Cymraeg Canol: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Oddi ar Wicipedia
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
Daffy (sgwrs | cyfraniadau)
tacluso
Llinell 1: Llinell 1:
Mae '''Cymraeg Canol''' yn enw cyfnod yn hanes yr [[Cymraeg|iaith Gymraeg]] a estynnodd o'r [[12fed ganrif|12fed]] i'r [[14fed]] ganrif. Llawer o lawysgrifau sydd ar gael o'r amser yma, yn cynnwys y [[Llyfr Coch Hergest]], [[Llyfr Gwyn Rhydderch]] a [[Cyfraith Hywel Dda|Chyfraith]] [[Hywel Dda]].
Mae '''Cymraeg Canol''' yn enw cyfnod yn hanes yr [[Cymraeg|iaith Gymraeg]] a estynnodd o'r [[12fed ganrif|12fed]] i'r [[14fed]] ganrif. Mae llawer o [[Llawysgrifau Cymraeg|lawysgrifau]] ar gael o'r amser hwnnw, yn cynnwys [[Llyfr Coch Hergest]], [[Llyfr Gwyn Rhydderch]] a thestunau o [[Cyfraith Hywel Dda|Gyfraith]] [[Hywel Dda]].


Nid llên tradoddiadol yn unig a ysgrifennwyd yng nghyfnod Cymraeg Canol — mae yn y llawysgrifau llawer o gyfieithiadau o ieithoedd eraill fel y [[Ffrangeg]] a'r [[Lladin]].
Nid llên dradoddiadol yn unig a ysgrifennwyd yng nghyfnod Cymraeg Canol — mae yn y llawysgrifau lawer o gyfieithiadau o ieithoedd eraill fel y [[Ffrangeg]] a'r [[Lladin]].


Gellir gwahaniaethu rhwng Cymraeg Canol Cynnar a Chymraeg Canol Diweddar. Mae testunau hynaf, e. e. rheini'r [[Cynfeirdd]], yn dod o cyfnod [[Hen Gymraeg]], ond wedi caffael nodweddion yr iaith diweddaraf yn ystod eu trosglwyddiad, felly mae rhaid neilltuoli rhwng y dau elfen.
Gellir gwahaniaethu rhwng Cymraeg Canol Cynnar a Chymraeg Canol Diweddar. Mae'r testunau hynaf, e. e. rhai [[y Cynfeirdd]], yn perthyn i gyfnod [[Hen Gymraeg]], ond wedi cael nodweddion yr iaith ddiweddaraf yn ystod eu trosglwyddo, ac felly mae rhaid gwahaniaethu rhwng y ddwy elfen.


Yn Gymraeg Canol a ysgrifenwyd y Pedeir Keinc y [[Mabinogi]] a chwedlau eraill cylch [[Brenin Arthur]].
Yn Gymraeg Canol yr ysgrifenwyd [[Pedair Cainc y Mabinogi]] a chwedlau eraill sy'n ymwneud â'r [[Brenin Arthur]] a'i gylch, sef [[Y Tair Rhamant]] a [[Culhwch ac Olwen]], ynghyd â chwedlau brodorol fel [[Breuddwyd Macsen]] a [[Cyfranc Lludd a Llefys]].


== Orgraff ==
== Orgraff ==


Doedd dim orgraff safonol yng nghyfnod Cymraeg Canol fel yn yr iaith gyfoes. Dyna rai nod amgen argaff Cymraeg Canol nad ydy'n bresennol yn yr iaith heddiw:
Doedd dim orgraff safonol yng nghyfnod Cymraeg Canol fel yn yr iaith gyfoes. Dyma rai nodweddion amgen orgaff Cymraeg Canol nad ydynt yn bresennol yn yr iaith heddiw:


