Treiglad: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
Canrifoedd a manion using AWB |
|||
Llinell 2: | Llinell 2: | ||
Mae gan yr [[Ieithoedd Goidelig]] ([[Gaeleg yr Alban]], [[Manaweg]] a [[Gwyddeleg]]) ddau dreiglad; tri sydd i'r Gymraeg a [[Cernyweg|Chernyweg]] ac mae gan y [[Llydaweg]] (a'r [[Brythoneg|Frythoneg]]) bedwar math. Drwy'r defnydd o'r treiglad, ym mhob un o'r ieithoedd Celtaidd, gallwn ddeall rhyw'r person y cyfeirir ato; er nghraifft yn y Gymraeg, pan ddywedir, "Mae ei chwch yn y porthladd" gwyddwn mai merch bia'r cwch, nid dyn.<ref>[https://www.academia.edu/4113963/2005_The_Celtic_Mutations_some_typological_comparisons www.academia.edu;] adalwyd 31 Ionawr 2015</ref> |
Mae gan yr [[Ieithoedd Goidelig]] ([[Gaeleg yr Alban]], [[Manaweg]] a [[Gwyddeleg]]) ddau dreiglad; tri sydd i'r Gymraeg a [[Cernyweg|Chernyweg]] ac mae gan y [[Llydaweg]] (a'r [[Brythoneg|Frythoneg]]) bedwar math. Drwy'r defnydd o'r treiglad, ym mhob un o'r ieithoedd Celtaidd, gallwn ddeall rhyw'r person y cyfeirir ato; er nghraifft yn y Gymraeg, pan ddywedir, "Mae ei chwch yn y porthladd" gwyddwn mai merch bia'r cwch, nid dyn.<ref>[https://www.academia.edu/4113963/2005_The_Celtic_Mutations_some_typological_comparisons www.academia.edu;] adalwyd 31 Ionawr 2015</ref> |
||
== Treigladau yn Gymraeg == |
== Treigladau yn Gymraeg == |
||
Mae [[cytsain]] cyntaf rhai geiriau yn y Gymraeg yn newid pan fônt yn dilyn geiriau fel 'i', 'yn' neu 'a'; gallant hefyd newid oherwydd cyd-destun gramadegol y frawddeg. Gall gair fel 'gardd' newid i 'ardd': h.y. mae'r 'g' yn diflannu, sy'n peri i'r cymal fod yn fwy llyfn, yn llai clogyrnaidd o ran sain; mae 'Tyrd i'th ardd! yn llifo'n fwy llyfn na 'Thyrd i dy gardd!' |
Mae [[cytsain]] cyntaf rhai geiriau yn y Gymraeg yn newid pan fônt yn dilyn geiriau fel 'i', 'yn' neu 'a'; gallant hefyd newid oherwydd cyd-destun gramadegol y frawddeg. Gall gair fel 'gardd' newid i 'ardd': h.y. mae'r 'g' yn diflannu, sy'n peri i'r cymal fod yn fwy llyfn, yn llai clogyrnaidd o ran sain; mae 'Tyrd i'th ardd! yn llifo'n fwy llyfn na 'Thyrd i dy gardd!' |
||
Mae tri phrif dreiglad gan y Gymraeg, sef y ''treiglad meddal'', y ''treiglad trwynol'', a'r ''treiglad llaes'' ac mae'r llythyren a dreiglir bron yn ddieithriad yn meddalu gydag enwau benywaidd neu wrth gyfeirio at y ferch. Er enghraifft, pan fo'r gair 'coes' yn newid i 'fy nghoes' mae 'sain' caled yr 'ec' yn tawelu, neu'n meddalu gan droi'n 'ng' gyddfol.<ref>[http://homes.chass.utoronto.ca/~klausner/MUT.html Prifysgol Toronto; adalwyd 31 Ionawr 2015</ref> |
