Leonardo da Vinci: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Oddi ar Wicipedia
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
→‎top: Nodyn:Person using AWB
Crewyd drwy gyfieithu'r dudalen "Leonardo da Vinci"
Llinell 1: Llinell 1:
{{Person | fetchwikidata=ALL | onlysourced=no | suppressfields= spouse | dateformat = dmy }}


Roedd '''Leonardo di ser Piero da Vinci''' [lower-alpha 2] (15 Ebrill 1452 – 2 Mai 1519) yn bolymath Eidalaidd a oedd yn weithgar fel peintiwr, drafftiwr, peiriannydd, gwyddonydd, damcaniaethwr, cerflunydd a phensaer.{{Sfn|Kemp|2003}} Tra bod ei enwogrwydd ar y cychwyn yn dibynnu ar ei waith fel peintiwr, daeth hefyd yn adnabyddus am [[Leonardo da Vinci|ei lyfrau nodiadau]], lle gwnaeth luniadau a nodiadau ar amrywiaeth o bynciau, gan gynnwys anatomeg, seryddiaeth, botaneg, cartograffeg, paentio, a [[Paleontoleg|phaleontoleg]]. Ystyrir yn eang bod Leonardo yn athrylith a oedd yn crynhoi holl ddelfrydau [[Dyneiddiaeth y Dadeni]],{{Sfn|Heydenreich|2020}} a dylanwadodd yn fawr ar genedlaethau o artistiaid hyd at y y presennol.{{Sfn|Kemp|2003}}{{Sfn|Heydenreich|2020}}
[[Arlunydd]], dyfeisiwr, cerddor ac athrylith cyffredinol oedd '''Leonardo da Vinci''' ([[15 Ebrill]] [[1452]] – [[2 Mai]] [[1519]]). Mae Leonardo yn enwocaf am beintiadau maestrolgar megis y ''[[Mona Lisa]]'' a'r ''[[Y Swper Olaf (Leonardo)|Swper Olaf]]'' ac am ei ddyfeisiadau sydd yn rhagflaenwyr ar gyfer technoleg modern.


Mab llwyn a pherth i notari llwyddiannus a gwraig o ddosbarth is yn ardal [[Vinci]] oedd Leonardo, a chafodd ei addysg yn Fflorens gan yr arlunydd a'r cerflunydd Eidalaidd Andrea del Verrocchio. Dechreuodd ei yrfa yn y ddinas, ond yna treuliodd lawer o amser yng ngwasanaeth Ludovico Sforza ym Milan. Yn ddiweddarach bu'n gweithio am gyfnod byr yn [[Rhufain]], tra'n denu nifer fawr o ddynwaredwyr a myfyrwyr ato. Ar wahoddiad [[Ffransis I, brenin Ffrainc|Francis I]], treuliodd ei dair blynedd olaf yn Ffrainc, ac yno y bu farw yn 1519. Ers ei farwolaeth, ni fu amser lle mae ei gyflawniadau, ei ddiddordebau amrywiol, ei fywyd personol, a'i feddwl empirig wedi methu ag ysgogi diddordeb ac edmygedd.{{Sfn|Kemp|2003}}{{Sfn|Heydenreich|2020}}.
==Bywyd a gyrfa cynnar==


