Gemau'r Gymanwlad

Cynhaliwyd Gemau'r Gymanwlad am y tro cyntaf yn 1930 yn Hamilton, Canada. Eu henw swyddogol ar y pryd oedd Gemau Ymerodraeth Prydain. Newidwyd yr enw yn 1954 i Gemau Ymerodraeth Prydain a'r Gymanwlad, ac eto yn 1970, newidwyd i Gemau Cymanwlad Prydain cyn dod at yr enw presennol, Gemau'r Gymanwlad, yn 1974.

Yn ogystal a nifer o chwaraeon Olympaidd, mae'r gemau'n cynnwys rhai chwaraeon a chwaraeir, yn bennaf, yng Ngwledydd y Gymanwlad, er enghraifft, bowlio lawnt a rygbi saith a phêl rwyd.

Mae 53 aelod o Wledydd y Gymanwlad ar y funud, ac mae 71 tîm yn cymryd rhan yn y gemau. Mae'r pedwar gwlad a greir Y Deyrnas Unedig — Lloegr, Yr Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon—yn anfon timau ar wahân i'r Gemau. Mae timau unigol hefyd yn cael eu gyrru o ardaloedd sy'n dibynnu ar Goron Lloegr — Guernsey, Jersey ac Ynys Manaw— a srhai o cyn-diroedd Prydain dros y môr. Mae cyn-diroedd pell megis Awstralia ac Ynys Norfolk hefyd yn anfon eu timau eu hunain, yn ogystal ag Ynysoedd Cook a Niue: dwy talaith di-sofren sydd mewn cymdeithas rydd â Seland Newydd.

Dim ond chwe gwlad sydd wedi mynychu pob un o Gemau'r Gymanwlad: Awstralia, Canada, Lloegr, Seland Newydd, Yr Alban a Chymru.

Gwreiddiau

Cynigwyd y syniad o'r cystadlaethau hyn gan Ymerodraeth Prydain yn gyntaf gan y Parchedig Astley Cooper yn 1891 pan ysgrifennodd erthygl yn The Times yn cynnig "Pan-Britannic-Pan-Anglican Contest and Festival every four years as a means of increasing the goodwill and good understanding of the British Empire".

Yn 1911, cynhaliwyd Gŵyl yr Ymerodraeth yn Llundain i ddathlu coroni Brenin Siôr V. Fel rhan o'r ŵyl, cynhaliwyd Pencampwriaeth Rhyng-Ymerodraethol, a chystadleuodd timau o Awstralia, Canada, De Affrica a'r Deyrnas Unedig mewn chwaraeon megis bocsio, wrestlo, nofio ac athletau.

Yn 1928, gofynnwyd i Melville Marks (Bobby) Robinson drefnu'r Gemau Ymerodraeth Prydain cyntaf. Cynhaliwyd y rhain yn Hamilton, Ontario, Canada ddwy flynedd yn ddiweddarach.

Traddodiadau seremoni agoriadol

• O 1930 i 1950, arweinwyd yr orymdaith o'r cenhedloedd gan un athlewtwr yn cario Baner yr Undeb, yn symboleiddio rôl Prydain yn yr Ymerodraeth Brydeinig.

• Ers 1958, mae relay o athletwyr yn cario baton o Balas Buckingham i'r Seremoni Agoriadol. Yn y baton, mae neges gan y Frenhines yn cyfarch yr athletwyr. Yr athletwr olaf i gario'r baton, fel arfer, fydd athletwr enwog o'r wlad sy'n cynnal y Gemau.

• Mae pob cenedl arall yn gorymdeithio i mewn yn nhrefn yr wyddor Saesneg, heblaw'r cyntaf, sef y wlad a gynhaliodd y Gemau diwethaf, gyda'r wlad sy'n cynnal y Gemau yn dod i mewn olaf. Yn 2006, gorymdeithiodd y gwledydd i mewn mewn trefn yn ôl lleoliad daearyddol.

• Mae tair baner yn hedfan yn y stadiwm yn ystod y seremoniau gwobrwyo: Y wlad a gynhaliodd y gemau diwethaf, y wlad sy'n cynnal, a'r wlad sy'n cynnal y Gemau nesaf.

• Mae byddin Lloegr yn ymwneud â'r seremoniau tipyn mwy nag ydynt yn y Gemau Olympaidd. Mae hyn i anrhydeddu traddodiad Milwrol Prydeinig yr hen Ymerodraeth; er bod llawer yn anghytuno â hyn.

