Daciaid
Roedd y Daciaid (Lladin: Daci, Rwmaneg: Daci, Groeg: Daci; Δάκοι,[2] yna Dákai Δάκαι) yn bobl Indo-Ewropeaidd a oedd yn byw yn Dacia (yn fras, Rwmania a Moldofa gyfoes) a rhannau o Moesia. Mae'r sôn gyntaf am bobl Dacia yn dyddio o oes y Rhufeiniaid. Trodd y Daciaid yn gangen o'r Getae, felly roeddent hefyd yn bobl Thraciaid oedd yn byw yn nhalaith Thracia yn Ymerodraeth Rhufeinig. Yngenir yr enw gyadg 'e' feddal yn y Saesneg (Dasia) ond byddai'r 'c' galed yn gywirach yn y Gymraeg ac yn agosach at yr ynganiad Ladin a Groeg.
Roedd y Daciaid yn byw yn bennaf yn Transylfania a gorllewin Wallachia. Yn Nwyrain Wallachia a'r Dobruja, roedd y Geten cysylltiedig yn byw. Ym Moldofa roedd y Carpatiaid cysylltiedig hefyd (mae mynyddoedd y Carpatiau wedi eu henwi ar eu hôl), a ddihangodd rhag cael eu goresgyn gan y Rhufeiniaid. Mae'r Rwmaniaid cyfoes yn ystyried eu hunain fel olyddion y Daciaid.
Poblogaeth[golygu | golygu cod]
Dywedir bod y Daciaid wedi rhifo tua 2,000,000 o bobl. Ar y pryd, roedd yn arferol i 1/10 o gyfanswm y boblogaeth fod yn y fyddin; gellir dweud felly bod yn rhaid bod byddin Dacia wedi bod yn 200,000 o ddynion. Gyda'r niferoedd hyn, byddai Dacia wedi cael y boblogaeth fwyaf yn Ewrop ar y pryd, ar ôl yr Ymerodraeth Rufeinig. Roeddynt yn siarad Dacieg, ond, er gwaethaf eu hunaniaeth ddiwylliannol Thraciaidd, fe dderbnion nhw ddylanwadau diwylliannol gan gymdogion eraill,megis y Celtiaid a'r Scythiaid yn y 4CC.[1]
Crefydd[golygu | golygu cod]
Roedd gan grefydd y Daciaid ddylanwad penodol ar yr Groeg Glasurol. Felly, roedd ganddo bantheon cyfan o dduwiau a oedd yn uniaethu â rhyw elfen o'r amgylchedd naturiol. Zamolxys oedd duw goruchaf yr holl ddaear; ar ben hynny, oedd dewiniaeth y byw a'r meirw, yr isfyd a bywyd ar ôl marwolaeth. Gebeleizis oedd dduw tân, rhyfel a glaw, a chredir ei fod yn cyfateb i'r duw Llychlynnaidd Thor. Roedd Derzis yn dduw iechyd. Bendis oedd duwies y maes, yn gysylltiedig â hud, cariad a mamolaeth. A'r dduwies Kotys oedd mam frenhines mytholeg Dacian.
Cyfnod Macedoneg[golygu | golygu cod]
Yn ystod alldaith Philip II, brenin Macedon i Thrace, meddiannodd y rhanbarthau rhwng yr Donaw a'r Balcanau. Cawsant eu dadleoli yn ddiweddar gan Celtiaid, y mae'n rhaid eu bod yn bobl Geltaidd, ac roeddent wedi gyrru'r Getae allan yr ochr arall i'r afon. Daeth Alecsander Fawr, yn 335 CC, o hyd i'r Getae yr ochr arall i'r Ister (Donaw), gyda thua deng mil o ryfelwyr a phedair mil o farchogion. Croesodd Alexander yr afon gyda'r nos ac, er mawr syndod iddo, trechodd y Getae a goresgyn y brifddinas.
Celtiaid[golygu | golygu cod]
Yn ystod goresgyniad y Gâliaid (Celtiaid), ymladdodd y Getae yno, ond cawsant eu trechu a gwerthwyd miloedd o Getae fel caethweision yn Athen (ar yr adeg hon mae llawer o gaethweision wedi'u dogfennu ag enwau Getae, Dacus neu Davus). Yna mae'n ymddangos bod y Getae yn diflannu a'r Daciaid yn dod i'r amlwg.
Teyrnasiad Burebista[golygu | golygu cod]
Nid yw'n glir pam aethant o gael eu galw'n Getae i Dacian. Dywed Strabo eu bod yn ddwy bobloedd wahanol a bod y Getae yn byw ar lan yr Euxi a'r Daciaid yn y rhan orllewinol, yn ffynonellau'r Ister (Afon Donaw). I'r. Ac ae, galwodd y Rhufeiniaid y rhanbarth Dacia ac mae popeth yn awgrymu eu bod yn bobl sengl yr oedd llwyth Dacian wedi cyflawni hegemoni ynddynt ac roedd y Getae wedi ei golli.