Mae Leonardo yn cael ei gyfri'n un o'r arlunwyr mwyaf yn hanes celf ac yn aml yn cael ei gydnabod fel sylfaenydd Anterth y Dadeni (''Hochrenaissance'').{{Sfn|Kemp|2003}} Er bod ganddo lawer o weithiau coll a llai na 25 o weithiau mawr y priodolir iddo — gan gynnwys nifer o weithiau anorffenedig — creodd rai o'r paentiadau mwyaf dylanwadol yng nghelf y [[Hanes celf y Gorllewin|Gorllewin]].{{Sfn|Kemp|2003}} Ei magnum opus, y ''[[Mona Lisa]]'', yw ei waith mwyaf adnabyddus ac fe'i hystyrir yn aml fel paentiad enwocaf y byd. ''[[Y Swper Olaf (Leonardo)|Y Swper Olaf]]'' yw'r paentiad crefyddol sydd wedi'i atgynhyrchu fwyaf erioed ac mae ei ddarlun ''[[Dyn Vitruvius|Vitruvian Man]]'' hefyd yn cael ei ystyried yn eicon diwylliannol. Yn 2017, ''[[Salvator Mundi|gwerthwyd Salvator Mundi]]'', a briodolwyd yn gyfan gwbl neu'n rhannol i Leonardo,{{Sfn|Zöllner|2019}} mewn arwerthiant am US$450.3 miliwn, gan osod record newydd ar gyfer y paentiad drutaf a werthwyd erioed mewn arwerthiant cyhoeddus.
Cafodd Leonardo ei eni mewn ffermdy ger pentref bychan Anchiano, tua 3 km o dref [[Vinci]] yn [[yr Eidal]]. Roedd yn blentyn gordderch i gyfreithiwr ifanc o'r enw Ser Piero da Vinci a, mae'n debyg, merch gwerin o'r enw Caterina. Tyfodd Leonardo i fyny gyda'i dad yn [[Fflorens]] lle dechreuodd dynnu lluniau a peintio, wedi'i ysbrydoli gan natur a thirwedd ardal [[Toscana]]. Roedd ei luniau cynnar o ansawdd mor uchel dechreuodd ei aprentisiaeth gyda'r peintiwr a cherfluniwr [[Andrea del Verrocchio]] yn 14 mlwydd oed.


Caiff ei adnabod am ei ddyfeisgarwch technolegol, gan gynnwys peiriannau hedfan, cerbyd ymladd milwrol, pŵer solar crynodedig, peiriant cymharebu y gellid ei ddefnyddio i gyfrifo,<ref name="AddingMachine">{{Cite web|url=http://192.220.96.166/leonardo/leonardo.html|title=Roberto Guatelli's Controversial Replica of Leonardo da Vinci's Adding Machine|last=Kaplan|first=Erez|year=1996|access-date=19 August 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110529140741/http://192.220.96.166/leonardo/leonardo.html|archivedate=29 May 2011}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Kaplan|first=E.|date=Apr 1997|title=Anecdotes|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/586074|journal=IEEE Annals of the History of Computing|volume=19|issue=2|pages=62–69|doi=10.1109/MAHC.1997.586074|issn=1058-6180}}</ref> a'i gynllun o long gyda gwaelod dwbwl. Cymharol ychydig o'i ddyluniadau a drowyd yn ddyfeisiadau real yn ystod ei oes, gan nad oedd meteleg a pheirianneg wedi'u datblygu digon yn ystod ei oes. Fodd bynnag, daeth rhai o'i ddyfeisiadau llai i fyd gweithgynhyrchu heb eu cyhoeddi, megis weindiwr bobin otomatig a pheiriant i brofi cryfder gwifren. Gwnaeth ddarganfyddiadau sylweddol mewn [[anatomeg]], [[Peiriannydd sifil|peirianneg sifil]], [[dynameg hylif|hydrodynameg]], [[daeareg]], [[opteg]], a thriboleg, ond ni chyhoeddodd ei ganfyddiadau ac ni chawsant fawr ddim dylanwad uniongyrchol ar wyddoniaeth y blynyddoedd dilynol.{{Sfn|Capra|2007}}
Y peintiad cyntaf y gallwn fod yn sicr bod Leonardo wedi cyfrannu ato yng ngweithdy Verrocchio oedd ''Bedydd Crist'' [http://www.abcgallery.com/L/leonardo/leonardo35.html]. Cyfraniad Leonardo oedd yr angel ar y chwith, sydd yn fwy real na phrif gymeriadau'r llun, sef [[Iesu Grist]] a [[Ioan Fedyddiwr]], a'u peintiwyd gan ei athro. Yn ôl y chwedl, ni fentrodd Verrocchio beintio byth eto ar ôl i dalent ei ddisgybl ragori ar ei allu ei hunan.


