Affganistan: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

← Cymharer â'r fersiwn gynt Cymharer â'r fersiwn dilynol →

Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu

Mewn-lein

Fersiwn yn ôl 21:12, 18 Hydref 2014


Baner	Arfbais

Arwyddair: dim

Anthem: Soroud-e-Melli

Prifddinas

Kabul

Dinas fwyaf

Kabul

Iaith / Ieithoedd swyddogol Pashto, Persieg (Dari)

Llywodraeth

Gweriniaeth Islamaidd

Arlywydd
Is-arlywydd
Is-arlywydd
Prif Weinidog

Ashraf Ghani
Abdul Rashid Dostum
Sarwar Danish
Abdullah Abdullah

Annibyniaeth
Datganwyd
Adnabwyd O'r Deyrnas Unedig
8 Awst, 1919
19 Awst, 1919

Arwynebedd
- Cyfanswm
- Dŵr (%) 652,090 km² (41ain)

Poblogaeth
- Amcangyfrif 2014
- Cyfrifiad 1979
- Dwysedd 31,822,848 (40ain)
13,051,358
49/km² (150fed)

CMC (PGP)
- Cyfanswm
- Y pen Amcangyfrif 2014
$36.8 biliwn (91ain)
$1,177 (162ain)

Indecs Datblygiad Dynol (2013) 0.468 (169ain) – isel

Arian cyfred Afghani (Af) (AFN)

Cylchfa amser
- Haf (UTC+4:30)
(UTC+4:30)

Côd ISO y wlad

.af

Côd ffôn +93

Gwlad dirgaeëdig yng Nghanolbarth Asia yw Gweriniaeth Islamaidd Affganistan neu Affganistan (hefyd Afghanistan). Mae'r wlad yn ffinio ag Iran, Pakistan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tajikistan a gorllewin eithaf China. Ei phrifddinas yw Kabul.

Daearyddiaeth

Prif: Daearyddiaeth Affganistan

Mae Affganistan yn wlad tirgaeedig o wastadeddau uchel a mynyddoedd. Mae cadwyn fawr yr Hindu Kush yn cyrraedd dros 7,000 m o uchder yn Tirich Mir, ar y ffin â Phacistan yn y gogledd-ddwyrain. Ceir amrywiadau mawr mewn hinsawdd mewn lle cymharol gyfyngedig, yn amrywio o hinsoddau sych ac isdrofannol i hinsawdd alpaidd eithafol yn y mynyddoedd. Mae'r dinasoedd a threfi pwysig yn cynnwys y brifddinas Kabul a thref hanesyddol Ghazni yn y canolbarth, Herat a Kandahar yn y gorllewin, Faizabad, Konduz, Mazar-i-Sharif a Maimana yn y gogledd, a Jalalabad yn y dwyrain. Mae dŵr yn gymharol brin yn y wlad. Yr unig afonydd o bwys yw Afon Oxus, sy'n rhedeg ar hyd y ffin ogleddol; afon Hari Rud yn y canolbarth a'r gorllewin, Afon Helmand (Rud-e Helmand) yn y de-orllewin, sy'n rhedeg dros y ffin i Iran i gael ei llyncu yng nghorstir hallt Daryacheh-ye Sistan; ac Afon Kabul (Darya-ye Kabul) sy'n rhedeg o ardal Bwlch Khyber i gyfeiriad Kabul.

