Neidio i'r cynnwys

Arfau niwclear Israel

Oddi ar Wicipedia
Arfau niwclear Israel
Enghraifft o:damcaniaeth, storws arfau niwclear Edit this on Wikidata
MathIsrael ac arfau dinistr torfol Edit this on Wikidata
GwladBaner Israel Israel
Rhan orhaglen niwclear Israel Edit this on Wikidata
Yn cynnwysbom niwclear parod, arf niwclear mewn storws, hen arf niwclear Edit this on Wikidata
GwladwriaethIsrael Edit this on Wikidata

Mae gan Israel arfau niwclear, ond mae'n gwadu hynny. Mae amcangyfrifon o stoc Israel rhwng 90 a 400 o arfau rhyfel niwclear.[1][2][3][4] Ar ben hyn, mae'r gallu ganddyn nhw i'w danfon drwy awyren (yr F-15 a'r F-16), drwy longau tanfor dosbarth Dolphin, a thrwy daflegrau baliastig Jericho.[5][6] Credir iddyn nhw gwbwlhau eu bom niwclear cyntaf ar ddiwedd 1966 neu ddechrau 1967; byddai hyn yn gwneud Israle y chweched wlad yn y byd i'w datblygu.[7][8][9] Fodd bynnag mae Llywodraeth Israel yn gwrthwynebu i wledydd eraill cyfagos rhag puro Wraniwm hyd hyd yn oed ar gyfer cynhyrchu trydan: gweler Ymosodiadau Israel ar Iran ym Mehefin 2025.

Mae Israel, felly, yn cynnal polisi o amwysedd bwriadol: nid yw wedi gwadu na chyfaddef yn swyddogol fod ganddi arfau niwclear, yn hytrach mae'n ailadrodd dros y blynyddoedd "na fydd Israel y wlad gyntaf i gyflwyno arfau niwclear i'r Dwyrain Canol ".[10][11][12] Fodd bynnag, yn Nhachwedd 2023, yng nghanol rhyfel Gaza, ystyriodd yr Is-Weinidog Treftadaeth Amihai Eliyahu yn gyhoeddus y gellid gollwng bom niwclear ar Gaza, cyfaddefiad tawel bod gan Israel fomiau atomig. Ceryddodd y Prif Weinidog Netanyahu y gweinidog dan sylw (Eliyahu) a'i wahardd o'i swydd.[13][14]

Nid yw Israel wedi llofnodi'r Cytundeb ar Atal Lledaeniad Arfau Niwclear (NPT), er gwaethaf pwysau rhyngwladol i wneud hynny.[15] Mae'n dadlau na ellir gweithredu rheolaethau niwclear ar wahân i faterion diogelwch eraill a dim ond ar ôl sefydlu cysylltiadau heddychlon rhwng pob gwlad yn y rhanbarth y gellir cyflwyno rheolaethau.[16][17]

Dechreuodd Israel ymchwilio i'r maes niwclear yn fuan ar ôl iddi gipio tiroedd y Palesteiniaid a datgan ei hannibyniaeth ym 1948 a, gyda chydweithrediad Ffrainc, dechreuodd adeiladu Canolfan Ymchwil Niwclear y Negev, yn gyfrinachol,[18] sef cyfleuster ger Dimona a oedd yn gartref i adweithydd niwclear a gwaith ailbrosesu ddiwedd y 1950au. Daeth y manylion cyntaf am y rhaglen arfau niwclear ar 5 Hydref 1986, gyda sylw yn y cyfryngau gan Mordechai Vanunu, technegydd a fu gynt yn gweithio yn y ganolfan niclear. Cafodd Vanunu ei herwgipio’n fuan wedi hynny gan y Mossad a’i ddwyn yn ôl i Israel, lle cafodd ei ddedfrydu i 18 mlynedd yn y carchar am frad a sbïo.[19][20]

Hanes datblygu

[golygu | golygu cod]

