Gwenhwyseg

Cymraeg

Baner Cymru

Mae'r erthygl hon yn rhan o'r gyfres ar

y Gymraeg Iaith Gramadeg · Morffoleg · Orgraff · Seinyddiaeth · Yr wyddor · Cymraeg llafar · Cymraeg ysgrifenedig · Benthyg geiriau Hanes Hanes · Trawsnewidiad y Frythoneg i'r Gymraeg · Cymraeg Cynnar · Hen Gymraeg · Cymraeg Canol · Cymraeg Modern Cynnar · Cymraeg Modern Diweddar · Hanes siaradwyr, tiriogaeth a statws y Gymraeg ·Addysg Gymraeg Diwylliant a chyfryngau Diwylliant · Cerddoriaeth · Eisteddfod · Ffilm · Llenyddiaeth· Theatr Cyfryngau · Papurau newydd · Radio·Rhyngrwyd·Teledu Tafodieithoedd Tafodieithoedd · Cymraeg y gogledd · Cymraeg y de · Y Bowyseg · Y Ddyfedeg · Y Wenhwyseg· Y Wyndodeg · Cymraeg y Wladfa · Wenglish Mudiadau a sefydliadau Bwrdd yr Iaith Gymraeg · Cymdeithas yr Iaith · Y Cymmrodorion · Cymuned · Merched y Wawr · Yr Urdd WiciBrosiect Cymru

Tafodiaith Gymraeg Gwent a Morgannwg yw y Wenhwyseg. Daw'r enw o'r term ar hen drigolion yr ardal, y Gwennwys. Roedd yn cael ei siarad o Abertawe yn y gorllewin i Drefynwy yn y dwyrain. Mae'r dafodiaith hon yn dechrau dod yn brinnach gyda thwf yr iaith Saesneg yn yr ardal a gyda iaith Cymraeg safonol y De yn cael ei sylfaenu ar y Ddyfedeg oherwydd bod pobl yn meddwl ei bod yn fwy cywir gyda llai o eiriau benthyg o Saesneg.

Mae sawl nodwedd yn dangos y gwahaniaeth rhwng Gwenhwyseg a Chymraeg safonol: defnyddio geiriau lleol, sef yr a fain, caledu'r cytsain yng nghanol geiriau, colli ch a h, defnyddio a yn lle ai neu au a defnyddio mwy o eiriau benthyg o Saesneg. Mae llawer o fyrfoddau llafar yn cael eu defnyddio yn lleol am enwau llefydd lleol hefyd.

Geiriau a ffurfiau lleol

Fel pob rhan arall o Gymru, ceir sawl gair lleol sy'n cael ei ddefnyddio bob dydd.

Gair Gwenhwyseg	Gair Safonol	Gair y De	Gair y Gogledd	Datblygiad
Bopa	Modryb	-	-	-
Nawr	-	Nawr	Rwan	Yn yr awr > Yn awr > Nawr
Wlîa	Siarad	-	-	Chwedleua > Wedleua > Wlîa

Gwenhwyseg yw'r unig dafodiaith Gymraeg i gadw'r ffurf hynafol -ws terfynol yn y Trydydd Person Modd Gorffennol (mae pob tafodiaith arall yn defnyddio -odd yn yr un lle). Ceir enghreifftiau o'r ffurf yma yn Y Gododdin, e.e. "Gwyr a aeth Gatraeth gan wawr, Dygymyrrws eu hoed eu hanianawr" yn lle "...Dygymyrrodd..." ac ati.

Yr a fain

Prif: Yr A Fain

Un o nodweddion y Wenhwyseg yn nwyrain a chanol Morgannwg a chyn belled ã Dyffryn Afan yw'r newidiad yn y llafariad a hir i'r ddeusain æʌ e.e. "y 'Tæʌd' a'r Mæʌb' a'r Ysbryd 'Glæʌn'" yn lle "y Tad a'r Mab a'r Ysbryd Glân". Newidir y ddeusain 'ae' yn yr un ffordd, e.e. 'Cymraeg' - 'Cymræʌg', 'traed' - 'træʌd', 'cae' - 'cæʌ'. Deusain yw hon sydd yn amrywio rhyw ychydig dros diriogaeth y Wenhwyseg (llafariad bur æ yw hi mewn rhai ardaloedd) ac nid yr un sain yw hi ag a geir mewn geiriau megis 'pen', 'pren', 'pert' ayb. Ni ddigwydd y nodwedd hon mewn geiriau unsill ag [a] fyr fel 'mam' a 'naw' fel sydd yn digwydd yn rhai o dafodieithoedd Maldwyn.

