; Rawson, P.F.; Forey, P.L.; Banner, F.T.; Boudagher-Fadel, M.K.; Bown, P.R.; Burnett, J.A.; Chambers, P. et al. (1997). "The Cretaceous–Tertiary biotic transition". Journal of the Geological Society 154 (2): 265–292. Bibcode 1997JGSoc.154..265M. doi:10.1144/gsjgs.154.2.0265.
  21. ↑ Mukhopadhyay, Sujoy (2001). "A Short Duration of the Cretaceous-Tertiary Boundary Event: Evidence from Extraterrestrial Helium-3". Science 291 (5510): 1952–1955. Bibcode 2001Sci...291.1952M. doi:10.1126/science.291.5510.1952. PMID 11239153. https://authors.library.caltech.edu/36545/7/Mukhopad3.sup.pdf.
  22. ↑ Clyde, William C.; Ramezani, Jahandar; Johnson, Kirk R.; Bowring, Samuel A.; Jones, Matthew M. (15 October 2016). "Direct high-precision U–Pb geochronology of the end-Cretaceous extinction and calibration of Paleocene astronomical timescales". Earth and Planetary Science Letters 452: 272–280. Bibcode 2016E&PSL.452..272C. doi:10.1016/j.epsl.2016.07.041.
  23. ↑ Alvarez, L W; Alvarez, W; Asaro, F; Michel, H V (1980). "Extraterrestrial cause for the Cretaceous–Tertiary extinction". Science 208 (4448): 1095–1108. Bibcode 1980Sci...208.1095A. doi:10.1126/science.208.4448.1095. PMID 17783054. https://pdfs.semanticscholar.org/f23d/f624d2e7d945277a4c06d6d66008eb0f4242.pdf.Alvarez, L W; Alvarez, W; Asaro, F; Michel, H V (1980).
  24. ↑ de Laubenfels, M W (1956). "Dinosaur extinction: One more hypothesis". Journal of Paleontology 30 (1): 207–218. JSTOR 1300393. https://archive.org/details/sim_journal-of-paleontology_1956-01_30_1/page/207.
  25. ↑ Smit J.; Klaver, J. (1981). "Sanidine spherules at the Cretaceous-Tertiary boundary indicate a large impact event". Nature 292 (5818): 47–49. Bibcode 1981Natur.292...47S. doi:10.1038/292047a0.
  26. ↑ Bohor, B. F.; Foord, E. E.; Modreski, P. J.; Triplehorn, D. M. (1984). "Mineralogic evidence for an impact event at the Cretaceous-Tertiary boundary". Science 224 (4651): 867–9. Bibcode 1984Sci...224..867B. doi:10.1126/science.224.4651.867. PMID 17743194.
  27. ↑ Bohor, B. F.; Modreski, P. J.; Foord, E. E. (1987). "Shocked quartz in the Cretaceous-Tertiary boundary clays: Evidence for a global distribution". Science 236 (4802): 705–709. Bibcode 1987Sci...236..705B. doi:10.1126/science.236.4802.705. PMID 17748309. https://zenodo.org/record/1230978.
  28. ↑ Bourgeois, J.; Hansen, T. A.; Wiberg, P. A.; Kauffman, E. G. (1988). "A tsunami deposit at the Cretaceous-Tertiary boundary in Texas". Science 241 (4865): 567–570. Bibcode 1988Sci...241..567B. doi:10.1126/science.241.4865.567. PMID 17774578.
  29. ↑ Nichols, D. J.; Johnson, K. R. (2008). Plants and the K–T Boundary. Cambridge, England: Cambridge University Press.


Gwall cyfeirio: Mae tagiau <ref> yn bodoli am grŵp o'r enw "lower-alpha", ond ni ellir canfod y tag <references group="lower-alpha"/>

Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Digwyddiad_difodiant_Cretasaidd-Paleogenaidd&oldid=11852946"