Gwenhwyseg

Cymraeg

Baner Cymru

Mae'r erthygl hon yn rhan o'r gyfres ar

y Gymraeg Iaith Gramadeg · Morffoleg · Orgraff · Seinyddiaeth · Yr wyddor · Cymraeg llafar · Cymraeg ysgrifenedig · Benthyg geiriau Hanes Hanes · Trawsnewidiad y Frythoneg i'r Gymraeg · Cymraeg Cynnar · Hen Gymraeg · Cymraeg Canol · Cymraeg Modern Cynnar · Cymraeg Modern Diweddar · Hanes siaradwyr, tiriogaeth a statws y Gymraeg ·Addysg Gymraeg Diwylliant a chyfryngau Diwylliant · Cerddoriaeth · Eisteddfod · Ffilm · Llenyddiaeth· Theatr Cyfryngau · Papurau newydd · Radio·Rhyngrwyd·Teledu Tafodieithoedd Tafodieithoedd · Cymraeg y gogledd · Cymraeg y de · Y Bowyseg · Y Ddyfedeg · Y Wenhwyseg· Y Wyndodeg · Cymraeg y Wladfa · Wenglish Mudiadau a sefydliadau Bwrdd yr Iaith Gymraeg · Cymdeithas yr Iaith · Y Cymmrodorion · Cymuned · Merched y Wawr · Yr Urdd WiciBrosiect Cymru

Tafodiaith Gymraeg Gwent a Morgannwg yw y Wenhwyseg. Daw'r enw o'r term ar hen drigolion yr ardal, y Gwennwys. Roedd yn cael ei siarad o Abertawe yn y gorllewin i Drefynwy yn y dwyrain. Mae'r dafodiaith hon yn dechrau dod yn brinnach gyda thwf yr iaith Saesneg yn yr ardal a gyda iaith Cymraeg safonol y De yn cael ei sylfaenu ar y Ddyfedeg oherwydd bod pobl yn meddwl ei bod yn fwy cywir gyda llai o eiriau benthyg o Saesneg.

Mae sawl nodwedd yn dangos y gwahaniaeth rhwng Gwenhwyseg a Chymraeg safonol: defnyddio geiriau lleol, sef yr a fain, caledu'r cytsain yng nghanol geiriau, colli ch a h, defnyddio a yn lle ai neu au a defnyddio mwy o eiriau benthyg o Saesneg. Mae llawer o fyrfoddau llafar yn cael eu defnyddio yn lleol am enwau llefydd lleol hefyd.

Geiriau a ffurfiau lleol

Fel pob rhan arall o Gymru, ceir sawl gair lleol sy'n cael ei ddefnyddio bob dydd.

Gair Gwenhwyseg	Gair Safonol	Gair y De	Gair y Gogledd	Datblygiad
Bopa	Modryb	-	-	-
Nawr	-	Nawr	Rwan	Yn yr awr > Yn awr > Nawr
Wlîa	Siarad	-	-	Chwedleua > Wedleua > Wlîa

Gwenhwyseg yw'r unig dafodiaith Gymraeg i gadw'r ffurf hynafol -ws terfynol yn y Trydydd Person Modd Gorffennol (mae pob tafodiaith arall yn defnyddio -odd yn yr un lle). Ceir enghreifftiau o'r ffurf yma yn Y Gododdin, e.e. "Gwyr a aeth Gatraeth gan wawr, Dygymyrrws eu hoed eu hanianawr" yn lle "...Dygymyrrodd..." ac ati.

Yr a fain

Prif: Yr A Fain

Un o nodweddion y Wenhwyseg yw'r newidiad yn y llafariad a hir i'r ddeusain æʌ e.e. "y 'Tæʌd' a'r Mæʌb' a'r Ysbryd 'Glæʌn'" yn lle "y Tad a'r Mab a'r Ysbryd Glân". Newidir y ddeusain 'ae' yn yr un ffordd, e.e. 'Cymraeg' - 'Cymræʌg', 'traed' - 'træʌd', 'cae' - 'cæʌ'. Deusain yw hon sydd yn amrywio rhyw ychydig dros diriogaeth y Wenhwyseg (llafariad bur æ yw hi mewn rhai ardaloedd) ac nid yr un sain yw hi ag a geir mewn geiriau megis 'pen', 'pren', 'pert' ayb. Ni ddigwydd y nodwedd hon mewn geiriau unsill ag [a] fyr fel 'mam' a 'naw' fel sydd yn digwydd yn rhai o dafodieithoedd Maldwyn.

