Yr Hen Ogledd: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

← Cymharer â'r fersiwn gynt Cymharer â'r fersiwn dilynol →

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu

Mewn-lein

Fersiwn yn ôl 03:05, 5 Rhagfyr 2009

Mae'r term yr Hen Ogledd yn cyfeirio at diriogaeth teyrnasoedd Brythonaidd yr ardal sydd erbyn heddiw yn rhan o ogledd Lloegr a de'r Alban yn y cyfnod yn dilyn ymadawiad y Rhufeiniaid, sef o tua'r bumed i'r seithfed ganrif. O'r Hen Ogledd daeth y llenyddiaeth Gymraeg gynharaf, cerddi arwrol gan feirdd yr Hengerdd am y brwydro rhwng teyrnasoedd y Brythoniaid a llwythau'r Eingl-Sacsoniaid oedd yn ceisio goresgyn y Brythoniaid a meddianu eu tir. O'r Hen Ogledd daeth Cunedda Wledig a'i ddilynwyr hefyd, sefydlwyr teyrnas Gwynedd.

Gellir diffinio'r Hen Ogledd fel yr Alban i'r de o linell ddychmygol rhwng cyffiniau Stirling a Loch Lomond a'r siroedd Seisnig presennol Cumbria, Swydd Gaerhirfryn, Swydd Durham, Northumberland, Swydd Efrog a Humberside. Mae hyn yn diriogaeth ehangach nag yw Cymru heddiw. Mae'n bosibl fod teyrnasoedd yr Hen Ogledd (trwy Elfed) yn ymestyn mor bell i'r de ag ardal Sir Gaer heddiw. Cafodd teyrnasoedd yr Hen Ogledd eu gwahanu oddi wrth Gymru gyda Brwydr Caer yn 615. Ffurf ar y Frythoneg a droes yn Gymraeg Cynnar oedd iaith trigolion yr Hen Ogledd: Cymbreg yw'r enw a ddefnyddir weithiau i'w disgrifio a cheir olion ohoni mewn enwau lleoedd yn Cumbria.

'Gwŷr y Gogledd' yw'r enw traddodiadol am bobl yr Hen Ogledd. Roeddent yn ddisgynyddion i lwythau Celtaidd y Votadini, Selgovai, Novantai a'r Damnonii (yn ne'r Alban) a'r Brigantes i'r de o Fur Hadrian.

Lleolir nifer o draddodiadau a chymeriadau sydd i'w cael yn llenyddiaeth Cymraeg Canol yn yr Hen Ogledd. Yn eu plith y mae arwyr dwy o'r Tair Rhamant, sef Owain ab Urien (Iarlles y Ffynnon) a Peredur fab Efrog.

Teyrnasoedd a lleoedd

Aeron, bro neu deyrnas yn ne'r Alban
Din Alclud neu Alclud (Allt Clud), prif ganolfan Ystrad Clud (Dumbarton)
Argoed Llwyfain, safle brwydr dyngedfennol
Catraeth (Catterick yn Swydd Efrog heddiw)
Din Eidyn, prif ganolfan Manaw Gododdin
Coed Celyddon
Din Rheged, prif ganolfan Rheged (ger Stranraer)
Elmet (Elfed), canolbarth gogledd Lloegr heddiw
Gododdin, teyrnas y Votadini
Llwyfenydd
Manaw Gododdin, rhan ogleddol teyrnas y Votadini
Metcauld (ynys Lindisfarne)
Rheged, ardal Galloway a Chaerliwelydd
Ystrad Clud, teyrnas