== Bywgraffiad ==
== Y Gwyddonydd a'r dyfeisydd ==


=== Anatomi ===
=== Bywyd cynnar (1452-1472) ===
[[Delwedd:Geburtshaus_von_Leonardo_da_Vinci_in_Vinci_(Toskana).jpg|alt=Photo of a building of rough stone with small windows, surrounded by olive trees|bawd| Man geni posibl a chartref plentyndod Leonardo yn Anchiano, [[Vinci]], yr Eidal]]
[[Delwedd:Studies of the Arm showing the Movements made by the Biceps.jpg|bawd|chwith|200px|Sgetsis yn dyddio nôl i 1510 gan yr arlunydd a'r dyfeisydd Leonardo da Vinci.]]
Ganed Leonardo da Vinci, a enwyd yn Leonardo di ser Piero da Vinci (Leonardo, mab ser Piero o Vinci),{{Sfn|Brown|1998|p=7}}{{Sfn|Kemp|2006|p=1}} ar 15 Ebrill 1452 yn [[Vinci]], neu'n agos fryn [[Toscana|Tysganaidd]] Vinci. Roedd [[Fflorens]] 20 milltir i ffwrdd.{{Sfn|Brown|1998|p=5}}{{Sfn|Nicholl|2005|p=[https://archive.org/details/leonardodavinci00char/page/17 17]}} Cafodd ei eni y tu allan i briodas i Piero da Vinci (enw llawn: Ser Piero di Antonio di Ser Piero di Ser Guido da Vinci; 1426–1504),{{Sfn|Bambach|2019}} notari cyfreithiol o Fflorens,{{Sfn|Brown|1998|p=5}} a'i fam Caterina di Meo Lippi (c. 1434 - 1494), a oedd o ddosbarth is, ym meddyliau'r brodorion.{{Sfn|Marani|2003|p=13}}{{Sfn|Bambach|2019|p=16}} Mae'n ansicr lle'n union y ganed Leonardo; yr hanes traddodiadol, o [[Traddodiad llafar|draddodiad llafar]] lleol a gofnodwyd gan yr hanesydd Emanuele Repetti, {{Sfn|Bambach|2019|p=24}} yw iddo gael ei eni yn Anchiano, pentrefan gwledig a fyddai wedi cynnig digon o breifatrwydd ar gyfer yr enedigaeth anghyfreithlon, er ei bod yn bosibl o hyd iddo gael ei eni yn tŷ yn Fflorens a oedd ym meddiant Ser Piero.{{Sfn|Nicholl|2005|p=[https://archive.org/details/leonardodavinci00char/page/18 18]}} Priododd rhieni Leonardo ar wahân y flwyddyn ar ôl ei eni. Mae Caterina - sy'n ymddangos yn ddiweddarach yn nodiadau Leonardo fel "Caterina" neu "Catelina" yn unig - fel arfer yn cael ei hadnabod fel y Caterina Buti del Vacca a briododd y crefftwr lleol Antonio di Piero Buti del Vacca, gyda'r llysenw "L'Accattabriga" ("yr un cwerylgar").{{Sfn|Marani|2003|p=13}}{{Sfn|Bambach|2019|p=24}} Mae damcaniaethau eraill wedi'u cynnig, yn enwedig damcaniaethau'r hanesydd celf Martin Kemp, a awgrymodd fod Caterina di Meo Lippi yn ferch amddifad a briododd gyda chymorth Ser Piero a'i deulu.{{Sfn|Kemp|Pallanti|2017|p=6}} Priododd Ser Piero a merch o'r enw Albiera Amadori - ar dyweddïo y flwyddyn flaenorol - ac ar ôl ei marwolaeth ym 1464, aeth ymlaen i gael tair priodas wedi hynny.{{Sfn|Bambach|2019|p=24}}{{Sfn|Kemp|Pallanti|2017|p=65}} O'r holl briodasau, roedd gan Leonardo 16 hanner brawd a chwaer (a goroesodd 11 o fabandod){{Sfn|Kemp|Pallanti|2017}} a oedd yn llawer iau nag ef (ganwyd yr olaf pan oedd Leonardo'n 46 mlwydd oed),{{Sfn|Kemp|Pallanti|2017}} ond ni chafodd fawr o gysylltiad â nhw.
Dechreuodd ei brentisiaeth ffurfiol mewn [[anatomeg ddynol|anatomi]] wrth draed [[Andrea del Verrocchio]], ei athro a fynnodd fod pob un o'i ddisgyblion yn astudio anatomi cyn mynd ati i ddysgu arlunio. Daeth da Vinci'n feistr ar anatomi gweledol gan ymarfer y cyhyrau, y tendonau a ffurfiau eraill y corff.


