Dindaethwy

Dindaethwy oedd un o ddau gwmwd cantref Rhosyr, yn ne-ddwyrain Môn.

Gorweddai cwmwd Dindaethwy rhwng Afon Menai a Traeth Lafan i'r de a'r Traeth Coch ar Fôr Iwerddon i'r gogledd. Roedd yn cynnwys pwynt de-ddwyreiniol yr ynys, Trwyn Du ym Mhenmon, gyferbyn ag Ynys Seiriol. Ffiniai â chwmwd Menai, ail gwmwd Rhosyr, i'r gorllewin a chwmwd Twrcelyn, cantref Cemais, i'r gogledd.

Roedd gan Dindaethwy lys cymydol yn Llan-faes, canolfan bwysicaf y cwmwd. Yn ddiweddarach yn yr Oesoedd Canol, sefydlodd Llywelyn Fawr fynachlog yn Llan-faes a chladdwyd ei wraig Siwan yno. Cyn hynny roedd gan y cwmwd un o ddau glas pwysicaf yr ynys ym Mhenmon, a drowyd yn briordy yn y 12fed ganrif, sef Priordy Penmon.

Ymhlith canolfannau grym diweddarach y cwmd oedd Penmynydd, plas teuluol Tuduriaid Môn.

Yr enw

Ystyr yr enw Dindaethwy yw 'Caer y Daethwy' (din 'caer neu amddiffynfa' + Daethwy). Ceir yr amrywiadau Tindaethwy a Tyndaethwy hefyd. Llwyth Celtaidd lleol oedd y Daethwy. Cedwir eu henw yn yr enw lle Porthaethwy yn ogystal. Mae'n bosibl mai amddiffynfa Dinas, plwyf Llandysilio, fu canolfan y llwyth.

Ymddengys fod y gair Dindaethwy yn enw Cynan Dindaethwy, brenin Gwynedd ar ddechrau'r 9fed ganrif, yn deillio o'r ffaith ei fod yn frodor o'r rhan yma o Ynys Môn.

Plwyfi

Roedd Dindaethwy yn cynnwys y plwyfi eglwysig canlynol:

• Llanbedr Mathafarn Wion
• Llandegfan
• Llandysilio
• Llanddona
• Llanddyfnan
• Llan-faes (creuwyd plwyf Biwmares yn ddiweddarach allan o ran o'r plwyf)
• Llanfair Mathafarn Eithaf
• Llanfair Betws Geraint
• Llanfair Pwllgwyngyll
• Llanfihangel Dinsilwy (aeth yn rhan o blwyf Llaniestyn)
• Llangoed
• Llaniestyn
• Llanredifel
• Llansadwrn
• Penmon

Ffynonellau

• A. D. Carr, Medieval Anglesey (Llangefni, 1982)
• Melville Richards, 'Rhaniadau'r Canol Oesoedd', yn Atlas Môn (Llangefni, 1972)