Y Môr Du: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
newidiadau man using AWB |
Addbot (sgwrs | cyfraniadau) B Bot: Migrating 146 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q166 (translate me) |
||
Llinell 38: | Llinell 38: | ||
[[Categori:Daearyddiaeth Twrci|Mor Du]] |
[[Categori:Daearyddiaeth Twrci|Mor Du]] |
||
[[Categori:Daearyddiaeth Wcráin|Mor Du]] |
[[Categori:Daearyddiaeth Wcráin|Mor Du]] |
||
[[ab:Амшын Еиқәа]] |
|||
[[af:Swartsee]] |
|||
[[als:Schwarzes Meer]] |
|||
[[an:Mar Negra]] |
|||
[[ang:Euxinus]] |
|||
[[ar:البحر الأسود]] |
|||
[[arc:ܝܡܐ ܐܘܟܡܐ]] |
|||
[[arz:البحر الاسود]] |
|||
[[ast:Mar Negru]] |
|||
[[az:Qara dəniz]] |
|||
[[ba:Ҡара диңгеҙ]] |
|||
[[bar:Schwoaz Meer]] |
|||
[[bat-smg:Jouduojė jūra]] |
|||
[[be:Чорнае мора]] |
|||
[[be-x-old:Чорнае мора]] |
|||
[[bg:Черно море]] |
|||
[[bn:কৃষ্ণ সাগর]] |
|||
[[br:Mor Du]] |
|||
[[bs:Crno more]] |
|||
[[ca:Mar Negra]] |
|||
[[ckb:زەریای ڕەش]] |
|||
[[crh:Qara deñiz]] |
|||
[[cs:Černé moře]] |
|||
[[cv:Хура тинĕс]] |
|||
[[da:Sortehavet]] |
|||
[[de:Schwarzes Meer]] |
|||
[[diq:Deryayo Siya]] |
|||
[[dsb:Carne mórjo]] |
|||
[[el:Μαύρη Θάλασσα]] |
|||
[[en:Black Sea]] |
|||
[[eo:Nigra Maro]] |
|||
[[es:Mar Negro]] |
|||
[[et:Must meri]] |
|||
[[eu:Itsaso Beltza]] |
|||
[[ext:Mari Negru]] |
|||
[[fa:دریای سیاه]] |
|||
[[fi:Mustameri]] |
|||
[[fiu-vro:Must Meri]] |
|||
[[fr:Mer Noire]] |
|||
[[frp:Mar Nêra]] |
|||
[[fy:Swarte See]] |
|||
[[ga:An Mhuir Dhubh]] |
|||
[[gag:Kara deniz]] |
|||
[[gan:黑海]] |
|||
[[gd:Am Muir Dubh]] |
|||
[[gl:Mar Negro]] |
|||
[[gu:કાળો સમુદ્ર]] |
|||
[[gv:Yn Vooir Ghoo]] |
|||
[[he:הים השחור]] |
|||
[[hi:कृष्ण सागर]] |
|||
[[hif:Black Sea]] |
|||
[[hr:Crno more]] |
|||
[[hsb:Čorne morjo]] |
|||
[[hu:Fekete-tenger]] |
|||
[[hy:Սև ծով]] |
|||
[[ia:Mar Nigre]] |
|||
[[id:Laut Hitam]] |
|||
[[ilo:Baybay Nangisit]] |
|||
[[io:Nigra maro]] |
|||
[[is:Svartahaf]] |
|||
[[it:Mar Nero]] |
|||
[[ja:黒海]] |
|||
[[jbo:xekri xamsi]] |
|||
[[jv:Segara Ireng]] |
|||
[[ka:შავი ზღვა]] |
|||
[[kbd:Хы ФӀыцӀэ]] |
|||
[[kk:Қара теңізі]] |
|||
[[kn:ಕಪ್ಪು ಸಮುದ್ರ]] |
|||
[[ko:흑해]] |
|||
[[ku:Deryaya Reş]] |
|||
[[kv:Сьӧд саридз]] |
|||
[[kw:Mor Du]] |
|||
[[ky:Кара деңиз]] |
|||
[[la:Pontus Euxinus]] |
|||
[[lad:Mar Preta]] |
|||
[[lb:Schwaarzt Mier]] |
