Llanelli

Llanelli

Delwedd:Llanellimap.png
Ystadegau
Poblogaeth	44,475 (cyfrifiad 2001)
Gweinyddol
Sir	Sir Gaerfyrddin
Gwlad	Cymru
Cymunedau Cyngor Lleol	Cyngor Tref Llanelli Cyngor Gwledig Llanelli
Swyddfa Post a Ffôn
Tref Post	LLANELLI
Ardal Post	SA14/15
Côd Ffôn	+44 -1554
Arall
Sir Seremonïol	Dyfed
Heddlu	Heddlu Dyfed-Powys
Gwleidyddiaeth
Etholaeth Senedd y DU	Llanelli
Etholaeth Cynulliad Cymru	Llanelli
Etholaeth Ewropeaidd	Cymru
Aelod Seneddol y DU	Nia Griffith
Aelod y Cynulliad	Helen Mary Jones

Pwnc yr erthygl hon yw tref Llanelli. Am ddefnydd arall o'r enw Llanelli gweler y dudalen gwahaniaethu ar Lanelli.

Llanelli yw tref fwyaf Sir Gaerfyrddin a de orllewin Cymru, wedi'i lleoli ar aber Afon Lliedi rhyw ddeuddeng milltir i'r gorllewin o Abertawe ac rhyw ugain milltir i'r de o Gaerfyrddin. Tyfodd y dref yn y 19eg ganrif o amgylch y pyllau glo a'r gweithfeydd tun. Mae’r dref yn enwog am ei thraddodiad rygbi balch.

Mae Llanelli hefyd wedi’i hamgylchynni gan nifer o drefi a phentrefi bach a adweinir fel Llanelli Rural. Mae’r rhan fwyaf o'r rhain yn cael eu hystyried yn rhan o dref Llanelli.

Hanes

Arfais Tref Llanelli, yn cynnwys yr arwyddair Ymlaen Llanelli

Arfais Cyngor Trefol Llanelli

Diwydiant

Fe wnaeth Llanelli dyfu yn gyflym yn ystod y 18fed ganrif a’r 19eg ganrif gyda’r diwydiant glo, ac ar ôl hynny fel man cynhyrchu plât tun. Roedd y dref yn lle cynhyrchu tun arwyddocaol ar lefel rhanbarthol a chafodd ei henwi'n "Tinopolis." Er i’r diwydiannau ddechrau cau yn yr 1970au, fe wnaeth y dref ddioddef o ddirywiad economaidd parhaus. Er hynny, fe welir buddsoddiad mawr ym meysydd adloniant a thwristiaeth.

Yr Iaith Gymraeg

Sefydlwyd yr ysgol benodedig Gymraeg gyntaf gan awdurdod lleol yn Llanelli yn 1947, sef Ysgol Gymraeg Dewi Sant, Llanelli.

Yn y 1950au bu Trefor ac Eileen Beasley yn ceisio cael gan Gyngor Gwledig Llanelli ddarparu papur treth Cymraeg trwy wrthod talu'r dreth hyd y caent un. Ymateb y cyngor oedd eu herlyn gan anfon y bwmbeili i mewn a gwerthu eu celfi er mwyn cael arian y dreth. Roedd cyfeillion yn prynu'r celfi er mwyn eu rhoi yn ôl iddynt. Bu rhaid aros tan ganol y 1960au cyn cael statws cyfartal i'r Gymraeg pan wnaeth y cynghorau dderbyn bod rhaid iddynt ddarparu rhai dogfennau yn Gymraeg.

Cynhaliwyd yr Eisteddfod Genedlaethol yn Llanelli ym 1895, 1903, 1930, 1962 a 2000.

Atyniadau Lleol

• Parc Arfordirol y Mileniwm, sy’n rhychwantu 21km (13 milltir) o arfordir rhwng Casllwchwr a Pen-bre.
• Parc Gwledig Penbre a thraeth Cefn Sidan.
• Tŷ Llanelli, sydd yn un o adeiladau mwyaf hanesyddol Llanelli, enghraifft dda o dŷ tref Sioraidd.
• Castell Cydweli.
• Marina Porth Tywyn.
• Amgueddfa Parc Howard, lle y cedwir casgliad o Grochenwaith Llanelli.
• Gardd Fotaneg Genedlaethol Cymru.

Chwaraeon

Rygbi

Ffurfiwyd Clwb Rygbi Llanelli yn gynnar yn yr 1870au ac mae i'r clwb hanes anrhydeddus.

