Brenin Cymru
Ni ddefnyddwyd y teitl Brenin Cymru yn aml oherwydd yn anaml yr oedd Cymru, yn debyg iawn i Iwerddon, yn llwyddo i gael gradd o undod gwleidyddol fel un Lloegr neu'r Alban yn ystod yr Oesoedd Canol. Hawliodd nifer o frenhionedd rhanbarthol y teitl "Brenin Cymru", ond o dan arweinyddiath Gruffydd ap Llywelyn yn unig, o 1055 hyd 1063 yr oedd y wlad yn gwbl unedig.[1]
Hanes[golygu | golygu cod]
Cyn Brenhinoedd Cymru[golygu | golygu cod]
Cyn y teitl Brenin neu Dywysog Cymru, defnyddiwyd y teitl Brenin y Brythoniaid i ddisgrifio Brenin y Brythoniaid Celtaidd, hynafiaid y Cymry.[2] Mae fersiwn Brut y Tywysogion, Gwentian Chronicles of Caradog o Lancarfan, a ysgrifennwyd ddim cynharach na chanol yr 16eg ganrif yn rhestru Brenhinoedd y Brythoniaid lluosog fel "Brenin Cymru".[3][4][5]
Defnydd cynnar o'r teitl[golygu | golygu cod]

Yn dilyn ymadawiad y llengoedd Rhufeinig o Gymru, roedd y wlad wedi ymrannu'n diriogaethau rhanedig, pob un â'i harweinwyr ei hun. Y person cyntaf y gwyddys amdano i'w alw ei hun yn frenin oedd Rhodri Mawr (c. 820–878) ac oherwydd ei fod yn hanu o Gymru cafodd ei alw'n Frenin Cymru, er nad oedd yn rheoli'r wlad i gyd. Serch hynny, unodd lawer o'r tir o dan ei allu, gan ddangos felly y gallai fod yn bosibl i Gymru fodoli fel endid gwleidyddol unedig.[6]
Gruffydd ap Llywelyn sy'n rheoli Cymru gyfan[golygu | golygu cod]

O deyrnasoedd llai Cymru daeth pedwar pŵer mawr i'r amlwg yn y pen draw: Powys, Gwynedd, Dyfed/Deheubarth, a Morgannwg. Gyda Chymru bellach yn datblygu i fod yn endid mwy cyfunol. Gwnaed hyn uniad Cymru yn bosibl i Gruffudd ap Llywelyn yng nghanol yr 11eg ganrif. Bu cynghreiriau â llinachau Eingl-Sacsonaidd a Llychlynwyr yn gymorth iddo uno'r wlad, ac fe hyd yn oed goncrodd rhannau o dir y Saeson. "Ym 1055 amsugnodd y Deheubarth hefyd, gan ddod yn Frenin Cymru i bob pwrpas".[7] Dywed John Davies mai Gruffydd oedd “yr unig frenin Cymreig erioed i reoli holl diriogaeth Cymru. . . Felly, o tua 1057 hyd ei farwolaeth yn 1063, cydnabu Cymru gyfan frenhiniaeth ac yn arbennig rheolaeth heddychlon gan Gruffudd ap Llywelyn.[1] Am tua saith mlynedd byr, roedd Cymru yn un, dan un rheolwr, yn orchest heb gynsail nac olynydd."[8]
Cyfeiriwyd at Gruffydd ap Llywelyn fel Brenin Cymru neu Rex Walensium gan John o Gaerwrangon.[1] Ef oedd yr olaf o linach hir o brif lywodraethwyr ymhlith y Brythoniaid ynysig i ddal y teitl Brenin y Brythoniaid, ac o bosibl yr unig un i wir lywodraethu ar yr holl Frythoniaid annibynnol. Erbyn hyn, os nad ynghynt, Cymru oedd yr unig ran o Brydain oedd ar ôl o dan reolaeth y Brythoniaid.[8]
Esblygiad i Dywysog Cymru[golygu | golygu cod]
Roedd y defnydd brodorol o'r teitl "Tywysog Cymru" yn ymddangos yn amlach erbyn yr unfed ganrif ar ddeg fel ffurf "fodernaidd" neu ddiwygiedig ar hen frenhiniaeth uchel y Brythoniaid. Roedd y Cymry wedi bod yn Uchel Frenhinoedd y Brythoniaid yn wreiddiol hyd nes nad oedd yr honiad i fod yn uchel frenin Prydain Rufeinig ddiweddar yn realistig bellach ar ôl marwolaeth Cadwaladr yn 664. [9] Roedd gan Cadwaldr hefyd gysylltiad cryf â symbol Draig Goch Cymru. [10] [11]
Yn ôl Dr Sean Davies, “yn yr amgylchiadau anodd hyn, a chyda sylwedyddion allanol yn gwawdio statws brenhinoedd Cymru, mabwysiadodd uchelwyr brodorol uchelgeisiol y teitl nofel tywysog ( Cymraeg: Tywysog . , Lladin: Princeps ), er mwyn eu gosod ar wahân i'w cyd-"frenhinoedd"." [12] Fodd bynnag, defnyddiwyd y teitl Brenin Cymru yn ddiweddarach gan o leiaf un rheolwr Cymreig arall, Owain Gwynedd (c. 1100–1170). "Yn ei ddau lythyr cyntaf at Louis, disgrifiodd Owain ei hun fel "brenin Cymru" a "brenin y Cymry". [13]