|||
[[lbe:ЛухӀи хьхьири]] |
|||
[[li:Zwarte Zie]] |
|||
[[lt:Juodoji jūra]] |
|||
[[lv:Melnā jūra]] |
|||
[[mhr:Шем теҥыз]] |
|||
[[mk:Црно Море]] |
|||
[[ml:കരിങ്കടൽ]] |
|||
[[mn:Хар тэнгис]] |
|||
[[mr:काळा समुद्र]] |
|||
[[mrj:Шим тангыж]] |
|||
[[ms:Laut Hitam]] |
|||
[[mwl:Mar Negro]] |
|||
[[my:ပင်လယ်နက်]] |
|||
[[mzn:سیو دریا]] |
|||
[[nds-nl:Zwatte Zee]] |
|||
[[new:कृष्ण सागर]] |
|||
[[nl:Zwarte Zee]] |
|||
[[nn:Svartehavet]] |
|||
[[no:Svartehavet]] |
|||
[[nrm:Néthe Mé]] |
|||
[[oc:Mar Negra]] |
|||
[[os:Сау денджыз]] |
|||
[[pa:ਕਾਲਾ ਸਾਗਰ]] |
|||
[[pl:Morze Czarne]] |
|||
[[pnb:کالا سمندر]] |
|||
[[pnt:Μαύρον Θάλασσα]] |
|||
[[pt:Mar Negro]] |
|||
[[qu:Yana hatun qucha]] |
|||
[[rm:Mar Naira]] |
|||
[[rmy:Kali Deryav]] |
|||
[[ro:Marea Neagră]] |
|||
[[roa-tara:Mar Gnure]] |
|||
[[ru:Чёрное море]] |
|||
[[rue:Чорне море]] |
|||
[[sah:Хара байҕал]] |
|||
[[scn:Mari Nìuru]] |
|||
[[sh:Crno more]] |
|||
[[simple:Black Sea]] |
|||
[[sk:Čierne more]] |
|||
[[sl:Črno morje]] |
|||
[[so:Bada madaw]] |
|||
[[sq:Deti i Zi]] |
|||
[[sr:Црно море]] |
|||
[[stq:Swotte See]] |
|||
[[sv:Svarta havet]] |
|||
[[sw:Bahari Nyeusi]] |
|||
[[ta:கருங்கடல்]] |
|||
[[te:నల్ల సముద్రం]] |
|||
[[tg:Баҳри Сиёҳ]] |
|||
[[th:ทะเลดำ]] |
|||
[[tk:Gara deňiz]] |
|||
[[tl:Dagat Itim]] |
|||
[[tr:Karadeniz]] |
|||
[[ts:Lwandle ra Ntima]] |
|||
[[tt:Кара диңгез]] |
|||
[[ug:قارا دېڭىز]] |
|||
[[uk:Чорне море]] |
|||
[[ur:بحیرہ اسود]] |
|||
[[uz:Qora dengiz]] |
|||
[[vec:Mar Moro]] |
|||
[[vep:Mustmeri]] |
|||
[[vi:Biển Đen]] |
|||
[[war:Itom nga Dagat]] |
|||
[[xmf:უჩა ზუღა]] |
|||
[[yi:שווארצער ים]] |
|||
[[yo:Òkun Dúdú]] |
|||
[[za:Haijhaek]] |
|||
[[zh:黑海]] |
|||
[[zh-min-nan:O͘-hái]] |
|||
[[zh-yue:黑海]] |
Fersiwn yn ôl 14:27, 8 Mawrth 2013
Môr sy'n gorwedd rhwng de-ddwyrain Ewrop ac Asia Leiaf ydy'r Môr Du (Pontus Euxinus y Groegiaid). Mae'n cysylltu â'r Môr Canoldir trwy gulfor Bosporus a Môr Marmara, ac â Môr Azov trwy Gulfor Kerch.
Trwy'r Bosporus mae 200 km² o ddŵr hallt yn llifo i mewn i'r Môr Du bob blwyddyn, ac mae tua 320 km² o ddŵr ffres y flwyddyn yn dod o'r ardaloedd o gwmpas y Môr Du, yn bennaf o ddwyrain a chanolbarth Ewrop. Yr afon fwyaf sydd yn llifo i'r Môr Du yw Afon Donaw. Maint arwynebedd y Môr Du yw 422,000 km², a'i ddyfnder mwyaf yw 2210m.