Hanes

Prif: Hanes Affganistan

Symudodd llwythi Iranaidd i'r ardal yn ystod yr ail fileniwm Cyn Crist. Mae rheolaeth ar y wlad wedi newid sawl gwaith. Am ganrifoedd roedd yn ganolbwynt Bactria, teyrnas hynafol a oedd yn ymestyn rhwng Persia a Chanolbarth Asia ac India. Am gyfnod hir bu'n rhan o ymerodraeth Persia. Goresgynnodd Alecsander Mawr rannau o'r wlad ar ei daith i'r dwyrain. Am gyfnod o rai canrifoedd roedd y wlad yn ganolfan Fwdhaidd bwysig. Mae adfeilion Bamiyan yn dyst i hynny, ac yn cysylltu'r wlad â diwylliant Bwdhaidd Canolbarth Asia (gwerddon Turfan er enghraifft) a Tibet ar un llaw ac â dinasoedd Bwdhaidd Gandhara (gogledd-orllewin Pacistan heddiw) ar y llaw arall. Fe orchfygodd yr Arabiaid Bersia yn y 7fed ganrif a meddiasant Affganistan yn ogystal. Fe'i gorchfygwyd gan y Mongoliaid yn y 13eg ganrif, ac am gyfnod, dan reolwyr Ghazni, roedd Affganistan ei hun yn rheoli rhan sylweddol o ogledd-orllewin is-gyfandir India.

Sefydlwyd Emiraeth Affganistan yn 1747 ac yn ddiweddarach daeth dan ddylanwad Prydain Fawr. Am ganrif a rhagor roedd Affganistan yn ddarn gwerin gwyddbwyll yn y Gêm Fawr am reolaeth yng Nghanolbarth Asia rhwng Prydain a Rwsia. Ar ôl cyfnod dan reolaeth bell Brydeinig enillodd y wlad radd o annibyniaeth yn 1919 dan yr emir Amanullah Khan ac yn gyflawnach yn 1922 pan sefydlwyd Teyrnas Affganistan yn unol â Chytundeb Rawalpindi.

Yn 1973 datganiwyd gweriniaeth. Cafodd y rhyfel cartref hir rhwng 1979 a 1992 a phresenoldeb byddin Rwsia (hyd at 1989) effaith bellgyrhaeddol ar wleidyddiaeth y wlad. Yn y 1990au tyfodd dylanwad a grym y Taleban ffwndamentalaidd ac o 1994 hyd at 2001 rheolwyd rhan sylweddol o'r wlad ganddynt. Yn 2001 ymosododd lluoedd arfog UDA, gyda chymorth Cynghrair y Gogledd, ar y Taleban ac fe'u disodlwyd. Ers hynny mae llywodraeth ddemocrataidd wedi rheoli y rhan fwyaf o'r wlad, gyda chefnogaeth lluoedd NATO, ond erys y Taleban a'u cefnogwyr yn gryf yn y de a'r dwyrain.

Iaith a Diwylliant

Prif: Diwylliant Affganistan

Mae Affganistan yn wlad Islamaidd ers yr 8fed ganrif ond yn y gorffenol bu'n ganolfan bwysig iawn yn hanes Zoroastriaeth a Bwdhaeth. Hyd at ddiwedd yr 20fed ganrif roedd Nuristan, i'r gogledd o ddyffryn Jalalabad, yn wlad baganaidd led-annibynnol a elwid yn Kaffiristan (mae'r olaf o'r Kaffiriaid paganaidd yn byw dros y ffin yn nhalaith Chitral ym Mhacistan).

Ceir nifer o fosgiau hanesyddol yn Affganistan, yn cynnwys y Mosg Las ym Mazar-e-Sharif yn y gogledd, mosgiau hynafol dinas Herat yn y gorllewin ac adfeilion mosg a minaret enwog yn Ghazni. Y safle Bwdhaidd pwysicaf yw Bamiyan, yng nghanolbarth y wlad; yn anffodus dinistriwyd rhan sylweddol o'r cerfluniau hynafol o'r Bwdha gan y Taleban ar ddiwedd y 1990au.

Israniadau

Prif: Taleithiau Affganistan

Ceir 34 talaith yn Affganistan, a adnabyddir yn lleol fel wilayats. Rhennir pob talaith yn ei thro yn ardaloedd.

Economi

Prif: Economi Affganistan

Mae Affganistan yn un o wledydd tlotaf y byd. Mae'r mwyafrif o'r bobl yn gweithio ar y tir. Yn y dyffrynoedd a chymoedd mae rhwydweithiau dyfrhau yn galluogi amaethyddiaeth a thyfu coed ffrwythau i ffynu. Yn y mynyddoedd a'r gwastadeddau uchel bugeilio a chodi gwartheg a geifr yw asgwrn cefn yr economi leol. Mae tyfu cnydau opiwm yn bwysig yn yr ardaloedd gwledig ers canrifoedd ac mae canran uchel iawn o opiwm y byd yn dod o Affganistan. Mae nwyddau naturiol y wlad yn cynnwys glo, petroliwm a nwy naturiol a mwyngloddir lapis lazuli yn y gogledd, yn arbennig yn y Hindu Kush.