Daliwyd Tywysof olaf Cymru, Llywelyn ein Llyw Olaf yn ddiarwybod mewn cynnllwynfa, a lladdwyd ef ym 1282. Ar ddienyddiad ei frawd Dafydd ap Gruffydd yn 1283 ar orchymyn Brenin Edward I o Loegr, daeth annibyniaeth Cymru i ben. Byth ers hynny defnyddiwyd y teitl Tywysog Cymru gan frenhiniaeth Lloegr fel etifedd gorsedd Lloegr.[14] Disgrifiwyd y defnydd o'r teitl hwn gan frenin Seisnig fel "cywilyddiad" Cymru. [15]
Yn ystod y cyfnod 1400-1413, yn dilyn gwrthryfel yn erbyn rheolaeth Seisnig yng Nghymru, bu Tywysog brodorol Cymru, Owain Glyndŵr, a Thywysog Saesnig â'r un teitl (a ddaeth yn ddiweddarach yn Harri V Lloegr). Arweiniodd Tywysog brodorol Cymru, Owain Glyndŵr, luoedd Cymreig yn erbyn Tywysog Lloegr a rheolaeth Lloegr yng Nghymru.[16]
Rhestr o ddeiliaid teitl "Brenhinoedd Cymru".[golygu | golygu cod]
Mae'r canlynol yn rhestr o'r rhai a hawliodd y teitl Brenin neu Dywysog Cymru.[17] Mae rhai ffynonellau yn awgrymu taw Rhodri Mawr oedd sofran cyntaf Cymru, yn ogystal â'r cyntaf i uno'r rhan fwyaf o Gymru.[17][18] Tra bod llawer o arweinwyr gwahanol yng Nghymru wedi hawlio'r teitl "Brenin Cymru" ac wedi rheoli mwyafrif helaeth o dir Cymru, Gruffydd ap Llywelyn oedd yr unig frenin i reoli Cymru oll rhwng 1055 a 1063 yn ôl yr hanesydd John Davies.[19][17]
Depiction | Enw | Arfbais | Ty, Brenhiniaeth | Teitlau Cymreig | Teyrnasiaeth | Marwolaeth | Ffynhonnel |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Cyn y teitl Brenin Cymru, defnyddiwyd y teitl Brenin y Brythoniaid | |||||||
Cynan Dindaethwy
(Cynan ap Rhodri) |
Gwynedd (ers 754) |
|
798–816 | Brut y Tywysogion[20]
Annalau Ulster Annales Cambriae | |||
![]() |
Rhodri Mawr
(Rhodri ap Merfyn) |
Gwynedd, o 855 hefyd Powys, o 872 hefyd Seisyllwg | 843 | Brut y Tywysogion[20]
Annalau Ulster | |||
Cadell ap Rhodri |
|
877 | Brut y Tywysogion[20] | ||||
Anarawd ap Rhodri |
|
900 | Brut y Tywysogion[20] | ||||
![]() |
Hywel Dda(Hywel ap Cadell) | Deheubarth (o 920), o 942 Gwynedd a Phowys |
|
942–949/50 | Brut y Tywysogion[20]
Annalau Ulster Annales Cambriae | ||
Aeddan ap Blegywryd |
|
1000 | Brut y Tywysogion[20] | ||||
Llywelyn ap Seisyll | Gwynedd a Phowys; ac ers 1022 Deheubarth |
|
1023 | Brut y Tywysogion[20]
Annalau Ulster | |||
Gruffydd ap Llywelyn
1010–1063 |
Gwynedd a Phowys, ac ers 1057 gweddill Cymru |
|
Mae'r Cronicl Ulster Chronicl yn dweud y lladdwyd gan Cynan yn 1064.Laddodd Gruffydd ap Llywelyn dad Cynan, sef Iago yn 1039.[25] | John o Worcester[22]
Annalau Ulster | |||
![]() |
Gruffudd ap Cynan
1055–1137 |
![]() |
House of Aberffraw, Gwynedd (ers 1081) |
|
1137 | Bu farw yn 1137, yn 81–82 mlwydd oed. | Brut y Tywysogion |
![]() |
Owain Gwynedd
1100 – Tachwedd 1170 |
![]() (Dim tystiolaeth i Owain Gwynedd ddefnyddio'r arfbais) |
Gwynedd |
|
1146–1170 | Bu farw yn 1170, yn 69–70 mlwydd oed. | Brut y Tywysogion; [27] |
Ar ôl y cyfnod hwn, defnyddiwyd y teitl Tywysog Cymru yn unig |
Gweler hefyd[golygu | golygu cod]
- Rhestr o lywodraethwyr Cymru
- Brenin y Brythoniaid
- Tywysog Cymru
Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]
- ↑ 1.0 1.1 1.2 K. L. Maund (1991). Ireland, Wales, and England in the Eleventh Century. Boydell & Brewer Ltd. tt. 64–67. ISBN 978-0-85115-533-3. Gwall cyfeirio: Tag
<ref>
annilys; mae'r enw "Maund1991" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol Gwall cyfeirio: Tag<ref>
annilys; mae'r enw "Maund1991" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol - ↑ Kari Maund (2000). The Welsh Kings: The Medieval Rulers of Wales. Tempus. ISBN 0-7524-2321-5.