Y gwledydd o gwmpas y Môr Du yw Twrci, Bwlgaria, Romania, Wcráin, Rwsia a Georgia. Gweriniaeth hunanlywodraethol sydd yn perthyn i'r Wcráin yw'r Crimea.
Mae'r dinasoedd mwyaf ar arfordir y Môr Du yn cynnwys Istanbul (Caergystennin neu Byzantium gynt), Burgas, Varna, Constanta, Tulcea, Yalta, Odessa, Sevastopol, Batumi, Trabzon, Samsun a Zonguldak.
Daeareg
Y Môr Du yw'r system morol heb ocsigen mwyaf yn y byd am ei fod yn ddwfn iawn gyda dim ond mymryn o halen ynddi. Nid yw'r dŵr ffres a'r dŵr hallt newydd sy'n llifo i'r môr ddim yn cymysgu â'r hen ddŵr ond yn haen uchaf ei ddyfroedd, hyd at ddyfnder o 100m i 150m. Nid yw'r dŵr sydd yn ddyfnach na hynny yn newid ond unwaith mewn mil o flynyddoedd. O ganlyniad, dim ond ychydig o ocsigen sy'n mynd i lefelau dwfn y môr ac mae mater organaidd sydd yn pydru ar waelod y môr a'r gwaddodiadau yn treulio pob mymryn o ocsigen sydd ar gael.
Am fod cyn lleied o ocsigen yn y dŵr, gall micro-organebau sy'n defnyddio sylffad i dorri mater organebol i lawr ac yn cynhyrchu hydrogen sylffid (HS) a charbon deiocsid fyw yn yr haen dyfnaf. Wrth gwrs, mae amgylchedd fel hyn yn wenwynol iawn i'r mwyafrif o blanhigion ac anifeiliaid ac felly mae'r rhan fwyaf ohonynt yn byw yn yr haen uchaf.
Hanes
Mae rhai arbennigwyr yn meddwl mai'r tiroedd o amgylch y Môr Du oedd cartref gwreiddiol y Proto-Indo-Ewropeaidd, ond mae eraill yn meddwl fod hynny i'w lleoli rhywle yng nghyffiniau Môr Caspia.
Ym 1997 cyhoeddwyd damcaniaeth gan William Ryan a Walter Pitman o Prifysgol Columbia fod gorlif fawr iawn wedi rhedeg trwy'r Bosporus tua'r flwyddyn 5600 CC. Milau o flynyddoed cyn hynny roedd dŵr oedd yn dod o rewlifau wedi toddi yn llifo i'r Môr Du a Môr Caspia a fel hynny roedd eu lefelau'n codi. Pan ddiflanodd y rhewlifau aeth dŵr yr afonydd yn llai a gostyngodd lefelau'r Môr Du a'r Môr Caspia eto. Ar ôl hynny, o gwmpas 5600 C.C., cododd lefelau'r moroedd eraill a gorlifodd y Môr Canoldir i'r Môr Du. Mewn canlyniad roedd tua 155,000 km² (tua 60,000 milltir²) o dir dan dŵr a newidiwyd y Môr Du o lyn dŵr ffres i fôr dŵr hallt.
Mae'n debyg i'r bobl a oedd yn dianc am eu bywyd ffoi i'r gogledd-orllewin i Ewrop a lledaenu amaethyddiaeth yno. Mae'n bosib hefyd fod y cof am y gorlif hon wrth wraidd y traddodiad am y Dilyw yn y Beibl.
Darganfu'r archaeolegydd Robert Ballard draethlinau hynafol, cregyn malwod dŵr ffres, dyffrynnoedd hynafol a choed wedi ei siapio gan offer yn nyfroedd y Môr Du hyd at ddyfnder o 100m (300 troeddfedd) i lawr ger arfordir Twrci.
Enwyd y môr yn Fôr Du gan forwyr Groegaidd cynnar am fod ei liw yn dywyllach na hynny'r Môr Canoldir. Mewn wirionedd, ni ellir weld ond hyd at 5m (15 troeddfedd) i lawr yn y Môr Du, ond gellir gweld hyd at 30m (100 troeddfedd) i lawr yn y Môr Canoldir.