Mae'r rhyfela parhaol dros y degawdau diwethaf wedi dinistrio dros 65% o ffatrïoedd a safleoedd diwydiannol eraill y wlad ac mae'r economi heddiw mewn cyflwr bregus iawn ac yn ddibynnol ar gymorth ariannol tramor.

Nodyn:Cyswllt erthygl ddethol Nodyn:Cyswllt erthygl ddethol Nodyn:Cyswllt erthygl ddethol

@@ Llinell 13: / Llinell 13: @@
 |dinas_fwyaf = [[Kabul]]
 |math_o_lywodraeth = [[Gweriniaeth Islamaidd]]
-|teitlau_arweinwyr =  [[Arlywydd Affganistan|Arlywydd]]<br />[[Is-arlywydd Affganistan|Is-arlywydd]]<br />[[Is-arlywydd Affganistan|Is-arlywydd]]
+|teitlau_arweinwyr =  [[Arlywydd Affganistan|Arlywydd]]<br />[[Is-arlywydd Affganistan|Is-arlywydd]]<br />[[Is-arlywydd Affganistan|Is-arlywydd]]<br />[[Prif Weinidog Affganistan|Prif Weinidog]]
-|enwau_arweinwyr = [[Hamid Karzai]]<br />[[Ahmad Zia Massoud]]<br />[[Karim Khalili]]
+|enwau_arweinwyr = [[Ashraf Ghani]]<br />[[Abdul Rashid Dostum]]<br />[[Sarwar Danish]]<br />[[Abdullah Abdullah]]
 |safle_arwynebedd = 41ain
 |maint_arwynebedd = 1_E11
 |arwynebedd = 652,090
 |canran_dŵr =  |
-|amcangyfrif_poblogaeth = 29,863,000
+|amcangyfrif_poblogaeth = 31,822,848
-|blwyddyn_amcangyfrif_poblogaeth = 2005
+|blwyddyn_amcangyfrif_poblogaeth = 2014
-|safle_amcangyfrif_poblogaeth = 38ain
+|safle_amcangyfrif_poblogaeth = 40ain
 |cyfrifiad_poblogaeth = 13,051,358
 |blwyddyn_cyfrifiad_poblogaeth = 1979
-|dwysedd_poblogaeth = 46
+|dwysedd_poblogaeth = 49
 |safle_dwysedd_poblogaeth= 150fed
-|blwyddyn_CMC_PGP= 2006
+|blwyddyn_CMC_PGP= 2014
-|CMC_PGP = $31.9 biliwn
+|CMC_PGP = $36.8 biliwn
 |safle_CMC_PGP = 91ain
-|CMC_PGP_y_pen = $1,310
+|CMC_PGP_y_pen = $1,177
 |safle_CMC_PGP_y_pen = 162ain
-|blwyddyn_IDD = 2003
+|blwyddyn_IDD = 2013
-|IDD =
+|IDD = 0.468
-|safle_IDD = n/a
+|safle_IDD = 169ain
-|categori_IDD = {{IDD dim}}
+|categori_IDD = {{IDD isel}}
 |digwyddiad_sefydlu'r_wladwriaeth = [[Cytundeb Rawalpindi|Annibyniaeth]]
 |digwyddiadau_gwladwriaethol = Datganwyd<br />Adnabwyd
@@ Llinell 91: / Llinell 91: @@
 <li> [[Herat (talaith)|Herat]]
 </ol></td><td><ol start=13>
-<li> [[Jowzjan vJowzjan]]
+<li> [[Jowzjan (talaith)|Jowzjan]]
 <li> [[Kabul (talaith)|Kabul]]
 <li> [[Kandahar (talaith)|Kandahar]]