Gair Gwenhwyseg	Gair Safonol
Cæth	Cath
Cymræg	Cymraeg
Mæb	Mab
Tæd	Tad

Caledu'r cytsain yng nghanol geiriau

Yn y Gymraeg safonol, mae'r treiglad meddal yn meddalau'r cytsain yng nghanol gair. Ond yn y Wenhwyseg ceir sŵn mwy caled yng nghanol llawer o eiriau.

Gair Gwenhwyseg	Gair Safonol
Catar	Cadair
Catw	Cadw
Patall	Padell
gwpod	gwybod
dicon	digon

Colli ch a h

Yn y Wenhwyseg, mae pobl yn anfodlon iawn i ddefnyddio'r sŵn ch neu h, ac felly mae sawl gair yn colli'r sŵn hwnnw, e.e. chwarae > hwarae > hwara > wara (fel "wara teg") ac ^hwn, ^hwwna, ^hon, ^honna, ^hyn a ^hynny.

Defnyddio a yn lle e olaf

Mae'n gyffredinol o lafar y De i golli'r cytseiniol i ar ddechrau sillaf derfynol, ac hefyd yn y De-ddwyrain y e olaf i troi i a. Yr un peth yn digwydd i synau tebyg fel ai ac au.

Gair Gwenhwyseg	Gair Safonol	Datblygiad
Bedda	Beddau	-
Camsynad	Camsynied	-
Catar	Cadair	-
Sgitsha	Esgidiau	Esgidiau > sgitsha

Defnyddio w yn lle o o

Gair Gwenhwyseg	Gair Safonol
Hewl	Heol

Oherwydd absenoldeb y sain o yn y Wenhwyseg, roedd dynion hŷn yr ardal yn stryglo i ddweud geiriau Saesneg fel "Edward Woodwood" gan ei ynganu'n fwy fel "Edwd Wdwd".

Defnyddio geiriau benthyg o Saesneg

Gair Gwenhwyseg	Gair Safonol	Gair Saesneg
dandjeris	peryglus	dangerous
sgrego	-	to scrag (to strangle)
sgrimpo	bod yn grintachlyd	to scrimp
shimpil	twp	simple minded

Enwau llefydd lleol

Am y rhesymau a nodir uchod, mae'r Wenhwyseg yn newid yr ynganiad yn achos rhai enwau llefydd lleol. Yn aml, mae ynganiad y dafodiaith Saesneg leol yn agosach at y Wenhwyseg nag at yr ynganiad Cymraeg safonol.

Gair Gwenhwyseg	Gair Safonol	Datblygiad
Bedda	Beddau	y ddeusain au yn cael ei hynganu fel a
Braman	Aberaman	Aberaman > Beraman > Braman
Brocwr	Aberogwr	Aberogwr > Aberocwr > Berocwr > Brocwr
Ocwr	Ogwr	-
Abardæʌr	Aberdar	-

Dylanwad ar dafodiaith Saesneg yr ardal

Mae'r Wenhwyseg wedi cael effaith ar y Saesneg sy'n cael ei siarad yn yr ardal hefyd, gyda siaradwyr Saesneg yn defnyddio geiriau a chystrawen Cymraeg (gweler Wenglish), e.e. What is on her? (Beth sydd arni?); You can count on 'er wen there's taro.

Mae nodweddion y Wenhwyseg i'w clywed yn y tafodieithoedd Saesneg lleol hefyd, yn enwedig yn ardal Caerdydd a'r Cymoedd. Yng Nghaerdydd, defnyddir ae yn lle a yn gyffredinol iawn, fel yn yr ymadrodd "Cærdiff Ærms Pærk" ('Cardiff Arms Park'). Fel arfer, dydy pobl y Cymoedd ddim yn defnyddio'r llythyren h, felly yngenir y geiriau Saesneg "Years", "Ears" ac "Hears" yr un fath, h.y. fel ïrs.

Gweler hefyd

• Rhestr Geiriau Gwenhwyseg

Dolen allanol

• Gwefan Cymru-Catalonia: Y Wenhwyseg
• Language Obsolescence and Revitalization: Linguistic Change in Two Sociolinguistically Contrasting Welsh Communities gan Mari C. Jones
• (Wedi torri) Gwefan Cymru-Catalonia: Y Wenhwyseg