Pêl-droed

Mae gan Llanelli dîm pêl-droed o’r enw C.P.D. Llanelli sy’n chwarae yng Nghynghrair Cymru. Mae nhw’n chwarae ar barc Stebonheath, o dan reolaeth Peter Nicholas.

Golff

Mae gan ardal Llanelli dri chwrs golff, yn cynnwys Clwb Golff a Gwledig Machynys sydd yn gartref i Gampwriaeth Merched Ewrop Cymru.

Chwaraeon Modur

Gelwir Cylchdaith Penbre (Pembrey Circuit) yn gartref i chwaraeon modur yng Nghymru.

Diwylliant

Mae hanes crefydd a'r capeli yn ganolog i hanes diwylliannol Llanelli. Roedd David Rees y Cynhyrfwr yn weinidog yng Nghapel Als, Jubilee Young yn Seion Llanelli a Gwyndaf yn Tabernacl Llanelli.

Y Cyfryngau

Mae gan y dref orsaf radio o’r enw Scarlet FM.

Y Llanelli Star yw'r unig bapur wythnosol yn y dref sydd wedi goroesi. Roedd tri yn cael eu cyhoeddi yn y dref ar un adeg gan gynnwys Llanelli Mercury. Yng nghanol y 1970au dechreuwyd cyhoeddi Llanelli News ond ni pharhaodd mwy nag ychydig flynyddoedd.

Mae Llanelli yn gartref i Gwmni Teledu Tinopolis sydd yn un o’r cynhyrchwyr annibynnol mwyaf yn y Deyrnas Unedig. Dyma'r cwmni sy'n cynhyrchu'r rhaglen deledu ‘Wedi 7’ a ddarlledir ar S4C.

Theatr a Sinema

Theatr Elli yw’r unig theatr yn y dref, sy’n rhan o ganolfan adloniant Llanelli. Cynhelir nifer o sioeau yn y theatr yn cynnwys nifer o gynyrchiadau cerddorol a dramâu gan grwpiau lleol.

Trafnidiaeth

Cysylltir y dref â thraffordd yr M4 gan yr A4138. I gyrraedd y dref oddi ar yr M4 deler oddi arni ar gyffordd 48.

Bws – Mae Llanelli yn cael ei gwasanaethu yn cyson gan wasanaethau bws lleol rhwng Abertawe a Chaerfyrddin.

Lleolir yr orsaf drenau rhyw filltir i’r de o ganol y dref. Mae trenau Llundain i Abergwaun yn mynd drwy'r orsaf hon a hefyd llinell drenau Calon Cymru o Abertawe i'r Amwythig.

Gwleidyddiaeth

Neuadd Tref Llanelli

Mae tref Llanelli o fewn etholaeth seneddol Llanelli ac etholaeth Cynulliad Llanelli Cynrychiolydd San Steffan yw Nia Griffith ac un y Cynulliad yw Helen Mary Jones.

Caiff rhan o'r dref ei llywodraethu ar lefel lleol gan Gyngor Tref Llanelli a rhan gan Gyngor Gwledig Llanelli, a'r cwbl gan Gyngor Sir Caerfyrddin ar lefel sirol.

Gefeilldref Llanelli yw Agen yn Ffrainc.

Enwogion

• Elwyn Jones (Twrnai Cyffredinol)
• Phil Bennett (Chwaraewr Rygbi)
• Terry Griffiths (g. 1947), chwaraewr snwcer

Cysylltiadau allanol

• Cyngor Tref Llanelli
• Cyngor Gwledig Llanelli
• (Saesneg) Clwb pêl-droed Llanelli
• Cor Meibion Llanelli
• (Saesneg) Bragdy Felinfoel