Roedd gan brif weinidog cyntaf Israel, David Ben-Gurion, "obsesiwn" gyda bomiau, er mwyn atal ail Holocost. Dywedodd, "Gall yr hyn a wnaeth Einstein, Oppenheimer, a Teller, y tri ohonynt yn Iddewon, ar gyfer yr Unol Daleithiau, hefyd gan wyddonwyr Israel, ar gyfer eu pobl eu hunain." Penderfynodd Ben-Gurion recriwtio gwyddonwyr Iddewig o dramor hyd yn oed cyn diwedd Rhyfel Arabaidd-Israel 1948 pan gymerodd Israel diroedd y Palesteiniaid. Roedd ef ac eraill, fel pennaeth Sefydliad Gwyddoniaeth Weizmann a'r gwyddonydd o'r weinidogaeth amddiffyn Ernst David Bergmann, yn credu ac yn gobeithio y byddai gwyddonwyr Iddewig fel Oppenheimer a Teller gynorthwyo Israel.[21]

Ar ôl i Arlywydd yr Unol Daleithiau Dwight Eisenhower gyhoeddi'r fenter <i>Atoms for Peace</i>, daeth Israel yr ail wlad (ar ôl Twrci) i lofnodi cytundeb cydweithredu niwclear heddychlon gyda'r Unol Daleithiau ar 12 Gorffennaf 1955.[22][23] Arweiniodd hyn at seremoni lofnodi gyhoeddus ar 20 Mawrth 1957, i adeiladu "adweithydd ymchwil pwll nofio bach yn Nachal Soreq", a fyddai'n cael ei ddefnyddio i guddio adeiladu cyfleuster llawer mwy gyda'r Ffrancwyr yn Dimona.[22]

Cymorth Prydain a Norwy

[golygu | golygu cod]

Mae dogfennau Prydeinig cyfrinachol iawn[24][25] a gafwyd gan BBC Newsnight yn dangos bod Llywodraeth Lloegr ('Prydain') wedi mynnu cludo nwyddau cyfrinachol o ddeunyddiau niwclear i Israel yn y 1950au a'r 1960au. Roedd y rhain yn cynnwys cemegau arbenigol ar gyfer ailbrosesu a samplau o ddeunydd holltadwy Wraniwm-235 ym 1959, a phlwtoniwm ym 1966, yn ogystal â lithiwm-6 wedi'i gyfoethogi'n fawr, a ddefnyddir i danio bomiau hydrogen.[26] Dangosodd yr ymchwiliad hefyd fod Prydain wedi cludo 20 tunnell o ddŵr trwm yn uniongyrchol i Israel ym 1959 a 1960 i gychwyn adweithydd Dimona.[27] Gwnaed y trafodiad drwy gwmni blaen Norwyaidd o'r enw Noratom, a gymerodd gomisiwn o 2% ar y trafodiad. Cafodd Prydain ei herio ynghylch y cytundeb dŵr trwm gan yr Asiantaeth Ynni Atomig Ryngwladol ar ôl datgelu'r wybodaeth ar Newsnight yn 2005. Honnodd gweinidog tramor Prydain, y Cymro Kim Howells, fod hwn yn werthiant i Norwy. Ond cadarnhaodd cyn-swyddog cudd-wybodaeth Prydeinig mai gwerthiant i Israel oedd hwn mewn gwirionedd a dim ond ffug oedd contract Noratom. [28] Cyfaddefodd y Swyddfa Dramor o'r diwedd ym Mawrth 2006 fod Prydain wedi gwybod o'r cychwyn mai Israel oedd y gyrchfan.[29] Mae Israel yn cyfaddef eu bod wedi rhedeg adweithydd Dimona gyda dŵr trwm Norwy ers 1963.[30]

Costau

[golygu | golygu cod]

Nid yw union gostau adeiladu rhaglen niwclear Israel yn hysbys, er i Peres ddweud yn ddiweddarach fod yr adweithydd wedi costio $80 miliwn ym 1960,[31] a bod hanner ohono wedi'i godi gan roddwyr Iddewig tramor, gan gynnwys llawer o Iddewon Americanaidd. Cafodd rhai o'r rhoddwyr hyn daith o amgylch cyfadeilad Dimona ym 1968.[32]

Cyfadeilad Dimona wedi'i gwblhau fel y'i gwelwyd gan loeren Corona yr Unol Daleithiau ar 11 Tachwedd 1968

Profion niwclear

[golygu | golygu cod]