Mae tri phrif dreiglad gan y Gymraeg, sef y ''treiglad meddal'', y ''treiglad trwynol'', a'r ''treiglad llaes'' ac mae'r llythyren a dreiglir bron yn ddieithriad yn meddalu gydag enwau benywaidd neu wrth gyfeirio at y ferch. Er enghraifft, pan fo'r gair 'coes' yn newid i 'fy nghoes' mae 'sain' caled yr 'ec' yn tawelu, neu'n meddalu gan droi'n 'ng' gyddfol.<ref>[http://homes.chass.utoronto.ca/~klausner/MUT.html Prifysgol Toronto; adalwyd 31 Ionawr 2015]</ref> |
||
=== Treiglad meddal === |
=== Treiglad meddal === |
||
Llinell 14: | Llinell 13: | ||
*C → G; i '''G'''aerdydd |
*C → G; i '''G'''aerdydd |
||
*D → Dd; i '''Dd'''olgellau |
*D → Dd; i '''Dd'''olgellau |
||
*G yn disgyn; i < |
*G yn disgyn; i <s>G</s>Went |
||
*Ll → L; i '''L'''angollen |
*Ll → L; i '''L'''angollen |
||
*M → F; i '''F'''ynwy |
*M → F; i '''F'''ynwy |
||
Llinell 149: | Llinell 148: | ||
| ''Sillafiad'' || '''f''' → ''dim'', '''f''' || '''f''' → '''fh''' || '''f''' → '''fh''' || style="background-color:#D3D3D3;"| || style="background-color:#D3D3D3;"| || style="background-color:#D3D3D3;"| |
| ''Sillafiad'' || '''f''' → ''dim'', '''f''' || '''f''' → '''fh''' || '''f''' → '''fh''' || style="background-color:#D3D3D3;"| || style="background-color:#D3D3D3;"| || style="background-color:#D3D3D3;"| |
||
|- |
|- |
||
| rowspan="2" | '''f''' lydan || {{IPA|/fˠ/}} || {{IPA|/fw/}} → {{IPA|/w/}}, {{IPA|/fw/}} || {{IPA|/f/}} → ''dim'' || {{IPA|/fˠ/}} → ''dim'' || style="background-color:#D3D3D3;"| || style="background-color:#D3D3D3;"| || style="background-color:#D3D3D3;"| |
| rowspan="2" | '''f''' lydan || {{IPA|/fˠ/}} || {{IPA|/fw/}} → {{IPA|/w/}}, {{IPA|/fw/}} || {{IPA|/f/}} → ''dim'' || {{IPA|/fˠ/}} → ''dim'' || style="background-color:#D3D3D3;"| || style="background-color:#D3D3D3;"| || style="background-color:#D3D3D3;"| |
||
|- |
|- |
Fersiwn yn ôl 10:57, 23 Mawrth 2017
Newid mewn cytsain ar ddechrau gair yn ôl ei safle neu ei swyddogaeth yw treiglad. Mae treigladau'n nodweddiadol o'r ieithoedd Celtaidd, ond maent yn digwydd mewn sawl iaith arall fel Fula (iaith yng ngorllewin Affrica), Dholuo o Cenia a Nivkh (iaith o Siberia) a phob un o'r ieithoedd Celtaidd.
Mae gan yr Ieithoedd Goidelig (Gaeleg yr Alban, Manaweg a Gwyddeleg) ddau dreiglad; tri sydd i'r Gymraeg a Chernyweg ac mae gan y Llydaweg (a'r Frythoneg) bedwar math. Drwy'r defnydd o'r treiglad, ym mhob un o'r ieithoedd Celtaidd, gallwn ddeall rhyw'r person y cyfeirir ato; er nghraifft yn y Gymraeg, pan ddywedir, "Mae ei chwch yn y porthladd" gwyddwn mai merch bia'r cwch, nid dyn.[1]
Treigladau yn Gymraeg
Mae cytsain cyntaf rhai geiriau yn y Gymraeg yn newid pan fônt yn dilyn geiriau fel 'i', 'yn' neu 'a'; gallant hefyd newid oherwydd cyd-destun gramadegol y frawddeg. Gall gair fel 'gardd' newid i 'ardd': h.y. mae'r 'g' yn diflannu, sy'n peri i'r cymal fod yn fwy llyfn, yn llai clogyrnaidd o ran sain; mae 'Tyrd i'th ardd! yn llifo'n fwy llyfn na 'Thyrd i dy gardd!'
