Brocoli

Oddi ar Wicipedia
Broccoli
Brocoli
RhywogaethBrassica oleracea
GrŵpItalica Group
TarddiadYr Eidal (2,000 o flynyddoedd yn ôl)[1][2]
Cynhyrchwyr brocoli a blodfresych yn 2005

Planhigyn bwytadwy yn nheulu'r fresychen ydy brocoli. Mae ei flodyn gwyrdd golau wedi cael ei fwyta fel llysieuyn ers o leiaf cyfnod y Rhufeiniaid a mabwysiadwyd eu henw hwy arno yn Gymraeg a nifer o ieithoedd eraill, sef broccolo (Lladin), sy'n golygu "brig blodeuol y fresychen" a'r ffurf bachigol brocco, sef "hoelen fechan" neu "flaguryn".[3] Fel arfer caiff ei ferwi neu ei stemio, er mwyn ei feddalu ac er mwyn medru ei dreulio'n well.[4]

Dosbarthwyd brocoli i'r grŵp cylfatar 'Italica' o fewn y rhywogaeth Brassica oleracea. O ran ffurf ac edrychiad, mae'n edrych yr un siâp a choeden fechan: gyda'i ganghennau'n ymrannu ar yn ail a bonyn sylweddol; gellir bwyta'r bonyn hefyd. Caiff y blodau gwyrdd golau eu hamgylchu gan ddail, ac mae hyn yn debyg iawn i'r flodfresychen, sy'n grŵp cyltifar gwahanol o fewn yr un rhywogaeth.

Bridiwyd cnydau rêp dros sawl canrif yng ngwledydd gogleddol y Môr Canoldir, gan ddechrau oddeutu 6g CC, a dyma darddiad brocoli.[5] Ers hynny caiff ei ystyried yn fwyd maethlon a phwysig mewn sawl gwlad, yn enwedig gan yr Eidalwyr.[6]

Mewnforiwyd brocoli i Gymru am y tro cyntaf, hyd y gwyddom, o Antwerp, a hynny yng nghanol y 18g gan Peter Scheemakers.[7] Yn yr Unol Daleithiau, mewnforiwyd ef gan fewnfudwyr Eidalaidd, ond ni ddaeth yn boblogaidd tan y 1920au hwyr.[8]

Maeth[golygu | golygu cod]

Brocoli, amrwd (rhannau bwytadwy)
Gwerth fel maeth 100 g (3.5 oz)
Egni141 kJ (34 kcal)
6.64 g
Siwgwr1.7 g
Ffibr2.6 g
0.37 g
2.82 g
Fitamins
Fitamin A
(4%)
31 μg
(3%)
361 μg
1403 μg
Thiamine (B1)
(6%)
0.071 mg
Riboflavin (B2)
(10%)
0.117 mg
Niacin (B3)
(4%)
0.639 mg
(11%)
0.573 mg
Fitamin B6
(13%)
0.175 mg
Folate (B9)
(16%)
63 μg
Fitamin C
(107%)
89.2 mg
Fitamin E
(5%)
0.78 mg
Fitamin K
(97%)
101.6 μg
Metalau
Calsiwm
(5%)
47 mg
Haearn
(6%)
0.73 mg
Magnesiwm
(6%)
21 mg
Manganîs
(10%)
0.21 mg
Ffosfforws
(9%)
66 mg
Potasiwm
(7%)
316 mg
Sodiwm
(2%)
33 mg
Sinc
(4%)
0.41 mg
Ansoddau eraill
Dŵr89.3 g

Canrannau a amcangyfrifwyd ar gyfer oedolion.
Source: USDA Cronfa ddata o faethynau

Cynhyrchu Byd-eang[golygu | golygu cod]