Yn ôl yr Is-gyrnol Warner D. Farr mewn adroddiad i Ganolfan Gwrth-ymlediad Llu Awyr yr Unol Daleithiau, digwyddodd llawer o ymlediad (proliferation) rhwng Israel a Ffrainc, gan ddatgan "gwnaeth prawf niwclear Ffrainc ym 1960 ddau bŵer niwclear, nid un - dyna oedd dyfnder y cydweithio" a bod "gan yr Israeliaid fynediad agored i ddata ffrwydradau profion-niwclear Ffrainc," gan leihau'r angen am brofion cynnar gan Israel, er i'r cydweithrediad hwn oeri yn dilyn llwyddiant profion Ffrainc.[33]

Canolfan Ymchwil Niwclear y Negev (Dimona)

[golygu | golygu cod]

Datgelwyd rhaglen niwclear Israel gyntaf ar 13 Rhagfyr 1960, mewn erthygl yng nghylchgrawn Time, a ddywedodd fod gwlad nad oedd yn Gomiwnyddol, nad oedd yn rhan o NATO, wedi gwneud "datblygiad atomig". Ar Ragfyr 16, datgelodd y Daily Express yn Llundain mai Israel oedd y wlad hon, ac ar Ragfyr 18, ymddangosodd cadeirydd Comisiwn Ynni Atomig yr Unol Daleithiau, John McCone, ar Meet the Press i gadarnhau'n swyddogol fod Israel wedi adeiladu adweithydd niwclear, a chyhoeddi ei ymddiswyddiad.[32] Y diwrnod canlynol, datgelodd The New York Times, gyda chymorth McCone, fod Ffrainc yn cynorthwyo Israel.[22]

Arweiniodd y newyddion Ben-Gurion i wneud yr unig ddatganiad gan brif weinidog Israel am Dimona. Ar 21 Rhagfyr cyhoeddodd i'r Knesset fod y llywodraeth yn adeiladu adweithydd 24 megawat "a fydd yn gwasanaethu anghenion diwydiant, amaethyddiaeth, iechyd a gwyddoniaeth", a'i fod wedi'i "gynllunio'n gyfan gwbl at ddibenion heddychlon".[22] Fodd bynnag, dywedodd Bergmann, a oedd yn gadeirydd Comisiwn Ynni Atomig Israel o 1954 i 1966, "nad oes gwahaniaeth rhwng ynni niwclear at ddibenion heddychlon neu rai rhyfelgar"[34] ac "Ni fyddwn byth eto'n cael ein harwain fel ŵyn i'r lladdfa".[35]

Cynhyrchu arfau

[golygu | golygu cod]

Daeth y datgeliad cyhoeddus cyntaf o allu niwclear Israel (yn hytrach na rhaglen ddatblygu) gan NBC News, a adroddodd yn Ionawr 1969 fod Israel wedi penderfynu "dechrau rhaglen cwrs dwys i gynhyrchu arf niwclear" ddwy flynedd ynghynt, a'u bod yn meddu ar ddyfais o'r fath neu y byddent yn fuan yn meddu arni.[22] Cafodd hyn ei wrthod i ddechrau gan swyddogion Israel a’r Unol Daleithiau, yn ogystal ag mewn erthygl yn The New York Times. Dim ond blwyddyn yn ddiweddarach ar 18 Gorffennaf, cyhoeddodd The New York Times am y tro cyntaf fod Llywodraeth yr Unol Daleithiau yn credu bod gan Israel arfau niwclear neu fod ganddi'r "gallu i greu bomiau atomig ar fyr rybudd".[22] Yn ôl y sôn, casglodd Israel 13 o fomiau yn ystod Rhyfel Yom Kippur, a'u cadw mewn stordy ar ôl y rhyfel.