Mae tri phrif dreiglad gan y Gymraeg, sef y treiglad meddal, y treiglad trwynol, a'r treiglad llaes ac mae'r llythyren a dreiglir bron yn ddieithriad yn meddalu gydag enwau benywaidd neu wrth gyfeirio at y ferch. Er enghraifft, pan fo'r gair 'coes' yn newid i 'fy nghoes' mae 'sain' caled yr 'ec' yn tawelu, neu'n meddalu gan droi'n 'ng' gyddfol.[2]
Treiglad meddal
Treiglad mwyaf cyffredin y Gymraeg yw'r treiglad meddal, sy'n digwydd i'r llythrennau dilynol (ar ôl "i", er enghraifft);
- B → F; i Fangor
- C → G; i Gaerdydd
- D → Dd; i Ddolgellau
- G yn disgyn; i
GWent - Ll → L; i Langollen
- M → F; i Fynwy
- P → B; i Bont y Pŵl
- Rh → R; i Radyr
- T → D; i Dredegar
Treigladau meddal yn yr ieithoedd Celtaidd
Mae'r tabl yn dangos gweithrediadau treigladau meddal yn yr ieithoedd Celtaidd. Oherwydd bod gan bob iaith orgraff ei hun, mae'r treigladau wedi eu trefnu yn ôl eu seiniau. Mae hyn yn ei wneud yn haws i gymharu'r ieithoedd. Er enghraifft, mae çh ym Manaweg yn gyfartal â t (fain) yn yr ieithoedd Gaelaidd eraill.
Mae'r gell lwyd yn dangos bod dim treiglad meddal yn yr iaith honno am y llythyren honno.
Treigladau meddal yn yr ieithoedd Celtaidd Cytsain wreiddiol Cytsain wedi'i threiglo Ffurf gysefin Sain (GSR) Manaweg Gaeleg yr Alban Gwyddeleg Cymraeg Cernyweg Llydaweg p fain /pʲ/ /pʲ/ → /fʲ/ Sillafiad p → ph p lydan /pˠ/ /pˠ/ → /fˠ/ Sillafiad p → ph p /p/ /p/ → /f/ /pʰ/ → /f/ /p/ → /b/ /p/ → /b/ /p/ → /b/ Sillafiad p → ph p → ph p → b p → b p → b t fain /tʲ/ /ʧ/ → /h/, /ʧ/ /tʲʰ/ → /h/, /hj/ /tʲ/ → /h/ Sillafiad çh → h, çh t → th t → th t lydan /tˠ/ /tˠ/ → /h/, /t/ /t̪ʰ/ → /h/ /tˠ/ → /h/ Sillafiad t, th → h, t, th t → th t → h t /t/ /t/ → /d/ /t/ → /d/ /t/ → /d/ Sillafiad t → d t → d t → d ch
çh/ʧ/ gweler
t fain/ʧ/ → /ʤ/ Sillafiad ch → j c fain
k fain/c/ /c/ → /ç/ /cʰ/ → /çʰ/ /c/ → /ç/ Sillafiad c, k → ch c → ch c → ch c lydan
k lydan/k/ /k/ → /x/ /kʰ/, /xk/ → /x/ /k/ → /x/ Sillafiad c, k → ch c → ch c → ch c /k/ /k/ → /g/ /k/ → /g/ /k/ → /g/ Sillafiad c → g k → g k → g b fain /bʲ/ /b/ → /v/ /pj/, /jp/ → /vj/ /bʲ/ → /vʲ/ Sillafiad b → v b → bh b → bh b lydan /bˠ/ /bw/, /b/ → /w/ /p/ → /v/ /bˠ/ → /w/ Sillafiad bw, b → w b → bh b → bh b /b/ /b/ → /v/ /b/ → /v/ /b/ → /v/ Sillafiad b → f b → v b → v d fain /dʲ/ /ʤ/ → /j/, /ʤ/ /tʲ/ → /j/ /dʲ/ → /ʝ/ Sillafiad j → y, j d → dh d → dh d lydan /dˠ/ /dˠ/ → /ɣ/, /d/ /t̪/ → /ɣ/ /d̪ˠ/ → /ɣ/ Sillafiad d → gh, d d → dh d → dh d /d/ /d/ → /ð/ /d/ → /ð/ /d/ → /z/ Sillafiad d → dd d → dh d → z j /ʤ/ gweler
