William Thomas (Islwyn)

Islwyn yn 1859, yn saith ar hugain oed

Bardd o Gymro (3 Ebrill, 1832 - 20 Tachwedd, 1878) a anwyd ger yr Ynys-ddu, Mynwy.

Ei Oes

Roedd Islwyn yn fab i Morgan a Margaret Thomas, yr ieuengaf o naw blentyn. Cafodd ei eni mewn tŷ ger pentref bychan Yr Ynys Ddu, yn Nyffryn Sirhowy, hanner ffordd rhwng Tredegar a Chasnewydd, wrth droed Mynydd Islwyn, ac yno y treuliodd y rhan fwyaf o'i oes.

Roedd ei rieni'n weddol gefnog a chafodd addysg yn ysgolion Tredegar, Casnewydd, Y Bont Faen ac Abertawe. Bwriedid iddo fod yn dirfesurydd. Yn ystod ei gyfnod yn Abertawe cyfarfu â merch ieuanc o'r enw Anne Bowen. Roeddent yn bwriadu priodi ond bu farw Anne ar 24 Hydref 1853 yn ddisymwth iawn, yn ugain oed; mae ôl y brofedigaeth honno a'r hiraeth a ddeilliodd ohoni i'w weld ar lawer o waith Islwyn.

Cafodd y bardd droedigaeth grefyddol a dechreuodd farddoni mewn difrif. Yn 1854 dechreuodd bregethu gyda'r Methodistiaid; fe'i ordeiniwyd yn 1859. Priododd Martha Davies o Abertawe yn 1864. Bu farw ar 20 Tachwedd, 1878, yn 46 oed. Nid anghofiodd ei gariad gyntaf gydol ei oes. Yn ôl un tyst, ei eiriau olaf oedd, "Diolch i ti, Martha, am y cyfan a wnest i mi. Buost yn garedig iawn. 'Rwyf yn mynd at Anne 'nawr".

Mae amgueddfa goffa i Islwyn yng Nghapel y Babell, ger Ynys-ddu, yng ngofal Cymdeithas Goffa Islwyn.

Ei gymeriad

Dyma'r portread o Islwyn a rydd ei gyfaill oes Daniel Davies ohono:

Bychan ydoedd o gorffolaeth, ac ysgafn, tua phump troedfedd a chwech modfedd o daldra; yr oedd o bryd tywyll, a'i ymddangosiad yn llednais a gwylaidd; yr oedd y pen yn fawr... Yr oedd y wyneb yn hir, ac yn hardd, a'r trwyn yn lluniaidd, heb fod yn fawr, a'r gwefusau hytrach yn drwchus, a thoriad y genau'n brydferth; yr oedd y talcen yn fawr iawn... yr oedd y llygaid, y rhai oeddynt yn llechu o dan aeliau trymion, yn llawn, yn fawrion, a disglaer, a'u trem ymhell. (o'r rhagymadrodd i argraffiad 1897 o waith Islwyn).

Ei waith

Cartref Islwyn (y tŷ olaf ar y dde) wrth droed Mynydd Islwyn

Dechreuodd gyfansoddi barddoniaeth yn gynnar. Ei brif athrawon barddol oedd Gwilym Ilid, ei weinidog a'i frawd yng nghyfraith Daniel Jenkyns ac Aneurin Fardd. Cystadleuai yn yr eisteddfodau lleol a'r Eisteddfod Genedlaethol ac enillodd y goron am ei awdl ar "Carnhuanawc" yn Eisteddfod Y Fenni yn 1853. Enillodd amryw gadeiriau; yn Y Rhyl am awdl "Y Nos" yn 1870, yng Nhgaergybi am awdl "Moses" yn 1872, yng Nhgaerffili am awdl "Cartref" yn 1874 ac yn Nhreherbert am awdl "Y Nefoedd" yn 1877.

Cyfrannai'n gyson i'r cylchgronau, e.e. Y Traethodydd, Y Drysorfa, Y Dysgedydd a'r Cylchgrawn. Yn 1854 cyhoeddwyd ei gyfrol gyntaf, Barddoniaeth. Bu'n olygydd ar Y Cylchgrawn, Yr Ymgeisydd, Y Glorian a'r Gwladgarwr ac ar golofnau barddoniaeth Y Faner a'r Cardiff Times.

Nodweddir gwaith Islwyn ar ei orau gan gyfriniaeth feiddgar a delweddau ysbrydoledig. Cofir y bardd yn bennaf am ei awdl hir, uchelgeisiol a dylanwadol "Y Storm", sy'n fyfyrdod ar Natur, y Greadigaeth a ffawd dyn. Lluniwyd y gerdd yn syth ar ôl marwolaeth Anne Bowen. Dyma'r llinellau agoriadol:

Pa bryd, O Natur deg, y'th ddysgwyd di

Fyth bythoedd i wedd-newid, ac i roi

I'r tawel a'r ystormus ar dy wedd

Gellweirio fyth, a bythol watwar dyn,

Rhy watwaredig eisoes, nes ei gael

Yn uchel ar y mynydd neu y môr...

Llyfryddiaeth ddethol

• Islwyn, Barddoniaeth (1854)
• Islwyn, Caniadau (1867)
• Owen M. Edwards (gol.), Gwaith Barddonol Islwyn (Gwrecsam, 1897)
• J.T. Jones (gol.), Detholiad o waith Islwyn (1932)
• T.H. Parry-Williams, Islwyn (1948)
• Meurig Walters (gol.), Y Storm (1980)
• Meurig Walters, Islwyn: Man of the Mountain (1983)