Daeth y manylion llawn cyntaf am y rhaglen arfau yn y Sunday Times ar 5 Hydref 1986, a gyhoeddodd wybodaeth a ddarparwyd gan Mordechai Vanunu, technegydd a oedd gynt yn gweithio yng Nghanolfan Ymchwil Niwclear y Negev ger Dimona. Am gyhoeddi cyfrinachau gwladol cafodd Vanunu ei herwgipio gan y Mossad yn Rhufain, ei ddwyn yn ôl i Israel, a'i ddedfrydu i 18 mlynedd yn y carchar am frad a sbïo.[36] Er bod llawer o ddyfalu wedi bod cyn tystiolaeth a ffotograffau gan Vanunu fod safle Dimona yn creu arfau niwclear, roedd gwybodaeth manwl Vanunu yn dangos bod Israel hefyd wedi adeiladu arfau thermoniwclear.[37][38]

Yn ôl adroddiad yn 2013 gan y Bulletin of the Atomic Scientists, a ddyfynnodd ffynonellau Asiantaeth Cudd-wybodaeth Amddiffyn yr Unol Daleithiau, dechreuodd Israel gynhyrchu arfau niwclear ym 1967, pan gynhyrchodd ei ddau fom niwclear cyntaf. Yn ôl yr adroddiad, cynhyrchodd Israel arfau niwclear gyfartaledd o ddau y flwyddyn, a stopiodd eu cynhyrchu yn 2004. Nododd yr adroddiad fod gan Israel 80 o fomiau niwclear a digon o ddeunydd holltadwy i gynhyrchu 190 yn rhagor.[39][40] Yn 2014, dywedodd cyn-arlywydd yr Unol Daleithiau Jimmy Carter fod gan "Israel 300 neu fwy, does neb yn gwybod yn union faint" o arfau niwclear.[41]

Dogfennau De Affrica

[golygu | golygu cod]

Yn 2010, rhyddhaodd The Guardian ddogfennau llywodraeth De Affrica (o 1975) a honnodd eu bod yn cadarnhau bodolaeth arsenal niwclear Israel. Honnodd y Guardian fod y dogfennau hyn yn datgelu bod Israel wedi cynnig gwerthu arfau niwclear i Dde Affrica y flwyddyn honno. Ymddengys bod y dogfennau'n cadarnhau gwybodaeth a ddatgelwyd gan gyn-gomander llyngesol De Affrica, Dieter Gerhardt – a garcharwyd ym 1983 am ysbïo ar ran yr Undeb Sofietaidd, a ddywedodd fod cytundeb rhwng Israel a De Affrica yn cynnwys cynnig gan Israel i arfogi wyth taflegryn Jericho â bomiau atomig.[42][43] Gwrthododd Shimon Peres, y Gweinidog Amddiffyn ar y pryd (a ddaeth yn Arlywydd Israel yn ddiweddarach), honiad y papur newydd fod y trafodaethau wedi digwydd. Honnodd hefyd fod casgliadau The Guardian wedi'u "seilio ar ddehongliad dethol o ddogfennau De Affrica ac nid ar ffeithiau pendant".[44]

Cytundeb Atal Ymlediad Niwclear a Phenderfyniadau'r Cenhedloedd Unedig

[golygu | golygu cod]

Yn wreiddiol, disgwyliwyd i Israel lofnodi Cytundeb Atal Ymlediad Arfau Niwclear (NPT, Nuclear Non-Proliferation Treaty) 1968 ac ar 12 Mehefin 1968, pleidleisiodd Israel o blaid y cytundeb yng Nghynulliad Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig.

Fodd bynnag, gohiriwyd cadarnhau hyn yn Awst, ledled y byd, daeth rhaniad mewnol ac oedi Israel ynghylch y cytundeb.[22] Ceisiodd gweinyddiaeth Johnson (UDA) ddefnyddio gwerthiant 50 o awyrennau F-4 Phantom i roi pwysau ar Israel i lofnodi'r cytundeb yr hydref hwnnw, gan arwain at lythyr personol gan Lyndon Johnson at brif weinidog Israel, Levi Eshkol. Ond erbyn Tachwedd roedd Johnson wedi tynnu'n ôl o gysylltu gwerthiant yr F-4 â'r Cytundeb Cenedlaethol ac ni fyddai Israel yn llofnodi na chadarnhau'r cytundeb.[22] Ar ôl cyfres o drafodaethau, roedd ysgrifennydd cynorthwyol amddiffyn yr Unol Daleithiau dros ddiogelwch rhyngwladol, Paul Warnke, wedi’i argyhoeddi bod gan Israel arfau niwclear eisoes.[22] Yn 2007, ceisiodd Israel eithriad i reolau atal ymlediad er mwyn mewnforio deunydd atomig yn gyfreithlon.