Boicotiau

Yn debyg i'r Gemau Olympaidd, mae Gemau'r Gymanwlad hefyd wedi cael eu boicotio yn wleidyddol. Boicotwyd y Gemau yn 1978 gan Nigeria mewn protest yn erbyn cysylltiadau Seland Newydd gydag De Affrica ac apartheid. Boicotiodd 32 genhedloedd Affrica, Asia, a'r Caribi Gemau 1986, oherwydd agwedd llywodraeth Margaret Thatcher tuag at gysylltiadau chwaraeon De Affrica. Bygythwyd gemau 1974, 1982, ac 1990 hefyd gan foicotiau oherwydd De Affrica.

Rhifynnau

Gemau Ymerodraeth Prydain

• Gemau Ymerodraeth Prydain 1930- Hamilton, Ontario, Canada
• Gemau Ymerodraeth Prydain 1934 - Llundain, Lloegr
• Gemau Ymerodraeth Prydain 1938 - Sydney, De Cymru Newydd, Awstralia
• Gemau Ymerodraeth Prydain 1950 - Auckland, Seland Newydd

Gemau Ymerodraeth Prydain a'r Gymanwlad

• Gemau Ymerodraeth Prydain a'r Gymanwlad 1954- Vancouver, British Columbia, Canada
• Gemau Ymerodraeth Prydain a'r Gymanwlad 1958 - Caerdydd, Cymru
• Gemau Ymerodraeth Prydain a'r Gymanwlad 1962 - Perth, Gorllewin Awstralia, Awstralia
• Gemau Ymerodraeth Prydain a'r Gymanwlad 1966 - Kingston, Jamaica

Gemau Cymanwlad Prydain

• Gemau Cymanwlad Prydain 1970 - Caeredin, Yr Alban
• Gemau Cymanwlad Prydain 1974 - Christchurch, Seland Newydd

Gemau'r Gymanwlad

• Gemau'r Gymanwlad 1978 - Edmonton, Alberta, Canada
• Gemau'r Gymanwlad 1982 - Brisbane, Queensland, Awstralia
• Gemau'r Gymanwlad 1986 - Caeredin, Yr Alban
• Gemau'r Gymanwlad 1990 - Auckland, Seland Newydd
• Gemau'r Gymanwlad 1994 - Victoria, British Columbia, Canada
• Gemau'r Gymanwlad 1998 - Kuala Lumpur, Malaysia

Ffederasiwn Gemau'r Gymanwlad

• Ffederasiwn Gemau'r Gymanwlad 2002 - Manceinion, Lloegr
• Ffederasiwn Gemau'r Gymanwlad 2006 - Melbourne, Victoria, Awstralia
• Ffederasiwn Gemau'r Gymanwlad 2010 - Delhi, India
• Ffederasiwn Gemau'r Gymanwlad 2014 Glasgow, Yr Alban

Dinasoedd Cais potensial Gemau'r Gymanwlad 2018

• Hobart, Tasmania, Australia
• Christchurch, Seland Newydd [1]
• Durban, De Affrica [2]
• Hamilton, Ontario, Canada
• Karachi, Pakistan
• Lusaka, Zambia
• Sheffield, Lloegr
• Toronto, Ontario, Canada
• Wellington, Seland Newydd

Rhestr y cenhedloedd/dibynadwyoedd i gystadlu

Cenhedloedd/dibynadwyoedd sydd wedi cystadlu

Aden1 1962 Yr Arfordir Aur5 1954 Yr Alban 1930— Anguilla 1982, 1998— Antigua a Barbuda 1966–1970, 1978, 1994— Awstralia 1930— Y Bahamas 1954–1970, 1978–1982, 1990— Bangladesh 1978, 1990— Barbados 1954–1966, 1970–1982, 1990— Belize 1978, 1994— Bermuda 1930–1938, 1954–1982, 1990— Botswana 1974, 1982— Guiana Prydeinig2 1930–1938, 1954–1962 Honduras Prydeinig3 1962–1966 Ynysoedd Prydeinig Virgin 1990— Brunei Darussalam 1958, 1990— Camerŵn 1998— Canada 1930— Ynysoedd Cayman 1978— Ceylon4 1938–1950, 1958–1970 Cymru 1930— Cyprus 1978–1982, 1990— De Affrica 1930–1958, 1994— De Arabia1 1966 De Rhodesia10 1954 Dominica 1958–1962, 1970, 1994— Fiji 1938, 1954–1986, 1998— Y Gambia 1970–1982, 1990— Ghana 1958–1982, 1990— Gibraltar 1958— Grenada 1970–1974, 1994— Guernsey 1970— Gogledd Borneo8 1958–1962 Gogledd Iwerddon7 1934–1938, 1954— Gogledd Rhoedisia10 1954 Guyana 1966–1970, 1978–1982, 1990— Gwlad Swazi 1970— Hong Kong6 1934, 1954–1962, 1970–1994 India 1934–1938, 1954–1958, 1966–1982, 1990— Iwerddon7 1930 Iwerddon Rydd7 1934 Jamaica 1934, 1954–1982, 1990— Jersey 1958— Kenya 1954–1982, 1990— Kiribati 1998—