Arweinwyr, beirdd a chymeriadau eraill

Aneirin, a gyfansoddodd Y Gododdin
Brân Galed, brenin neu gymeriad chwedlonol
Coel Hen, brenin neu arweinydd ôl-Rufeinig
Cunedda Wledig, sefydlwr teyrnas Gwynedd
Cyndeyrn (Kentigern), sant o Ystrad Clud
Cynfarch, tad Urien Rheged
Dyfnawl Hen, un o wyrion Ceredig Wledig
Elffin ap Gwyddno, arwr a gysylltir â Hanes Taliesin
Gwallog, brenin Elfed efallai
Gwenddolau, pennaeth neu frenin
Mynyddog Mwynfawr, brenin Gododdin
Myrddin Wyllt, cymeriad chwedlonol
Nudd Hael, pennaeth sydd i'w uniaethu â'r duw Celtaidd Nudd efallai
Owain ab Urien, mab Urien Rheged
Rhydderch Hen (Rhydderch Hael), brenin Ystrad Clud
Taliesin, bardd Urien Rheged a'i fab Owain
Tristfardd, bardd
Tudwal Tudclyd, pennaeth neu frenin
Urien Rheged, brenin Rheged

Gelynion a chyngreiriaid Gwŷr y Gogledd

Eingl-Sacsoniaid y gogledd

Brynaich (Bernicia), teyrnas gwŷr Northumbria
Teyrnas Deifr (Deira)
Hussa
Ida
Theoderic

Gwyddelod a Phictiaid

Y Brithwyr, neu'r Pictiaid
Dalriada, teyrnas Gwyddelig yn yr Alban
Ysgotiaid, Gwyddelod yr Alban

Gweler hefyd

Llyfryddiaeth

Rachel Bromwich a R. Brinley Jones (gol.), Astudiaethau ar yr Hengerdd (Caerdydd, 1978)
K. H. Jackson, Language and History in Early Britain (Caeredin, 1953)
Ifor Williams (gol.), Canu Aneirin (Caerdydd, 1938; argraffiad newydd, 1961)
eto (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
eto, The Beginnings of Welsh Poetry (Caerdydd, 1972)

@@ Llinell 3: / Llinell 3: @@
 Mae'r term '''yr Hen Ogledd''' yn cyfeirio at diriogaeth teyrnasoedd [[Brythoniaid|Brythonaidd]] yr ardal sydd erbyn heddiw yn rhan o ogledd [[Lloegr]] a de'r [[Yr Alban|Alban]] yn y cyfnod yn dilyn ymadawiad y [[Rhufeiniaid]], sef o tua'r [[5ed ganrif|bumed]] i'r [[7fed ganrif|seithfed ganrif]]. O'r Hen Ogledd daeth y [[llenyddiaeth Gymraeg]] gynharaf, cerddi [[Arwr|arwrol]] gan feirdd [[yr Hengerdd]] am y brwydro rhwng teyrnasoedd y Brythoniaid a llwythau'r [[Eingl-Sacsoniaid]] oedd yn ceisio goresgyn y Brythoniaid a meddianu eu tir. O'r Hen Ogledd daeth [[Cunedda Wledig]] a'i ddilynwyr hefyd, sefydlwyr [[teyrnas Gwynedd]].
-Gellir diffinio'r Hen Ogledd fel yr Alban i'r de o linell ddychymygol rhwng cyffiniau [[Stirling]] a [[Loch Lomond]] a'r siroedd Seisnig presennol [[Cumbria]], [[Swydd Gaerhirfryn]], [[Swydd Durham]], [[Northumberland]], [[Swydd Efrog]] a [[Humberside]]. Mae hyn yn diriogaeth ehangach nag yw Cymru heddiw. Mae'n bosibl fod teyrnasoedd yr Hen Ogledd (trwy [[Elfed]]) yn ymestyn mor bell i'r de ag ardal [[Sir Gaer]] heddiw. Cafodd teyrnasoedd yr Hen Ogledd eu gwahanu oddi wrth Gymru gyda [[Brwydr Caer]] yn [[615]]. Ffurf ar y [[Brythoneg|Frythoneg]] a droes yn [[Cymraeg Cynnar|Gymraeg Cynnar]] oedd iaith trigolion yr Hen Ogledd: [[Cymbreg]] yw'r enw a ddefnyddir weithiau i'w disgrifio a cheir olion ohoni mewn enwau lleoedd yn Cumbria.
+Gellir diffinio'r Hen Ogledd fel yr Alban i'r de o linell ddychmygol rhwng cyffiniau [[Stirling]] a [[Loch Lomond]] a'r siroedd Seisnig presennol [[Cumbria]], [[Swydd Gaerhirfryn]], [[Swydd Durham]], [[Northumberland]], [[Swydd Efrog]] a [[Humberside]]. Mae hyn yn diriogaeth ehangach nag yw Cymru heddiw. Mae'n bosibl fod teyrnasoedd yr Hen Ogledd (trwy [[Elfed]]) yn ymestyn mor bell i'r de ag ardal [[Sir Gaer]] heddiw. Cafodd teyrnasoedd yr Hen Ogledd eu gwahanu oddi wrth Gymru gyda [[Brwydr Caer]] yn [[615]]. Ffurf ar y [[Brythoneg|Frythoneg]] a droes yn [[Cymraeg Cynnar|Gymraeg Cynnar]] oedd iaith trigolion yr Hen Ogledd: [[Cymbreg]] yw'r enw a ddefnyddir weithiau i'w disgrifio a cheir olion ohoni mewn enwau lleoedd yn Cumbria.
-'[[Bonedd Gwŷr y Gogledd‎|Gwŷr y Gogledd]]' yw'r enw tradodiadol am bobl yr Hen Ogledd. Roeddent yn ddisgynyddion i lwythau [[Celtiaid|Celtaidd]] y [[Votadini]], [[Selgovai]], [[Novantai]] a'r [[Damnonii]] (yn ne'r Alban) a'r [[Brigantes]] i'r de o [[Mur Hadrian|Fur Hadrian]].
+'[[Bonedd Gwŷr y Gogledd‎|Gwŷr y Gogledd]]' yw'r enw traddodiadol am bobl yr Hen Ogledd. Roeddent yn ddisgynyddion i lwythau [[Celtiaid|Celtaidd]] y [[Votadini]], [[Selgovai]], [[Novantai]] a'r [[Damnonii]] (yn ne'r Alban) a'r [[Brigantes]] i'r de o [[Mur Hadrian|Fur Hadrian]].
 Lleolir nifer o draddodiadau a chymeriadau sydd i'w cael yn llenyddiaeth Cymraeg Canol yn yr Hen Ogledd. Yn eu plith y mae arwyr dwy o'r ''[[Tair Rhamant]]'', sef [[Owain ab Urien]] (''[[Iarlles y Ffynnon]]'') a ''[[Peredur fab Efrog]]''.