Ym 1996, pasiodd Cynulliad Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig benderfyniad yn galw am sefydlu parth di-arfau niwclear yn y Dwyrain Canol.[45] Mae gwledydd Arabaidd a chynadleddau blynyddol yr Asiantaeth Ynni Atomig Ryngwladol (IAEA) wedi galw dro ar ôl tro am gymhwyso mesurau diogelwch yr IAEA a chreu Dwyrain Canol di-niwclear. Mae gwledydd Arabaidd wedi cyhuddo'r Unol Daleithiau o arfer safon ddwbl wrth feirniadu rhaglen niwclear Iran wrth anwybyddu arfau niwclear Israel.[46][47][48] Yn ôl datganiad gan y Gynghrair Arabaidd, bydd gwladwriaethau Arabaidd yn tynnu'n ôl o'r Cytundeb Niwclear Niwclear os bydd Israel yn cydnabod bod ganddi arfau niwclear ond yn gwrthod agor ei chyfleusterau i archwiliad rhyngwladol a dinistrio ei harsenal.[49]

Fel Gogledd Corea a llond llaw bach o genhedloedd eraill, nid yw Israel wedi arwyddo'r Cytundeb Atal Amlhau Niwclear (NPT), er gwaethaf penderfyniadau'r Cenhedloedd Unedig y dylai wneud hynny. Mae ei harweinwyr hefyd yn gwrthod caniatáu i arolygwyr o'r Asiantaeth Ynni Atomig Ryngwladol (IAEA) gael mynediad at Dimona, felly nid oes unrhyw ffordd o wybod beth sy'n digwydd yno.

O dan gyfraith yr UD, mae rhaglen niwclear twyllodrus Israel yn golygu na ddylai’r Unol Daleithiau fod yn rhoi cymorth milwrol o unrhyw fath i'r wlad. Y gyfraith dan sylw yw Deddf Cymorth Diogelwch Rhyngwladol a Rheoli Allforio Arfau 1976, ac mae ei hiaith yn ddiamwys. Ond ers dros 50 mlynedd bellach, mae arweinwyr yr Unol Daleithiau wedi bod yn barod i droi llygad dall at eu cyfreithiau nhw eu hunain.