Gelwir tywysog brodorol Burebista, fodd bynnag, sy'n gyfoeswr i Iwl Cesar, yn frenin y Getae. Bwriadai Iwl Cesar ymosod ar y deyrnas ond bu farw yn 44CC cyn iddo allu weithredu hynny.[2] Croesodd y brenin hwn yr Ister, ymosod ar yr ychen a'r teirw a'u difodi, a dychrynodd y Getae y Rhufeiniaid. Yn 10 CC, anfonodd Augustus Lentulus yn eu herbyn, a arweiniwyd wedyn gan Cotis. Mae'n ymddangos bod y Rhufeiniaid wedi symud ymlaen trwy Ddyffryn Maros, ond nid oedd yr alldaith yn atseinio.
Getae, Daciaid a'r Rhufeiniaid[golygu | golygu cod]
Yn ystod y cyfnod hwn, roedd y Daciaid yn aml yn gwrthdaro â'r Rhufeiniaid heb ganlyniadau pendant ar y naill ochr na'r llall, nes i'r Daciaid, gyda'r Brenin Decebal, drechu'r ymerawdwr Domitian a'i orfodi i drafod heddwch ar amodau anffafriol. gan gynnwys talu teyrnged flynyddol i Dacia (gweler Decebalus).
Paratôdd y Rhufeiniaid y dial, a gyflawnodd Trajan: 101 isqué Rhufain, pasio trwy Pannonia, croesi'r Theiss a chroesi'r afon Maros i Transylfania. Roedd y frwydr fawr gyntaf yn erbyn y Daciaid ger Thorda, mewn lle o'r enw Maes Trajan o hyd. Ail-drafododd Decebalus delerau heddwch yn 104, ond daeth yn un o lednentydd Rhufain, a sefydlwyd garsiwn Rhufeinig yn y brifddinas, Sarmizegetusa, dan arweiniad Longinus. Cipiodd Trajan y teitl "Dacian".
Decebalus[golygu | golygu cod]
Manteisiodd Decebalus ar yr heddwch i ailarfogi. Ymosododd ar yr Iazyges, a oedd yn gynghreiriaid i'r Rhufeiniaid; derbyniodd ddiffeithwyr Rhufeinig ac arestio Longinus yn y pen draw a gadael iddo wybod na fyddai’n ei ryddhau nes i’r Rhufeiniaid adael y wlad ac iawndal am gostau milwrol. Cafodd Longinus ei wenwyno a chyhoeddodd y senedd Rufeinig ryfel ar Decebalus.
Yn ystod yr Ail Ryfel Dacian hwn (105AD), croesodd Trajan y Donaw ger y Porth Haearn, lle adeiladodd y bont arnofio enwog (a ddechreuwyd yn 103AD), ac arweiniodd ran o'r fyddin i Alud, wrth arwain y gweddill ger dyffryn Orsova a gorymdeithiodd yn erbyn prifddinas Decebalus, Sarmizegetusa, na allai'r Daciaid ei amddiffyn a'i roi ar dân cyn ffoi i'r mynyddoedd. Cyflawnodd Decebalus ac uchelwyr eraill hunanladdiad er mwyn osgoi cwympo i ddwylo'r Rhufeiniaid (yn ôl fersiynau eraill, cafodd ei gipio, ac mae eraill yn honni iddo ddianc ac iddo gael ei gipio a'i ladd yn y pen draw). Aeth Trajan i'r brifddinas yn 106.
Goresgyniad Rhufeinig[golygu | golygu cod]
-es.svg)
Dacia Rhufeinig[golygu | golygu cod]
Daeth Dacia yn dalaith Rufeinig yn 107AD (Dacia Trajana neu yn syml Dacia), gyda ffiniau pendant: i'r gorllewin, afon Tysia (Thissa), a wahanodd y wlad oddi wrth wlad metanastes Yaziga; i'r gogledd, y Carpathiaid; i'r dwyrain, yr Hierasus i'r cymer gyda'r Ister, ac i'r de fe'i gwahanwyd oddi wrth y Meseia gan y Donaw.
Sicrhaodd y bont a adeiladwyd yn y Porth Haearn gyfathrebu â'r tiroedd deheuol, ond fe'i dinistriwyd trwy orchymyn Aurelian ym 271 i atal ymosodiadau barbaraidd i mewn i Thracia. Roedd yna hefyd ffyrdd, tair yn bennaf, yn gysylltiedig â Ffordd y Trajan, a oedd yn pasio trwy dde'r Danube. Yn 108 sefydlwyd prifddinas newydd y dalaith Rufeinig, Ulpia Traiana Augusta Dacia Sarmizegetusa, ger prifddinas hynafol y Daciaid.