Ychydig iawn sy'n hysbys am blentyndod Leonardo ac mae llawer wedi'i orchuddio â chwedlau, yn rhannol oherwydd ei gofiant ym ''Mywydau Apocryffaidd y Peintwyr, y Cerflunwyr a'r Penseiri Mwyaf Ardderchog'' (1550) gan yr hanesydd celf o'r [[16g]] [[Giorgio Vasari]].{{Sfn|Brown|1998|pp=1, 5}}{{Sfn|Marani|2003}} Dengys cofnodion treth ei fod erbyn o leiaf 1457 yn byw ar aelwyd ei dad-cu ar ochr ei dad, Antonio da Vinci,{{Sfn|Brown|1998}} ond mae'n bosibl iddo dreulio'r blynyddoedd cyn hynny yng ngofal ei fam yn Vinci, naill ai Anchiano neu Campo Zeppi ym mhlwyf San Pantaleone.{{Sfn|Brown|1998}}{{Sfn|Nicholl|2005}} Credir ei fod yn agos at ei ewythr, Francesco da Vinci,{{Sfn|Kemp|2003}} ond mae'n debyg bod ei dad yn Fflorens y rhan fwyaf o'r amser.{{Sfn|Brown|1998}} Sefydlodd Ser Piero, a oedd yn ddisgynnydd i linach hir o notariaid, breswylfa swyddogol yn Fflorens erbyn 1469 a chafodd yrfa lwyddiannus.{{Sfn|Brown|1998}} Er gwaethaf hanes ei deulu, dim ond addysg sylfaenol ac anffurfiol mewn ysgrifennu, darllen a mathemateg a gafodd Leonardo, o bosibl oherwydd bod ei ddoniau artistig wedi cael eu cydnabod yn gynnar.{{Sfn|Brown|1998}}
Oherwydd ei lwyddiant fel arlunydd, cafodd yr hawl i weithio ar gyrff marw yn Ysbyty Santa Maria Nuova yn [[Florence]], [[Milan]] a [[Rhufain]], gan agor y cyrff i weld sut roedd y cyhyrau ac organau mewnol yn gorwedd ac yn gweithio. Gweithiodd gyda meddyg (Marcantonio della Torre) rhwng 1510 a 1511 gan gydlunio papur ar anatomi a oedd yn cynnwys dros 200 o'i luniau. Fe'i cyhoeddwyd yn 1680 (161 blwyddyn wedi'i farwolaeth).


=== Y Dyfeisydd ===
==== Gweithdy Verrocchio ====
[[Delwedd:Andrea_del_Verrocchio,_Leonardo_da_Vinci_-_Baptism_of_Christ_-_Uffizi.jpg|alt=Painting showing Jesus, naked except for a loin-cloth, standing in a shallow stream in a rocky landscape, while to the right, John the Baptist, identifiable by the cross that he carries, tips water over Jesus' head. Two angels kneel at the left. Above Jesus are the hands of God, and a dove descending|bawd|230x230px| ''Bedydd Crist'' (1472-1475) gan Verrocchio a Leonardo, [[Uffizi|Oriel Uffizi]]]]
[[Delwedd:Design for a Flying Machine.jpg|bawd|Cynllun o beiriant hedfan, (c.&nbsp;1488) Institut de France, Paris]]
Yng nghanol y 1460au, symudodd teulu Leonardo i Fflorens, a oedd ar y pryd yn ganolbwynt i feddwl a diwylliant [[Dyneiddiaeth y Dadeni|Dyneiddiol]] Cristnogol. {{Sfn|Rosci|1977}} Tua 14 oed, {{Sfn|Wallace|1972}} daeth yn ''garzone'' (bachgen stiwdio) yng ngweithdy Andrea del Verrocchio, a oedd yn brif beintiwr a cherflunydd Fflorensaidd ei gyfnod. {{Sfn|Rosci|1977}} Roedd hyn tua adeg marwolaeth meistr Verrocchio, y cerflunydd mawr [[Donatello]] . {{Efn|The humanist influence of Donatello's ''[[David (Donatello)|David]]'' can be seen in Leonardo's late paintings, particularly ''[[St. John the Baptist (Leonardo)|John the Baptist]]''.{{sfn|Hartt|1970|pp=127–133}}{{sfn|Rosci|1977|p=13}}}} Daeth Leonardo yn brentis erbyn iddo fod yn 17 oed a pharhaodd mewn hyfforddiant am saith mlynedd. <ref>{{Cite book|last=Bacci|first=Mina|title=The Great Artists: Da Vinci|year=1978|orig-year=1963|publisher=Funk & Wagnalls|location=New York}}</ref> Ymhlith yr arlunwyr enwog eraill a brentisiwyd yn y gweithdy neu sy'n gysylltiedig ag ef mae Ghirlandaio, Perugino, [[Sandro Botticelli|Botticelli]], a Lorenzo di Credi . {{Sfn|Bortolon|1967}} {{Sfn|Arasse|1998}} Roedd Leonardo yn mwynhau hyfforddiant damcaniaethol a derbyniodd ystod eang o sgiliau technegol,{{Sfn|Rosci|1977}} gan gynnwys drafftio, cemeg, meteleg, gweithio metel, castio plastr, gweithio lledr, mecaneg, a gwaith coed, yn ogystal â sgiliau artistig megis lluniadu, peintio, cerflunio a modelu.{{Sfn|Martindale|1972}}
Yn ystod ei oes, cafodd Leonardo ei barchu'n fawr fel peiriannydd galluog iawn. Mewn llythyr at [[Ludovico il Moro]] honodd y gallai greu pob math o beiriannau i ymosod ac i amddiffyn tref. Pan ddihangodd i Fenis yn 1499 cafodd waith fel peiriannydd i gynllunio amddiffynfeydd i'r ddinas, rhag ymosodiadau. Mae ei bapurau'n orlawn o bob math o ddyfeiadau a oedd o flaen eu hamser ac sy'n cynnwys offerynau cerdd newydd, y pwmp hydrolig, cannon a weithiau gyda stem a'r hofrenydd.
{{clear}}