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ Kristensen, Hans M.; Norris, Robert S. (2014). "Israeli nuclear weapons, 2014". Bulletin of the Atomic Scientists 70: 97–115. Bibcode 2014BuAtS..70f..97K. doi:10.1177/0096340214555409. http://bos.sagepub.com/content/70/6/97.full.pdf+html.
  2. ↑ Hirsch, Yoni (2014-04-14). "Carter says Israel has stockpile of over 300 nuclear bombs". Israel Hayom. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2014-04-16. Cyrchwyd 2024-06-19.
  3. ↑ Brower 1997.
  4. ↑ "Status of World Nuclear Forces – Federation Of American Scientists". Fas.org.
  5. ↑ "Jericho 3". missilethreat.csis.org. Center for Strategic and International Studies. Cyrchwyd 15 Awst 2017.
  6. ↑ "Nuclear weapons – Israel". Federation of American Scientists. Cyrchwyd J1 Gorffennaf 2007. Check date values in: |access-date= (help)
  7. ↑ "Israel's Nuclear Weapon Capability: An Overview". Wisconsin Project on Nuclear Arms Control. Awst 1996. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 Ebrill 2015. Cyrchwyd 2015-05-03.
  8. ↑ Nuclear Proliferation International History Project. "Israel's Quest for Yellowcake: The Secret Argentina-Israel Connection, 1963–1966". Woodrow Wilson International Center for Scholars.
  9. ↑ "Nuclear Overview". Israel. NTI. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2 Ionawr 2009. Cyrchwyd 23 Mehefin 2009.
  10. ↑ Bronner, Ethan (2010-10-13). "Vague, Opaque and Ambiguous — Israel's Hush-Hush Nuclear Policy". The New York Times. Cyrchwyd 2012-03-06.
  11. ↑ Korb, Lawrence (1998-11-01). "The Quiet Bomb". The New York Times. Cyrchwyd 2012-03-06.
  12. ↑ "Foreign Relations of the United States, 1964–1968" (historical documents). Office of the Historian. XX, Arab-Israeli Dispute, 1967–68. Department of State. 12 Rhagfyr 1968. Document 349. Cyrchwyd 31 Gorffennaf 2012.
  13. ↑ Williams, Dan (2023-11-05). "Netanyahu suspends Israeli minister over Gaza nuclear comment". Reuters. Cyrchwyd 2024-06-19.
  14. ↑ Lederer, Edith M. (2023-11-14). "China, Iran, Arab nations condemn Israeli minister's statement about dropping a nuclear bomb on Gaza". AP News (yn Saesneg). Cyrchwyd 2024-06-19.
  15. ↑ Lazaroff, Rovah (2022-10-30). "Israel must get rid of its nuclear weapons, UNGA majority decides". The Jerusalem Post (yn Saesneg). Cyrchwyd 2024-06-19.
  16. ↑ "Application of IAEA Safeguards in the Middle East" (PDF). International Atomic Energy Agency. 10 Medi 2004. GOV/2004/61/Add.1-GC(48)/18/Add.1.
  17. ↑ Williams, Dan (2022-08-02). "Israel signals no change on nuclear policy as U.S. reaffirms anti-proliferation drive". Reuters. Cyrchwyd 2024-06-19.
  18. ↑ Known since 2018 as the Shimon Peres Negev Nuclear Research Center
  19. ↑ "Mordechai Vanunu: The Sunday Times articles". The Times. London. 21 Ebrill 2004. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 13 Mai 2006. Cyrchwyd 2 Gorffennaf 2006.
  20. ↑ "Vanunu: Israel's nuclear telltale". BBC News. 20 Ebrill 2004. Cyrchwyd 17 Hydref 2012.
  21. ↑ Pinkus, Binyamin; Tlamim, Moshe (Spring 2002). "Atomic Power to Israel's Rescue: French-Israeli Nuclear Cooperation, 1949–1957". Israel Studies 7 (1): 104–138. doi:10.1353/is.2002.0006. ISSN 1084-9513. JSTOR 30246784.
  22. ↑ 22.0 22.1 22.2 22.3 22.4 22.5 22.6 22.7 22.8 Cohen 1998.
  23. ↑ Pinkus, Binyamin; Tlamim, Moshe (Spring 2002). "Atomic Power to Israel's Rescue: French-Israeli Nuclear Cooperation, 1949–1957". Israel Studies 7 (1): 104–138. doi:10.1353/is.2002.0006. ISSN 1084-9513. JSTOR 30246784.Pinkus, Binyamin; Tlamim, Moshe (Spring 2002). "Atomic Power to Israel's Rescue: French-Israeli Nuclear Cooperation, 1949–1957". Israel Studies. 7 (1): 104–138. doi:10.1353/is.2002.0006. ISSN 1084-9513. JSTOR 30246784.
  24. ↑ Atomic Activities in Israel - UK Cabinet Submission from Joint Intelligence Bureau (PDF). Cabinet Office, Government of the United Kingdom. 17 Gorffennaf 1961. JIC/1103/61. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2006-12-11. Cyrchwyd 2 Gorffennaf 2006.
  25. ↑ Secret Atomic Activities in Israel - UK Cabinet Submission from Joint Intelligence Bureau (PDF). Cabinet Office, Government of the United Kingdom. 27 Mawrth 1961. JIC/519/61. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2006-08-18. Cyrchwyd 2 Gorffennaf 2006.
