Gerallt Gymro

Roedd Gerallt Gymro (neu Giraldus Cambrensis yn Lladin) (c.1146- c.1223)yn eglwyswr a hanesydd canoloesol. Ei enw bedydd oedd Gerald de Barri.

Roedd Gerallt Gymro yn ysgolor mawr ac yn Archddiacon Brycheiniog. Fe'i ganwyd yn 1146 yng nghastell Maenor Bŷr, Sir Benfro i Angharad, merch y dywysoges Nest ac William de Barri, Normaniad ar Ynys y Barri

Roedd ei ewythr Dafydd, yn esgob Tyddewi, a pan fuodd farw yn 1176 dewisodd y Cymry Gerallt Gymro i'w ddilyn, ond gwrthododd Archesgob Caer-gaint ei dderbyn gan benodi Sais.Dyna pam yr oedd Gerallt yn gobeithio y byddai'r Cymry yn gallu herio awdurdod Caer-gaint.

Yn 1176 roedd Baldwin Archesgob Caer-gaint am deithio Cymru i bregethu am y Crwsâd ac i ymweld â'r eglwysi cadeiriol yng Nghymru i ddangos eu bod dan ei ofal, ac fe ofynnodd i Gerallt Gymro deithio gyda fe, ac fe ysgrifennodd hanes y daith.

Dechreuodd y daith yn Henffordd, aethon nhw wedyn drwy ddyffryn Wysg i'r Fenni, a thrwy Brynbuga i Gaerllion-ar-Wysg. Wedyn i eglwys gadeiriol Llan-daf, ac ymlaen i Abaty Margam a Gydweli, Caerfyrddin Tý-gwyn-ar-daf a chyraedd Tý-ddewi eglwys gadeiriol arall. Teithio tua'r gogledd wedyn i Ystrad fflur a mynachlog Llanbadarn Fawr a chyrraedd y drydedd eglwys gadeiriol ym Mangor ac wedyn y bedwaredd yn Llanelwy ac yna aeth yr archesgob yn ól i Loegr

Roedd tua tair mil wedi addo ymuno yn y Crwsâd, ond yn y ychydig iawn a aeth.

Llyfryddiaeth

• Topographia Hibernica (1188).
• Itinerarium Cambriae (1191)
• Descriptio Kambriae (1193:1215)