* Defnyddir '''k''' a '''c''' ill dau am y son [k] (dim ond '''c''' sydd yn Gymraeg Cyfoes)
* Defnyddir '''k''' a '''c''' ill dau am y son [k] (dim ond '''c''' sydd yn Gymraeg Cyfoes).
* Ni nodir y [[treiglad meddal]] a newidiadau cytseiniad rhwng llafariaid sydd wedi darfod yn y [[Brythoneg|Frythoneg]] (gw. [[Trawsnewidiad y Frythoneg i'r Gymraeg|yr erthygl yma]])
* Ni nodir y [[treiglad meddal]] a newidiadau cytseiniad rhwng llafariaid sydd wedi darfod yn y [[Brythoneg|Frythoneg]] (gw. [[Trawsnewidiad y Frythoneg i'r Gymraeg|yr erthygl yma]])
* Does dim modd safonol nodi'r [[treiglad trwynol]]: gellir gweld sillafiadau fel ''yg gwlad'', ''y ngwlad'' a. a.
* Does dim modd safonol i nodi'r [[treiglad trwynol]]: gellir gweld sillafiadau fel ''yg gwlad'', ''y ngwlad'' a.y.y.b.
* Gall y llythyren '''u''' olygu '''f''' heddiw, yn arbennig rhwng llafariaid, felly ''ystauell'', ''niuer''. Defnyddiwyd y llythyren '''f''' am y '''ff''' heddiw.
* Gall y llythyren '''u''' olygu '''f''' heddiw, yn arbennig rhwng llafariaid, felly ''ystauell'', ''niuer''. Defnyddiwyd y llythyren '''f''' am y '''ff''' heddiw.


Llinell 20: Llinell 20:
=== Seineg a seinyddiaeth ===
=== Seineg a seinyddiaeth ===


Roedd seiniau Cymraeg Canol yn debyg yn rhesymol i seiniau Cymraeg Modern. Yr unig eithriad ydy'r sain a ysgrifennir fel '''u''': [ü] fel yn yr [[Almaeneg]] neu'r [[Ffrangeg]] oedd hynny, nid sain [ɨ], [i] y tafodieithoedd cyfoes.
Gellir derbyn bod seiniau Cymraeg Canol yn debyg i seiniau Cymraeg Modern. Yr unig eithriad ydy'r sain a ysgrifennir fel '''u''': [ü] sain fel a geir yn yr [[Almaeneg]] neu'r [[Ffrangeg]] oedd hynny, nid sain [ɨ], [i] y tafodieithoedd cyfoes.


Yn rhai testun Cymraeg Canol y wynebir nodweddion tafodieithodd sydd yn debyg i'r rheini a oes heddiw: e. e. gall y sain [j] gael ei golli rhwng cytsain a llafariad, fel yn llawer o dafodieithoedd y De. Gall [x] ('''ch''') gael ei newid i [h] hefyd.
Yn rhai testunau Cymraeg Canol y gwelir nodweddion tafodieithol sy'n debyg i'r rheini a geir heddiw: e. e. gall y sain [j] gael ei golli rhwng cytsain a llafariad, fel yn llawer o dafodieithoedd y De. Gall [x] ('''ch''') gael ei newid i [h] hefyd.




=== Morffoleg ===
=== Morffoleg ===


Mae Cymraeg Canol yn nes i'r hen ieithoedd Celtaidd eraill, e. e. [[Hen Wyddeleg]], yn y morffoleg. Er enghraifft, ceir y terfyniadau '''-wŷs, -ws, -es, -as''' , ar gyfer trydydd person unigol yr amser gorffennol mewn Cymraeg Canol yn ogystal â'r ffurf –'''odd'''. Ceir hefyd ffurf 3un gorffennol ''kigleu'' o'r ferf ''clywed'', sydd yn oesol iawn ac yn cyfateb i'r Hen Wyddeleg -''cúala'' o'r ferf ''ro-cluinethar'', 'clywodd'.
Mae Cymraeg Canol yn nes i'r hen ieithoedd Celtaidd eraill, e. e. [[Hen Wyddeleg]], yn ei morffoleg. Er enghraifft, ceir y terfyniadau '''-wŷs, -ws, -es, -as''' , ar gyfer y trydydd person unigol amser gorffennol mewn Cymraeg Canol yn ogystal â'r ffurf –'''odd'''. Ceir hefyd ffurf 3 un gorffennol ''kigleu'' o'r ferf ''clywed'', sydd yn hynafol iawn ac yn cyfateb i'r Hen Wyddeleg -''cúala'' o'r ferf ''ro-cluinethar'', 'clywodd'.