  26. ↑ Jones, Meirion (10 Mawrth 2006). "Secret sale of UK plutonium to Israel". Newsnight. BBC.
  27. ↑ Crick, Michael (3 Awst 2005), "How Britain helped Israel get the bomb", Newsnight (BBC), http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/newsnight/4743493.stm.
  28. ↑ Jones, Meirion (13 Mawrth 2006). "Britain's dirty secret". New Statesman. Cyrchwyd 2 Gorffennaf 2006.
  29. ↑ "Statement from the Foreign Office". Newsnight. BBC. 9 Mawrth 2006. Cyrchwyd 2 Gorffennaf 2006.
  30. ↑ Norway's Heavy Water Scandals (editorial), Wisconsin Project on Nuclear Arms Control, 14 Medi 1988, http://www.wisconsinproject.org/pubs/editorials/1988/heavywaterscandals.htm, adalwyd 4 Mehefin 2011.
  31. ↑ Cohen 1998, t. 70.
  32. ↑ 32.0 32.1 Hersh 1991.
  33. ↑ Farr 1999.
  34. ↑ Blum Leibowitz, Ruthie (7 Hydref 2008), "One on One: Existential espionage", Jerusalem Post, https://www.jpost.com/Magazine/Features/One-on-One-Existential-espionage, adalwyd 4 Mehefin 2011
  35. ↑ Gallagher, Michael (30 Gorffennaf 2005). Israel and Palestine. Black Rabbit Books. tt. 26–. ISBN 978-1-58340-605-2. Cyrchwyd 4 Mehefin 2011.
  36. ↑ "Vanunu: Israel's nuclear telltale". BBC News. 20 Ebrill 2004. Cyrchwyd 17 Hydref 2012. [Vanunu blew] the whistle on Israel's secret nuclear activities....It was a decision that led him first to London and the Sunday Times - then to Rome and kidnapping by Israeli intelligence service Mossad - then back to Israel and a long jail sentence."Vanunu: Israel's nuclear telltale". BBC News. 20 Ebrill 2004. Retrieved 17 Hydref 2012. [Vanunu blew] the whistle on Israel's secret nuclear activities....It was a decision that led him first to London and the Sunday Times - then to Rome and kidnapping by Israeli intelligence service Mossad - then back to Israel and a long jail sentence.
  37. ↑ "Mordechai Vanunu: The Sunday Times articles". The Times. Llundain. 21 Ebrill 2004. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 13 Mai 2006. Cyrchwyd 2 Gorffennaf 2006.
  38. ↑ "Mordechai Vanunu: The Sunday Times articles". The Times, Llundain. 21 Ebrill 2004. Archived from the original 13 Mai 2006. Retrieved 2 Gorffennaf 2006
  39. ↑ "Israel has 80 nuclear warheads, report says". The Times of Israel.
  40. ↑ "Report: Israel halted nuclear warheads production in 2004". ynet. 14 Medi 2013.
  41. ↑ Hirsch, Yoni (2014-04-14). "Carter says Israel has stockpile of over 300 nuclear bombs". Israel Hayom. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2014-04-16. Cyrchwyd 2024-06-19.Hirsch, Yoni (14 Ebrill 2014). "Carter says Israel has stockpile of over 300 nuclear bombs". Israel Hayom. Archived from the original 16 Ebrill 2014. Retrieved 19 Mehefin 2024
  42. ↑ McGreal, Chris (24 Mai 2010). "Revealed: how Israel offered to sell South Africa nuclear weapons". The Guardian. London. Cyrchwyd 24 Mai 2010.
  43. ↑ McGreal, Chris (24 Mai 2010). "The memos and minutes that confirm Israel's nuclear stockpile". The Guardian. London. Cyrchwyd 24 Mai 2010.
  44. ↑ "S. African official doubts nuclear arms sale offer", Ynet news, 24 Mai 2010, http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3893589,00.html, adalwyd 4 Mehefin 2011.
  45. ↑ "United Nations General Assembly Resolution 51/41". Jewish Virtual Library. 10 Rhagfyr 1996. Cyrchwyd June 4, 2011.
  46. ↑ Pincus, Walter (6 Mawrth 2005), "Push for Nuclear-Free Middle East Resurfaces; Arab Nations Seek Answers About Israel", The Washington Post: A24, https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A10418-2005Mar5.html.
  47. ↑ "Israel-Arab spat at nuclear talks". BBC News. BBC. 28 Medi 2005.
  48. ↑ Gao Ying, gol. (21 Medi 2007). "IAEA conference urges efforts for nuclear-free Mideast". Xinhua News Agency. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 12 Hydref 2012..
  49. ↑ "Arab League vows to drop out of NPT if Israel admits it has nuclear weapons". Haaretz. 5 Mawrth 2008. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2008-09-20. Cyrchwyd 10 Mawrth 2008.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Arfau_niwclear_Israel&oldid=13802784"