- ↑ "Archaeologia Cambrensis (1846-1899) | BRUT Y TYWYSOGION: GWENTIAN CHRONICLE 1863 | 1863 | Welsh Journals - The National Library of Wales". journals.library.wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-07-25.
- ↑ Caradoc, of Llancarvan; Iolo, Morganwg; Owen, Aneurin (1863). Brut y tywysogion: the Gwentian chronicle of Caradoc of Llancarvan. University of California Libraries. London : J.R. Smith [etc.]
- ↑ "WALES". fmg.ac. Cyrchwyd 2022-07-25.
- ↑ "GO BRITANNIA! Wales: Royals Families of Wales." Accessed February 1, 2013. http://britannia.com/wales/fam1.html.
- ↑ Fletcher, Richard (1989). Who's who in Roman Britain and Anglo-Saxon England. Shepheard-Walwyn. tt. 245. ISBN 0-85683-089-5.
- ↑ 8.0 8.1 Davies, John (1993). A History of Wales. London: Penguin. tt. 100. ISBN 0-14-014581-8. Gwall cyfeirio: Tag
<ref>
annilys; mae'r enw "Wales Hist 1" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol - ↑ Kessler, P. L. "Kingdoms of Cymru Celts - Wales / Cymru". www.historyfiles.co.uk (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-07-26.
- ↑ Hughes, Jonathan, "Politics and the occult at the Court of Edward IV", Princes and Princely Culture: 1450–1650, Brill, 2005, p.112-13.
- ↑ D.R. Woolf, "The power of the past: history, ritual and political authority in Tudor England", in Paul A. Fideler, Political Thought and the Tudor Commonwealth:Deep Structure, Discourse, and Disguise, New York, 1992, pp.21–22.
- ↑ "Why Does Wales Have Princes and Not Kings?" The History Press. Accessed February 1, 2013. http://thehistorypressuk.wordpress.com/2012/07/13/why-does-wales-have-princes-and-not-kings/.
- ↑ Carpenter, David (2004). The struggle for mastery. ISBN 9780140148244.
- ↑ "The History Press | Llywelyn the Last". www.thehistorypress.co.uk (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-05-27.
- ↑ "Michael Sheen reveals what he said to Prince Charles when he handed back OBE". Nation.Cymru (yn Saesneg). 2021-12-07. Cyrchwyd 2022-06-23.
- ↑ "OWAIN GLYNDWR (c. 1354 - 1416), "Prince of Wales" | Dictionary of Welsh Biography". biography.wales. Cyrchwyd 2022-05-27.
- ↑ 17.0 17.1 17.2 17.3 Turvey, Roger (2014-06-06), "The Governance of Native Wales: The Princes as Rulers", The Welsh Princes (Routledge): 101–124, doi:10.4324/9781315840802-5, ISBN 978-1-315-84080-2, http://dx.doi.org/10.4324/9781315840802-5, adalwyd 2022-07-26 Gwall cyfeirio: Tag
<ref>
annilys; mae'r enw ":3" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol - ↑ The Princes of Deheubarth Interpretation Plan Prepared for Cadw (PDF). Red Kite Environment. 2010.
- ↑ K. L. Maund (1991). Ireland, Wales, and England in the Eleventh Century. Boydell & Brewer Ltd. tt. 64–67. ISBN 978-0-85115-533-3.
- ↑ 20.0 20.1 20.2 20.3 20.4 20.5 20.6 20.7 "Archaeologia Cambrensis (1846-1899) | BRUT Y TYWYSOGION: GWENTIAN CHRONICLE 1863 | 1863 | Welsh Journals - The National Library of Wales". journals.library.wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-07-26.
- ↑ Nicholas, Thomas (1991). Annals and Antiquities of the Counties and County Families of Wales (yn Saesneg). Genealogical Publishing Com. ISBN 978-0-8063-1314-6.
- ↑ 22.0 22.1 Maund, K. L. (1991). Ireland, Wales, and England in the Eleventh Century (yn Saesneg). Boydell & Brewer Ltd. t. 27. ISBN 978-0-85115-533-3.
- ↑ "The National Archives - Exhibitions - Uniting the Kingdoms?".
- ↑ "BBC Wales - History - Themes - Welsh unity".
- ↑ Davies, John (2007-01-25). A History of Wales (yn Saesneg). Penguin UK. t. 100. ISBN 978-0-14-192633-9.
- ↑ "Brut y Tywysogion". www.maryjones.us. Cyrchwyd 2022-05-24.
- ↑ Carpenter, David (2003). The struggle for mastery: Britain 1066–1284. ISBN 9780140148244.