Talaith Rufeinig[golygu | golygu cod]
Cafodd talaith Dacia ei phoblogi gan Rufeiniaid o sawl cefndir (yn ôl y chwedl, lladdodd Trajan holl ddynion y wlad, ond mae'n hysbys bod Daciaid yn dal i fyw yn ystod meddiannaeth y Rhufeiniaid). Roedd y dalaith newydd yn gonswliaeth a weinyddwyd gan gymynroddion. Gadawyd dwy lleng yn y wlad.
Yn 129AD rhannodd y Rhufeiniaid yn ddwy ran: Dacia Isaf a Dacia Uchaf. Rhannodd Marcus Aurelius (161-180) yn dair talaith: Dacia Porolissensis (ar gyfer dinas Porolissum), Dacia Apulensis (ar gyfer dinas Apulum) a Dacia Malvensis (ar gyfer dinas anhysbys Malva), gyda phrifddinas a chomin cynulliad, ond pob un â chyhoeddwr, yn ddarostyngedig i lywodraethwr rheng consylaidd (proconsul).
Rhwng 180 a 190AD cafodd y llywodraethwr Sabinianus ryddid deuddeng mil o gaethweision Dacian o bob rhan o'r Ymerodraeth Rufeinig a'u hadfer i diroedd yn y wlad lle'r oedd eu neiniau a'u teidiau neu neiniau a theidiau wedi gadael gan mlynedd ynghynt.
Arhosodd Dacia o dan Rufain hyd at deyrnasiad Aurelian (270-275), a orchmynnodd yn 271OC ei dynnu'n ôl yr ochr arall i'r Donaw, a gadael Dacia. Fe symudodd ymsefydlwyr Rhufeinig i'r de o'r afon, rhwng y Meseia uchaf ac isaf, mewn ardal o'r enw Dacia Aureliana, a rannwyd yn ddwy dalaith yn ddiweddarach: Dacia Ripensis (ar lannau'r Donaw, gyda'i phrifddinas yn Retiaria) a Dacia Môr y Canoldir (gyda'i brifddinas yn Sardinia), a ffurfiodd esgobaeth Dacia, gyda thair talaith arall.
Parhaodd y cysylltiadau masnach rhwng dwy lan yr afon ac roedd y Lladin yn bodoli yn y gogledd. Er bod lledaeniad Cristnogaeth yn meithrin cysylltiadau a pharhad diwylliannol, diflannodd gwareiddiad Rhufeinig, yn benodol, bywyd trefol, gyda dyfodiad y Gothiaid. Roedd Ulpia Traiana Sarmizegetusa, a arferai fod yn ddinas Rufeinig gyda'r elfennau arferol (theatr, baddonau, fforwm), yn anghyfannedd yn 279AD.
Ar ôl y goncwest[golygu | golygu cod]
Yn 106AD gorchfygwyd Dacia gan yr Ymerodraeth Rufeinig. Ar ôl hyn, cymerwyd 150,000 o Daciaid gan Trajan. Cymysgodd y Daciaid sydd wedi goroesi gyda'r ymsefydlwyr ar ôl y goncwest a mabwysiadu'r iaith Ladin. Am ganrifoedd, byddai enw "Walachen" (sy'n dod o'r un bôn â "Wales" neu "Welsh" - "estroniaid Rhufeinid") yn cyfeirio at eu disgynyddion fel arfer, a roddwyd iddynt gan y Slafiaid. Dim ond ers y 19gay cafodd Dacia yr enw cyfredol "Rwmania". Dinistriwyd ei phrifddinas, Sarmizegetusa, gan y Rhufeiniaid ond cymerodd y ddinas newydd a sefydlwyd ganddynt i reoli'r dalaith ran o'i henw (Ulpia Traiana Augusta Dacica Sarmizegetusa).
Rwmaniaid[golygu | golygu cod]
Mae'r cwestiwn a yw'r Rwmaniaid presennol yn wir yn disgyn o'r Daciaid hynafol wedi arwain at anghydfod ffyrnig rhwng haneswyr Rwmania a Hwngari. Mae'r cyntaf yn cymryd hyn yn ddi-gwestiwn; yr ail ornest y farn hon. Nid oes barn gymunedol ar y mater hwn, ond yn gyffredinol gwelir bod y dadleuon dros safbwynt Rwmania yn fwyaf argyhoeddiadol gan haneswyr tramor. Dywedir bod llawer o draddodiadau Rwmania hynafol ynghyd â geirfa, dillad ac arferion bwyta yn dod o'r Daciaid.