Morgrugyn

Morgrug
Dosbarthiad gwyddonol
Teyrnas:	Animalia
Ffylwm:	Arthropoda
Dosbarth:	Insecta
Urdd:	Hymenoptera
Is-urdd:	Apocrita
Uwchdeulu:	Vespoidea
Teulu:	Formicidae Latreille, 1809
Is-deuluoedd
Agroecomyrmecinae Amblyoponinae Aneuretinae Apomyrminae Cerapachyinae Dolichoderinae Dorylinae Ecitoninae Ectatomminae Heteroponerinae Formicinae Leptanillinae Leptanilloidinae Myrmeciinae Myrmicinae Paraponerinae Ponerinae Proceratiinae Pseudomyrmecinae

Grŵp llwyddiannus iawn o bryfed yw morgrug. Mae 11,844 o rywogaethau ledled y byd, yn enwedig mewn hinsoddau poeth. Mae llawer o forgrug yn ffurfio cytrefi o filiynau o unigolion.

Enwau ac etymoleg

• morgrug

[*mor (gw. mŷr1, a cf. mor2)+crug]

e.ll. (un. g. morgrugyn) ll. dwbl morgrugion, morgrugiaid.

Swol. Pryfed bychain cymdeithasol o deulu’r Formicidæ sy’n byw gan amlaf mewn nythod dan y ddaear ac a nodweddir gan eu trefn a’u diwydrwydd, bywion, grugion, mywion, hefyd yn ffig.:

ants, also fig. 

Enghraifft gynharaf:

14g. WM 4698-10, deng milltir adeugeint y clywei y morgrugyn y bore pan gychwhynnei [sic] y ar lwth.

• mŷr,

[H. Grn. menƿionen [?sic], gl. formica, Crn. Diw. mwrrian, H. Lyd. moriuon, Llyd. C. meryenenn, Llyd. Diw. merien, merienenn, Gwydd. C. moirb: o’r gwr. IE. *moru̯i- ‘morgrugyn’, cf. e. lle Lladin Prydain Morionio; dichon fod y ff. un. yn adff. o’r ll.] eb. ll. myrion (bach. g. myrionyn, b. myrionen). Morgrugyn: ant.

Enghraifft gynharaf:

1632 D, morgrug … est potiùs Tuberculum formicarum, quod Dem. Myrdwyn, à Myr, Formicæ, & Twyn. Nam Mor & Myr est Formica. Pl. Morion, & Myrion.

Morgrug hedegog

Credir mai tywydd arbennig syth yn sbarduno i freninesau gymryd i'r awyr yn eu miloedd ddiwedd yr haf. Bydd gwylannod, wenoliaid ac adar eraill yn manteisio ar gyflenwad parod o fwyd. Dyma gofnod gan Gwyn Williams, Rhuthun:

Rhuthun, 26 Gorffennaf 2010, am tua 7 o'r gloch ar noson drymaidd gweddol gynnes, penderfynodd trigolion cannoedd o nythod morgrug hedfan i'r awyr yn Rhuthun. Roedd 'na o leiaf 10 o nythod yn fy ngardd innau - i gyd yn arllwys morgrug adeiniog i'r awyr. Tybed sawl nyth sydd na yn Rhuthun i gyd? Rhai miloedd mae'n siŵr.

Dyma ddyddiadau eraill hedfan morgrug (yn nhrefn amser) yn Nhywyddiadur Llên Natur (mae'n debyg mai'r morgrugyn melyn Lasius flavusoedd y rhan fwyaf ohonynt):

• Minehead 26 Medi 1946: Mr. A. V. Cornish saw Jackdaws hawking flying ants.
• Sidmouth, Dyfnaint; 13Awst1987: “pla, pawb yn sylwi”.
• Birmingham, 6 Awst 1988: cwyno mawr eu bod yn mynd i bobman.
• Harlech, 11Awst1988: Porthdinllaen. *4Medi1988. Trefor, Arfon.
• 12 Awst 199X; Cwmistir, Tudweiliog
• 19 Awst 1990. Ynys Enlli
• 28 Gorffennaf 1992. Waunfawr
• 24 Awst 1994 “yn blastar dros y lôn”. Foryd Caernarfon
• 29 Awst 1994. Pontrug 6 Awst 2002: ”criw mawr o wylanod penddu uwchben”.
• Waunfawr; 26 Gorffennaf 2006: “ar hyd y lonydd a'r ceir(wel,un car llwyd,nid ar un coch wrth ei ymyl!)”.
• Dulyn,24 Gorffennaf 2008: adroddiad radio o Iwerddon.
• Llansadwrn 28 Gorffenaf 2008: Overcast during the evening with flying ants emerging; last year they were seen here on 23 August..Soon eight or more large dragonflies were overhead picking them off, it was a spectacular flying display.[1]

Sylwer mai ym mis Gorffennaf mae'r cofnodion diweddaraf.

Cyfeiriadau

Eginyn erthygl sydd uchod am bryf. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.