Trefi a phentrefi Sir Gaerfyrddin

Trefi
Caerfyrddin  · Castellnewydd Emlyn  · Cydweli  · Hendy-gwyn  · Llandeilo  · Llanelli  · Llanybydder  · Llanymddyfri  · Porth Tywyn  · Rhydaman  · Sanclêr  · Talacharn
Pentrefi
Aberarad  · Aberbowlan  · Abercrychan  · Abergorlech  · Abergwili  · Aber-nant  · Alltwalis  · Babel  · Bace  · Bancycapel  · Bancyfelin · Y Betws · Bethlehem  · Blaengweche  · Blaenos  · Blaen-waun  · Blaen-y-coed  · Brechfa  · Broadway  · Bronwydd  · Bron-y-gaer  · Bryn  · Brynaman  · Bryn Iwan  · Bwlch-clawdd  · Bwlchnewydd  · Bynea  · Caeo  · Capel Dewi  · Capel Gwyn  · Capel Hendre  · Capel Isaac  · Capel Iwan  · Capel Seion  · Carmel  · Carwe  · Cefn-bryn-brain  · Cefneithin  · Cefn-y-pant  · Cenarth  · Cilgwyn  · Cilsan  · Cil-y-cwm  · Croesyceiliog  · Cross Hands  · Crug-y-bar  · Crwbin  · Cwm-ann  · Cwm-bach (1)  · Cwm-bach (2)  · Cwm-du  · Cwmduad  · Cwmfelin-boeth  · Cwmfelinmynach  · Cwmgwili  · Cwmhiraeth  · Cwmifor  · Cwmisfael  · Cwmllyfri  · Cwm-miles  · Cwm-morgan  · Cwm-pen-graig  · Cwrt-henri  · Cwrt-y-cadno  · Cynghordy  · Cynheidre  · Cynwyl Elfed  · Derwen-fawr  · Derwydd  · Dinas  · Dolgran  · Dre-fach  · Dre-fach Felindre · Dryslwyn  · Dyffryn Ceidrych  · Efail-wen  · Esgair  · Felin-foel  · Felin-gwm  · Felin-wen  · Foelgastell  · Ffair-fach  · Ffaldybrenin  · Ffarmers  · Fforest  · Ffynnon  · Garnant  · Garthynty  · Gelli-aur  · Gelli-wen  · Glanaman  · Glan Duar  · Glan-y-fferi  · Gorllwyn  · Gors-las  · Gwernogle  · Gwyddgrug  · Gwynfe  · Hebron  · Yr Hendy  · Henllan  · Henllan Amgoed  · Hermon  · Horeb  · Login  · Llanarthne  · Llanboidy · Llan-dawg  · Llandeilo Abercywyn  · Llandre (1)  · Llandre (2)  · Llandybïe  · Llandyfaelog  · Llandyry  · Llanddarog  · Llanddeusant  · Llanddowror  · Llanedi  · Llanegwad  · Llanfair-ar-y-bryn  · Llanfallteg  · Llanfihangel Aberbythych  · Llanfihangel Abercywyn  · Llanfihangel-ar-Arth  · Llanfihangel-uwch-Gwili  · Llanfynydd  · Llangadog  · Llan-gain  · Llangathen  · Llangeler  · Llangennech  · Llanglydwen  · Llangyndeyrn  · Llangynin  · Llangynnwr  · Llangynog  · Llanishmel  · Llanllawddog  · Llan-llwch  · Llanllwni  · Llanmilo  · Llannewydd  · Llannon  · Llanpumsaint  · Llansadwrn  · Llan-saint  · Llansawel  · Llansteffan  · Llanwinio  · Llanwrda  · Llan-y-bri  · Llanycrwys  · Llwyn-croes  · Llwynhendy  · Llwyn-y-brain (1)  · Llwyn-y-brain (2)  · Maenordeilo  · Maerdy  · Maes-y-bont  · Marros  · Meidrim  · Meinciau  · Merthyr  · Morfa  · Myddfai · Mynydd-y-garreg  · Nantgaredig  · Nant-y-caws  · New Inn  · Pant-gwyn  · Pantyffynnon  · Parc-y-rhos  · Pedair Heol  · Pen-boyr  · Pen-bre  · Pencader  · Pencarreg  · Peniel  · Penrherber  · Penrhiw-goch  · Pentrecagal  · Pentrecwrt  · Pentrefelin  · Pentre Gwenlais  · Pentre Tŷ-gwyn  · Pentywyn  · Pen-y-banc  · Pen-y-bont (1)  · Pen-y-bont (2)  · Pen-y-garn  · Pen-y-groes  · Pinged  · Plas  · Pont Aber  · Pontaman  · Pontantwn  · Pont-ar-Gothi  · Pont-ar-llechau  · Pont-ar-sais  · Pont Hafod  · Pont-henri  · Pont-iets  · Pont-tyweli  · Pontyberem  · Porth-y-rhyd  · Pum Heol  · Pumsaint  · Pwll  · Pwll-trap  · Ram  · Rhandir-mwyn  · Rhos  · Rhosaman  · Rhos-goch  · Rhos-maen  · Rhydargaeau  · Rhydcymerau  · Rhyd Edwin  · Rhydowen  · Rhyd-y-wrach  · Salem  · Sandy  · Sarnau  · Saron (1)  · Saron (2)  · Soar  · Sylen  · Taliaris  · Talog  · Talyllychau  · Tir-y-dail  · Trap  · Trelech  · Trevaughan  · Trimsaran  · Twynllannan  · Tŷ-croes  · Y Tymbl  · Waunclunda  · Waun y Clyn  · Ystrad Ffin