Lesotho 1974— Lloegr 1930— Malawi12 1970— Malaya8 1950, 1958–1962 Malaysia 1966–1982, 1990— Maldives 1986— Malta 1958–1962, 1970, 1982— Mauritius 1958, 1966–1982, 1990— Montserrat 1994— Mozambique 1998— Namibia 1994— Nauru 1990— Newfoundland9 1930–1934 Seland Newydd 1930— Nigeria 1950–1958, 1966–1974, 1982, 1990–1994, 2002— Niue 2002— Pakistan 1954–1970, 1990— Papua Guinea Newydd 1962–1982, 1990— Rhodesia11 1934–1950 Rhodesia a Nyasaland10 1958–1962 Sant Helena 1982, 1998— Sant Kitts a Nevis (Sant Christopher-Nevis-Anguilla 1978), 1990— Sant Lucia 1962, 1970, 1978, 1994— Sant Vincent a'r Grenadines 1958, 1966–1978, 1994— Samoa a Dwyrain Samoa 1974— Seychelles 1990— Sierra Leone 1966–1970, 1978, 1990— Singapore8 1958— Sri Lanka 1974–1982, 1990— Tanganyika13 1962 Tanzania 1966–1982, 1990— Tonga 1974, 1982, 1990— Trinidad a Tobago 1934–1982, 1990— Ynysoedd Turks a Caicos 1978, 1998—  Twfalw Tuvalu 1998— Uganda 1954–1982, 1990— Vanuatu 1982— Ynys Manaw 1958— Ynysoedd Cook 1974–1978, 1986— Ynysoedd y Falklands 1982— Ynys Norfolk 1986— Ynysoedd Solomon 1982, 1990— Zambia12 1970–1982, 1990— Zimbabwe12,14 1982, 1990–2002

Nodiadau:

1: Aden yn De Arabia a gadawodd y gymanwlad yn 1968.
2: Trodd i Guyana yn 1966.
3: Trodd i Belize yn 1973.
4: Trodd i Sri Lanka yn 1972.
5: Trodd i Ghana yn 1957.
6: Gadawodd y gymanwlad pan roddwyn nôl i Tseina yn 1997.
7: Cynyrchiolwydd Iwerddon fel Iwerddon Rydd a Gogledd Iwerddon yn 1934. Gadawodd Iwerddon Rydd y gymanwlad yn 1937 odan yr enw Gweriniaeth Iwerddon.
8: Ymunodd Malaya, North Borneo, Sarawak a Singapore i greu ffederasiwn Malaysia yn 1963. Gadawodd Singapore y ffederasiwn yn 1965.
9: Ymunodd â Chanada yn 1949.
10: Creodd De Rhodesia a Gogledd Rhodesia ffederasiwn gyda Nyasaland yn 1953 fel Rhodesia a Nyasaland, parhaodd hyn tan 1963.
11: Rhanwyd i greu De Rhodesia a Gogledd Rhodesia yn 1953.
12: Cystadlwyd o 1958–1962 fel rhan o Rhodesia a Nyasaland.
13: Creodd Zanzibar a Tanganyika ffederasiwn i greu Tanzania yn 1964.
14: Gadawodd y gymanwlad yn 2003.

Cenhedloedd sydd heb gystadlu

Nid oes llawer o wledydd sydd heb gystadlu yn y Gemau, tystiolaeth yn ei hun sy'n brawf o boblogrwydd y Gemau yng ngwledydd y Gymanwlad. O'r gwledydd hynny, mae Tokelau yn debygol o gymryd rhan yn Gemau'r Gymanwlad 2010 yn Delhi. Mae Cymdeithas Gemau'r Gymanwlad, Cernyw a Gweriniaeth Dwrcaidd Gogledd Cyprus hefyd wedi gwneu cais i'r CGF i gymryd rhan. Mae cenhedloedd eraill sy'n ddilys i gymryd rhan yn cynnwys Ynys y Nadolig a Ynysoedd Cocos (Keeling). Gallwn ddychmygu y gallai Rwanda a Yemen gymryd rhan mewn gemau yn y dyfodol.

Rhestr Chwaraeon yn Ngemau'r Gymanwlad

Mae'r rheolau presennol yn gosod lleiafrif o ddeg, a dim mwy na phymtheg o chwaraeon i gael eu cynnwys yn amserlen Gemau'r Gymanwlad. Mae rhestr o chwaraeon craidd, sydd rhaid eu cynnwys, a rhestr pellach o chwaraeon atodol y gellir dewis ohonni. Gall y wlad sy'n caynnal y gemau, ofyn i Gynulliad Cyffredinol y CGF am ragor o chwaraeon tîm i gael eu cynnwys, fel y gwnaeth Pwyllgor Trefnu Melbourne gyda Phêl Fasged ar gyfer Gemau 2006.