Ceir yn Gymraeg Canol mwy o ffurfiau lluosog yr ansoddeiriau nad yn yr iaith gyfoes, e. e. ''cochion''.
Ceir yn Gymraeg Canol mwy o ffurfiau lluosog i'r ansoddeiriau nac yn yr iaith gyfoes, e. e. ''cochion''.


Roedd terfyniad lluosog enw ''-awr'' yn eang iawn yn Gymraeg Canol, ond cafodd ei ailosod gan y terfyniad ''-au''.
Roedd terfyniad lluosog enwol ''-awr'' yn gyffredin iawn yn Gymraeg Canol, ond cafodd ei ddisodli gan y terfyniad ''-au''.


=== Cystrawen ===
=== Cystrawen ===


Fel yn y Gymraeg cyfoes ysgrifenedig, oedd yn Gymraeg Canol nid y drefn "berf-goddrych-gwrthrych" (''Gwelodd y brenhin gastell'') yn unig, ond y drefn annormal a'r drefn gymysg hefyd (''Y brenhin a welodd gastell''). Awgrymodd y drefn gymysg bwyslais ar y goddrych. Y gwahân rwhng y ddwy oedd hynny: daeth yr elfen negyddol ''ny'' o flaen y goddrych yn y drefn gymysg (felly, basai ''Ny urenhin a welodd gastell'' yn golygu 'Nid y brenin a welodd y castell') ond o flaen y ferf yn y drefn annormal (felly, ''Brenhin ny welodd gastell'' = ''Welodd y brenin ddim castell'').
Fel yn y Gymraeg gyfoes ysgrifenedig, yn Gymraeg Canol nid y drefn "berf-goddrych-gwrthrych" (''Gwelodd y brenhin gastell'') a gafodd yn unig, ond y drefn afreolaidd a'r drefn gymysg hefyd (''Y brenhin a welodd gastell''). Awgrymai'r drefn gymysg bwyslais ar y goddrych. Y gwahân rwhng y ddwy oedd hynny: daeth yr elfen negyddol ''ny'' o flaen y goddrych yn y drefn gymysg (felly, buasai ''Ny urenhin a welodd gastell'' yn golygu 'Nid y brenin a welodd y castell') ond o flaen y ferf yn y drefn afreolaidd (felly, ''Brenhin ny welodd gastell'' = ''Welodd y brenin ddim castell'').


== Llyfryddiaeth ==
== Llyfryddiaeth ==

=== Gramadegau===
=== Gramadegau===

D. Simon Evans ''Gramadeg Cymraeg Canol'' (yn [[Saesneg]]: ''A Grammar of Middle Welsh'')
D. Simon Evans ''Gramadeg Cymraeg Canol'' (yn [[Saesneg]]: ''A Grammar of Middle Welsh'')


[[Categori:Iaith]]
[[Categori:Cymraeg]]
{{stwbyn}}
{{stwbyn}}



Fersiwn yn ôl 16:25, 19 Medi 2006

Mae Cymraeg Canol yn enw cyfnod yn hanes yr iaith Gymraeg a estynnodd o'r 12fed i'r 14fed ganrif. Mae llawer o lawysgrifau ar gael o'r amser hwnnw, yn cynnwys Llyfr Coch Hergest, Llyfr Gwyn Rhydderch a thestunau o Gyfraith Hywel Dda.

Nid llên dradoddiadol yn unig a ysgrifennwyd yng nghyfnod Cymraeg Canol — mae yn y llawysgrifau lawer o gyfieithiadau o ieithoedd eraill fel y Ffrangeg a'r Lladin.

Gellir gwahaniaethu rhwng Cymraeg Canol Cynnar a Chymraeg Canol Diweddar. Mae'r testunau hynaf, e. e. rhai y Cynfeirdd, yn perthyn i gyfnod Hen Gymraeg, ond wedi cael nodweddion yr iaith ddiweddaraf yn ystod eu trosglwyddo, ac felly mae rhaid gwahaniaethu rhwng y ddwy elfen.