Y deg prif gynhyrchydd yn 2012
Gwlad Cynhyrchiad (tunelli) Canran (%) Nodyn
 Gweriniaeth Pobl Tsieina 9,500,000 44.67 F
 India 7,000,000 32.92 F
Baner Yr Eidal Yr Eidal 414,142 1.95
 Mecsico 397,408 1.87
 Ffrainc 344,414 1.62
 Gwlad Pwyl 306,776 1.44
 Unol Daleithiau 303,450 1.43
 Pacistan 224,000 1.05 F
 Yr Almaen 176,692 0.83
 Yr Aifft 171,088 0.80
Byd 21,266,789 100 A
* = Data answyddogol | [ ] = Data swyddogol | A = Swyddogol neu answyddogol neu amcangyfrifiad
F = Amcangyfrif FAO | Im = Data FAO | M = Data ddim ar gael

Ffynhonnell: UN Food & Agriculture Organisation (FAO)[9]


Amaethu[golygu | golygu cod]

Mae'r planhigyn brocoli'n tyfu ar ei orau mewn tywydd claear (ddim yn rhy gynnes nac yn rhy oer): yn enwedig pan gaiff dymheredd dyddiol o rhwng 18 °C a 23 °C.[10] Pan dyf y blodau yng nghanol y planhigyn, mae'r clwstwr yn wyrdd. Yr adeg hon, fel arfer, torrir y rhan uchaf oddeutu dwy gentimetr o'r top, a hynny cyn i'r blodyn droi'n felyn.[11]

Ond ceir math o frocoli (brocoli eginol) a all wrthsefyll tywydd poeth a'r pryfaid a ddaw yn sgil hynny.[12]

Plâu[golygu | golygu cod]

Y plâ pennaf yw lindys y Glöyn byw a elwir yn Wyn bach (Pieris rapae), sy'n gyffredin iawn.

Galeri[golygu | golygu cod]

Y blodau Brocoli Sicili Piws Deilen
Blodau brocoli Brocoli Romanesco Yn ei flodau Brocoli wedi'i stemio

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

  1. Buck, P. A (1956). "Origin and taxonomy of broccoli". Economic Botany 10 (3): 250–253. doi:10.1007/bf02899000. http://www.springerlink.com/content/ert85x3082740212/fulltext.pdf. Adalwyd 24 Ebrill 2012.[dolen marw]
  2. Stephens, James. "Broccoli—Brassica oleracea L. (Italica group)". University of Florida. t. 1. Cyrchwyd 14 Mai 2009.
  3. "broccoli". Merriam-Webster's Collegiate Dictionary (arg. 11th). t. 156. ISBN 978-0-87779-809-5. Cyrchwyd 9 Ebrill 2014.
  4. "Broccoli Leaves Are Edible". Garden Betty. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2017-08-10. Cyrchwyd 8 Mai 2013.
  5. Maggioni, Lorenzo; Bothmer, Roland; Poulsen, Gert; Branca, Ferdinando (2010). "Origin and Domestication of Cole Crops (Brassica oleracea L.): Linguistic and Literary Considerations". Economic Botany 64 (2): 109–123. doi:10.1007/s12231-010-9115-2. https://archive.org/details/sim_economic-botany_2010-06_64_2/page/109.
  6. Nonnecke, Ib (November 1989). Vegetable Production. Springer-Verlag Efrog Newydd, LLC. t. 394. ISBN 978-0-442-26721-6.
  7. Smith,J.T. Nollekins and His Times, 1829 cyfrol 2:101: "Scheemakers, on his way to England, visited his birth-place, bringing with him several roots of brocoli, a dish till then little known in perfection at our tables."
  8. Denker, Joel (2003). The world on a plate. U of Nebraska Press. t. 8. ISBN 978-0-8032-6014-6. Cyrchwyd 24 Ebrill 2012.
  9. "Major Food And Agricultural Commodities And Producers – Countries By Commodity". Fao.org. Cyrchwyd 3 Chwefror 2015.
  10. Smith, Powell (Mehef. 1999). "HGIC 1301 Broccoli". Clemson University. Cyrchwyd 25 Awst 2009. Check date values in: |date= (help)
  11. Liptay, Albert (1988). Broccoli. World Book, Inc.
  12. Takeguma, Massahiro (26 Mai 2013). "Cultivo da Couve Brócolis (Growing Sprouting Broccoli)". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2013-06-16. Cyrchwyd 2015-04-18.
Eginyn erthygl sydd uchod am blanhigyn. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato
Chwiliwch am brocoli
yn Wiciadur.