d fainSillafiad g fain /gʲ/ /gʲ/ → /y/ /kʲ/ → /ʝ/ /ɟ/ → /j/ Sillafiad gi → yi, ghi g → gh g → gh g lydan /gˠ/ /gˠ/ → /ɣ/ /kˠ/ → /ɣ/ /gˠ/ → /ɣ/ Sillafiad g → gh g → gh g → gh g gron /g/ /g/ → /w/ Sillafiad g → w g anghron /g/ /g/ → dim Sillafiad g → dim g /g/ /g/ → dim /g/ → /x/ Sillafiad g → dim g → c'h gw /gw/ /gw/ → /w/ /gw/ → /w/ /gʷ/ → /w/ Sillafiad gw → w gw → w gw → w m fain /mʲ/ /m/ → /v/ /mj/ → /vj/ /bʲ/ → /vʲ/ Sillafiad m → v m → mh m → mh m lydan /mˠ/ /mw/, /m/ → /w/ /m/ → /v/ /mˠ/ → /w/ Sillafiad mw, m → w m → mh m → mh m /m/ /m/ → /v/ /m/ → /v/ /m/ → /v/ Sillafiad m → f m → v m → v f fain /fʲ/ /f/ → dim, /f/ /f/, /fj/ → dim /fʲ/ → dim Sillafiad f → dim, f f → fh f → fh f lydan /fˠ/ /fw/ → /w/, /fw/ /f/ → dim /fˠ/ → dim Sillafiad fw → w, fw f → fh f → fh s fain /sʲ/ /ʃ/ → /h/, /ʧ/, /ʃ/ /ʃ/ → /h/, /hj/ /ʃ/ → /h/, /t/ Sillafiad sh → h, çh, sh s → sh s → sh, ts s lydan /sˠ/ /s/ → /h/, /t/ /s/ → /h/ /sˠ/ → /h/, /t/ Sillafiad s → h, t s → sh s → sh, ts ll /ɬ// /ɬ// → /l/, /ɬ/ Sillafiad ll → l, ll r fain /rˠ/ /rˠ/ → /ɾʲ/ Sillafiad r r lydan /rˠ/ /rˠ/ → /ɾ/ Sillafiad r rh /r̥/ /r̥/ → /r/, /r̥/ Sillafiad rh → r, rh l fain /lʲ/ /ʎ/ → /l/ Sillafiad l l lydan /lˠ/ /l̪ˠ/ Sillafiad l n fain /nʲ/ /ɲ/ → /ɲ/ Sillafiad n n lydan /nˠ/ /n̪ˠ/ → /n/ Sillafiad n
Treiglad trwynol
Yr ail dreiglad yw'r treiglad trwynol, sy'n digwydd i'r llythrennau dilynol (ar ôl "yn" er enghraifft);
- B → M; ym Marri
- C → Ngh; yng Nghaerdydd
- D → N; yn Nolgellau
- G → Ng; yng Ngrug
- P → Mh; ym Mhont y Pridd
- T → Nh; yn Nhregaron
Treigladau trwynol yn yr ieithoedd Celtaidd
Mae'r tabl yn dangos gweithrediadau treigladau trwynol yn yr ieithoedd Celtaidd. Oherwydd bod gan bob iaith orgraff ei hun, mae'r treigladau wedi eu trefnu yn ôl eu seiniau. Mae hyn yn ei gwneud yn haws cymharu yr ieithoedd. Er enghraifft, mae çh Manaweg yn gyfartal â t (fain) yn yr ieithoedd Gaelaidd eraill. Mae'r gell lwyd yn dangos bod dim treiglad meddal yn yr iaith honno am y llythyren honno.