Yn Gymraeg Canol yr ysgrifenwyd Pedair Cainc y Mabinogi a chwedlau eraill sy'n ymwneud â'r Brenin Arthur a'i gylch, sef Y Tair Rhamant a Culhwch ac Olwen, ynghyd â chwedlau brodorol fel Breuddwyd Macsen a Cyfranc Lludd a Llefys.

Orgraff

Doedd dim orgraff safonol yng nghyfnod Cymraeg Canol fel yn yr iaith gyfoes. Dyma rai nodweddion amgen orgaff Cymraeg Canol nad ydynt yn bresennol yn yr iaith heddiw:

  • Defnyddir k a c ill dau am y son [k] (dim ond c sydd yn Gymraeg Cyfoes).
  • Ni nodir y treiglad meddal a newidiadau cytseiniad rhwng llafariaid sydd wedi darfod yn y Frythoneg (gw. yr erthygl yma)
  • Does dim modd safonol i nodi'r treiglad trwynol: gellir gweld sillafiadau fel yg gwlad, y ngwlad a.y.y.b.
  • Gall y llythyren u olygu f heddiw, yn arbennig rhwng llafariaid, felly ystauell, niuer. Defnyddiwyd y llythyren f am y ff heddiw.

Gramadeg

Seineg a seinyddiaeth

Gellir derbyn bod seiniau Cymraeg Canol yn debyg i seiniau Cymraeg Modern. Yr unig eithriad ydy'r sain a ysgrifennir fel u: [ü] sain fel a geir yn yr Almaeneg neu'r Ffrangeg oedd hynny, nid sain [ɨ], [i] y tafodieithoedd cyfoes.

Yn rhai testunau Cymraeg Canol y gwelir nodweddion tafodieithol sy'n debyg i'r rheini a geir heddiw: e. e. gall y sain [j] gael ei golli rhwng cytsain a llafariad, fel yn llawer o dafodieithoedd y De. Gall [x] (ch) gael ei newid i [h] hefyd.


Morffoleg

Mae Cymraeg Canol yn nes i'r hen ieithoedd Celtaidd eraill, e. e. Hen Wyddeleg, yn ei morffoleg. Er enghraifft, ceir y terfyniadau -wŷs, -ws, -es, -as , ar gyfer y trydydd person unigol amser gorffennol mewn Cymraeg Canol yn ogystal â'r ffurf –odd. Ceir hefyd ffurf 3 un gorffennol kigleu o'r ferf clywed, sydd yn hynafol iawn ac yn cyfateb i'r Hen Wyddeleg -cúala o'r ferf ro-cluinethar, 'clywodd'.

Ceir yn Gymraeg Canol mwy o ffurfiau lluosog i'r ansoddeiriau nac yn yr iaith gyfoes, e. e. cochion.

Roedd terfyniad lluosog enwol -awr yn gyffredin iawn yn Gymraeg Canol, ond cafodd ei ddisodli gan y terfyniad -au.

Cystrawen

Fel yn y Gymraeg gyfoes ysgrifenedig, yn Gymraeg Canol nid y drefn "berf-goddrych-gwrthrych" (Gwelodd y brenhin gastell) a gafodd yn unig, ond y drefn afreolaidd a'r drefn gymysg hefyd (Y brenhin a welodd gastell). Awgrymai'r drefn gymysg bwyslais ar y goddrych. Y gwahân rwhng y ddwy oedd hynny: daeth yr elfen negyddol ny o flaen y goddrych yn y drefn gymysg (felly, buasai Ny urenhin a welodd gastell yn golygu 'Nid y brenin a welodd y castell') ond o flaen y ferf yn y drefn afreolaidd (felly, Brenhin ny welodd gastell = Welodd y brenin ddim castell).

Llyfryddiaeth

Gramadegau

D. Simon Evans Gramadeg Cymraeg Canol (yn Saesneg: A Grammar of Middle Welsh)



 Mae'r erthygl hon yn Eginyn. Gallwch helpu Wicipedia drwy ei datblygu.