v t e Yr Hen Ogledd
Teyrnasoedd:	Aeron Dál Riata Elmet Gododdin Manaw Gododdin Rheged Ystrad Clud
Pobl:	Aneirin Brân Galed Clydno Eidyn Coel Hen Cunedda Cyndeyrn Cynfarch Dyfnwal Frych Dygynnelw Elidir Lydanwyn Eliffer Elffin ap Gwyddno Fflamddwyn Gwallog Gwenddolau Llywarch Hen Mynyddog Mwynfawr Myrddin Wyllt Nudd Hael Owain ab Urien Pabo Post Prydain Pasgen fab Urien Rhiwallon fab Urien Rhun fab Urien Rhydderch Hael Sawyl Ben Uchel Talhaearn Taliesin Tristfardd Tudwal Tudclyd Urien Rheged
Lleoedd:	Arfderydd Argoed Llwyfain Alclut Catraeth Caer Liwelydd Coed Celyddon Din Eidyn Dunragit Pen Rhionydd Ynys Metcaud
Gweler hefyd:	Bonedd Gwŷr y Gogledd Brynaich Brythoniaid Canu Llywarch Hen Deifr Y Gododdin Yr Hengerdd Llyfr Aneirin Pictiaid Trioedd Ynys Prydain Ymddiddan Myrddin a Thaliesin

**Tiriogaethau Prydain 500-700**

Pictiaid Dál Riata Ulaid Ystrad Clud Aeron Gododdin Rheged Rheged Rheged Elfed Elfed Gwynedd Cere- digion Powys Brycheiniog Erging Gwent Dyfed Cernyw Dumnonia Brynaich Northumbria Northumbria Deifr Lindsey Mersia Mersia Dwyrain Anglia Essex Caint Sussex Wessex Y Môr Udd Y Môr Celtaidd Allwedd: Teyrnas Frythonig Sacsoniaid ac estroniaid eraill