Mae'r rhestr chwaraeon craidd, ar hyn o bryd, yn cynnwys athletau, dyfrolau (nofio, deifio and nofio wedi'i syncroneiddio), bowlio lawnt, pêl-rwyd (merched) a rygbi saith bob ochor (dynion). Caiff y rhain aros yn chwaraeon craidd hyd o leiaf Gemau 2014.

Mae'r rhestr o chwaraeon atodol hefyn yn cynnwys saethyddiaeth, badminton, biliards, snwcer, bocsio, canwio, seiclo, ffensio, gymnasteg, jiwdo, rhwyfo, saethu, sboncen, tenis bwrdd, tenis, bowlio deg, triathlon, codi pwysau, wrestlo a mordwyo. Cynhwysir rhai o'r rhain yn aml, ond nid yw eraill megis biliards a mordwyo, wedi eu derbyn yn llawn eto.

Yn 2002, cyflwynodd y CGF Tlws David Dixon ar gyfer chwaraewr rhagorol y Gemau.

Mae'n angenrheidiol hefyd, cynnwys chwaraeon ar gyfer Athletwyr Elet gydag Anabledd (Elite Athletes with a Disability (EAD)). Cyflwynwyd y rheol yma yng Ngemau 2002.

Ar 18 Tachwedd, 2006, ategwyd tenis a at restr y chwaraeon ar gyfer Gemau 2010 yn Delhi, yn dod a chyfanswm y chwaraeon i 17. Cafodd Biliards a snwcer eu hystyried, ond ni dderbynwyd mohonynt.

Chwaraeon a gynhwysir yn y Gemau ar yr hyn o bryd

Dengys y blynyddoedd mewn bracedi, y blynyddoedd pan gafodd y chwaraeon eu cynnwys yn y gemau am y tro cyntaf.

• Dyfrolau (1930—)
  • Nofio
  • Nofio cydamserol
  • Plymio
• Athletau (men: 1930—, women: 1934—)
• Badminton (1966—)
• Pêl fasged (2006—)
• Paffio (1930—)
• Seiclo (1934—)
• Gymnasteg (1978, 1990—)
  • Gymnasteg rhythmig (1994–1998, 2006—)
• Hoci Cae (1998—)
• Bowlio lawnt (1930–1962, 1972—)
• Pêl-rwyd (1998—)
• Rygbi saith bob ochor (1998—)
• Saethu (1966, 1974—)
• Sboncen (1998—)
• Tenis bwrdd (2002—)
• Triathlon (2002—)
• Codi pwysau (1950—)

Chwaraeon ar gyfer chwaraewyr gydag Anabledd

• • Athletau
  • Nofio
  • Tenis Bwrdd
  • Codi pwysau

Chwaraeon ar Adwy

• Saethyddiaeth (1982)
• Criced (1998)
• Ffensio (1950–1970)
• Ymgodymu amatur
• Jiwdo (1990, 2002)
• Rhwyfo (1930, 1938–1962, 1986)
• Bowlio deg (1998)

Chwaraeon na chawsant mo'u cynnwys erioed

• Karate
• Tenis
• Snwcer
• Pleserlongio
• Taekwondo
• Polo dŵr
• Achub bywyd

Dolenni allanol

• Gwefan Swyddogol Gemau'r Gymanwlad
• Blog Gemau'r Gymanwlad
• Baneri ac arwyddluniau Gemau'r Gymanwlad - esblygiad arwyddluniau'r Gemau
• The Empire Strikes Back - Rhaglen Radio Awstralia, (gydag adysgrif) am hanes a dyfodol y "gemau cyfeillgar".
• Almanac Canlyniadau Trac a Chae

Gwefanau swyddogol Gemau'r Gymanwlad

• Gwefan Swyddogol Delhi 2010
• Gwefan Swyddogol India & Gemau'r Gymanwlad 2010: Gwybodaeth benodedig
• Gwefan Swyddogol Melbourne 2006
• Gwefan Swyddogol Manceinion 2002
• Gewfan Swyddogol Kuala Lumpur 1998

Gwefanau swyddogol gwledydd sydd wedi gwneud cais ar gyfer Gemau'r Gymanwlad

• Gwefan Swyddogol Cais Abuja 2014
• Gwefan Swyddogol Cais Glasgow 2014

Gwledydd

• (Saesneg) Cymdeithas Gemau'r Gymanwlad, Awstralia
• (Saesneg) Cymdeithas Gemau'r Gymanwlad Ynys Manaw
• (Saesneg) Cymdeithas Gemau'r Gymanwlad Lloegr