Gair Gwenhwyseg	Gair Safonol
Cæth	Cath
Cymræg	Cymraeg
Mæb	Mab
Tæd	Tad

Caledu'r cytsain yng nghanol geiriau

Yn y Gymraeg safonol, mae'r treiglad meddal yn meddalau'r cytsain yng nghanol gair. Ond yn y Wenhwyseg ceir sŵn mwy caled yng nghanol llawer o eiriau.

Gair Gwenhwyseg	Gair Safonol
Catar	Cadair
Catw	Cadw
Patall	Padell
gwpod	gwybod
dicon	digon

Colli ch a h

Yn y Wenhwyseg, mae pobl yn anfodlon iawn i ddefnyddio'r sŵn ch neu h, ac felly mae sawl gair yn colli'r sŵn hwnnw, e.e. chwarae > hwarae > hwara > wara (fel "wara teg") ac ^hwn, ^hwwna, ^hon, ^honna, ^hyn a ^hynny.

Defnyddio a yn lle e olaf

Mae'n gyffredinol o lafar y De i golli'r cytseiniol i ar ddechrau sillaf derfynol, ac hefyd yn y De-ddwyrain y e olaf i troi i a. Yr un peth yn digwydd i synau tebyg fel ai ac au.

Gair Gwenhwyseg	Gair Safonol	Datblygiad
Bedda	Beddau	-
Camsynad	Camsynied	-
Catar	Cadair	-
Sgitsha	Esgidiau	Esgidiau > sgitsha

Defnyddio w yn lle o o

Gair Gwenhwyseg	Gair Safonol
Hewl	Heol

Oherwydd absenoldeb y sain o yn y Wenhwyseg, roedd dynion hŷn yr ardal yn stryglo i ddweud geiriau Saesneg fel "Edward Woodwood" gan ei ynganu'n fwy fel "Edwd Wdwd".

Defnyddio geiriau benthyg o Saesneg

Gair Gwenhwyseg	Gair Safonol	Gair Saesneg
dandjeris	peryglus	dangerous
sgrego	-	to scrag (to strangle)
sgrimpo	bod yn grintachlyd	to scrimp
shimpil	twp	simple minded

Enwau llefydd lleol

Am y rhesymau a nodir uchod, mae'r Wenhwyseg yn newid yr ynganiad yn achos rhai enwau llefydd lleol. Yn aml, mae'r ynganiad tafodiaith Saesneg leol yn agosach i'r Wenhwyseg na'r ynganiad Cymraeg safonol.

Gair Gwenhwyseg	Gair Safonol	Datblygiad
Bedda	Beddau	au y ddeusain yn cael ei hynganu fel a
Braman	Aberaman	Aberaman > Beraman > Braman
Brocwr	Aberogwr	Aberogwr > Aberocwr > Berocwr > Brocwr
Ocwr	Ogwr	-
Abardæʌr	Aberdar	-

Dylanwad ar dafodiaith Saesneg yr ardal

Mae'r Wenhwyseg wedi cael effaith ar y Saesneg sy'n cael ei siarad yn yr ardal hefyd, gyda siaradwyr Saesneg yn defnyddio geiriau a chystrawen Cymraeg (gweler Wenglish), e.e. What is on her? (Beth sydd arni?); You can count on 'er wen there's taro.

Ceir nodweddion yr ynganiad Gwenhwyseg yn y dafodiaith Saesneg leol hefyd, yn enwedig yn ardal Caerdydd a'r Cymoedd. Yng Nghaerdydd, defnyddir ae yn lle a yn gyffredinol iawn, fel yn yr ymadrodd "Cærdiff Ærms Pærk" ('Cardiff Arms Park'). Fel arfer, dydy pobl y Cymoedd ddim yn defnyddio'r llythyren h, felly yngenir y geiriau Saesneg "Years", "Ears" ac "Hears" yr un fath, h.y. fel ïrs.

Gweler hefyd

• Rhestr Geiriau Gwenhwyseg

Dolen allanol

• Gwefan Cymru-Catalonia: Y Wenhwyseg
• Language Obsolescence and Revitalization: Linguistic Change in Two Sociolinguistically Contrasting Welsh Communities gan Mari C. Jones
• (Wedi torri) Gwefan Cymru-Catalonia: Y Wenhwyseg