Treigladau llaes yn yr ieithoedd Celtaidd Cytsain wreiddiol Cytsain wedi'i threiglo Ffurf gysefin Sain (GSR) Manaweg Gaeleg yr Alban Gwyddeleg Cymraeg Cernyweg Llydaweg p fain /pʲ/ /pʲ/ → /bʲ/ Sillafiad p → bp p lydan /pˠ/ /pˠ/ → /bˠ/ Sillafiad p → bp p /p/ /p/ → /b/ /p/ → /m̥/ Sillafiad p → b p → mh t fain /tʲ/ /ʧ/ → /j/ /tʲ/ → /dʲ/ Sillafiad çh → j t → dt t lydan /tˠ/ /tˠ/ → /dˠ/ /tˠ/ → /dˠ/ Sillafiad t, th → d t → dt t /t/ /t/ → /n̥/ Sillafiad t → nh ch
çh/ʧ/ edrychwch ar
t fainSillafiad c fain
k fain/c/ /c/ → /ɟ/ /c/ → /ɟ/ Sillafiad c, k → g c → gc c lydan
k lydan/k/ /k/ → /ŋ̊/ /k/ → /g/ Sillafiad c, k → g c → gc c /k/ /k/ → /ŋ̊/ Sillafiad c → ngh b fain /bʲ/ /b/ → /m/ /bʲ/ → /mʲ/ Sillafiad b → m b → mb b lydan /bˠ/ /b/ → /m/ /bˠ/ → /mˠ/ Sillafiad b → m b → mb b /b/ /b/ → /m/ Sillafiad b → m d fain /dʲ/ /ʤ/ → /nj/ /dʲ/ → /nʲ/ Sillafiad j → ny d → nd d lydan /dˠ/ /dˠ/ → /nˠ/, /d/ /d̪ˠ/ → /n̪ˠ/ Sillafiad d → n d → nd d /d/ /d/ → /n/ Sillafiad d → n j /ʤ/ edrychwch ar
d fainSillafiad g fain /gʲ/ /gʲ/ → /ŋ/ /ɟ/ → /ɲ/ Sillafiad g → ng g → ng g lydan /gˠ/ /gˠ/ → /ŋˠ/ /g/ → /ŋ/ Sillafiad g → ng g → ng g /g/ /g/ → /ŋ/ Sillafiad g → ng f fain /fʲ/ /f/ → /v/ /fʲ/ → /vʲ/ Sillafiad f → v f → bhf f lydan /fˠ/ /fw/ → /hw/, /w/ /fʲˠ/ → /w/ Sillafiad fw → w f → bhf
Treiglad llaes
Y trydydd treiglad yw'r treiglad llaes, sy'n digwydd i'r llythrennau dilynol (ar ôl "ei" er enghraifft);
- C → Ch; ei char hi
- P → Ph; ei phwrs hi
- T → Th; ei thocyn hi
Treigladau llaes yn yr ieithoedd Celtaidd
Mae'r tabl yn dangos gweithrediadau treigladau llaes yn yr ieithoedd Celtaidd. Oherwydd bod gan bob iaith ei horgraff ei hun, mae'r treigladau wedi eu trefnu yn ôl eu seiniau. Mae hyn yn ei gwneud yn haws cymharu yr ieithoedd. Er enghraifft, mae çh Manaweg yn gyfartal â t (fain) yn yr ieithoedd Gaelaidd eraill. Mae'r gell lwyd yn dangos bod dim treiglad meddal yn yr iaith honno am y llythyren honno.
Treigladau llaes yn yr ieithoedd Celtaidd Cytsain wreiddiol Cytsain wedi'i threiglo Ffurf gysefin Sain (GSR) Manaweg Gaeleg yr Alban Gwyddeleg Cymraeg Cernyweg Llydaweg p /p/ /p/ → /f/ /p/ → /f/ /p/ → /f/ Sillafiad p → ph p → f p → f t /t/ /t/ → /θ/ /t/ → /θ/ /t/ → /z/ Sillafiad t → th t → th t → z c
k/k/ /k/ → /x/ /k/ → /h/ /k/ → /x/ Sillafiad c → ch k → h k → c'h
Cyfeiriadau
- ↑ www.academia.edu; adalwyd 31 Ionawr 2015
- ↑ Prifysgol Toronto; adalwyd 31 Ionawr 2015