Roedd Leonardo'n gyfoeswr i Botticelli, Ghirlandaio a Perugino, a oedd i gyd ychydig yn hŷn nag ef.{{Sfn|Rosci|1977}} Byddai wedi cyfarfod â nhw yng ngweithdy Verrocchio neu yn Academi Platonig y [[Tŷ Medici|Medici]].{{Sfn|Bortolon|1967}} Addurnwyd Florence gan weithiau artistiaid megis Masaccio, cyfoeswyr Donatello, yr oedd ei ffresgoau ffigurol wedi'u trwytho â realaeth ac emosiwn. Dangosodd Ghiberti, y mae ei ''Gates of Paradise'', yn disgleirio â deilen aur, y grefft o gyfuno darlunio ffigwr cymhleth gyda manylder pensaernïol. Roedd [[Piero della Francesca]] wedi gwneud astudiaeth fanwl o [[Persbectif|bersbectif]],<ref>Piero della Francesca, ''On Perspective for Painting (De Prospectiva Pingendi)''</ref> ac ef oedd yr arlunydd cyntaf i wneud astudiaeth wyddonol o oleuni. Cafodd yr astudiaethau hyn a [[Leon Battista Alberti|thraethawd Leon Battista Alberti]] ''De pictura'' gryn ar artistiaid iau ac yn arbennig ar arsylwadau a gweithiau celf Leonardo ei hun.{{Sfn|Hartt|1970}}<ref name="Rach">{{Cite book|last=Rachum|first=Ilan|title=The Renaissance, an Illustrated Encyclopedia|year=1979}}</ref>
==Ei waith enwocaf==
<gallery mode="packed-hover" heights="280">
File:Mona Lisa, by Leonardo da Vinci, from C2RMF retouched.jpg|'''Y Mona Lisa'''<br>(''La Gioconda''),1503–1505/1507
File:Da Vinci Vitruve Luc Viatour.jpg|'''Y Dyn Vitruve''', tua 1490
|'''Y Swper Olaf''', 1498
</gallery>


Credir mai Leonardo oedd y model ar gyfer dau waith gan Verrocchio: y cerflun efydd o ''Dafydd'' yn y Bargello, a'r Archangel Raphael yn ''Tobias a'r Angel''.{{Sfn|Ottino della Chiesa|1985|p=83}} Cynorthwywyr (prentisiaid) wnaeth lawer o'r paentiad yng ngweithdy Verrocchio. Yn ôl Vasari, cydweithiodd Leonardo â Verrocchio ar ei ''The Baptism of Christ'', gan beintio’r angel ifanc yn dal gwisg Iesu; roedd y gwaith hwn gan Leonardo llawer gwell na gwaith ei feistr - cymaint felly rhoddodd Verrocchio ei frwsh ar ei baled a pheidiodd â phaentio byth wedyn.<ref group="‡">{{Harvard citation no brackets|Vasari|1991|p=287}}</ref>{{Sfn|Ottino della Chiesa|1985|p=83}} Datgelodd archwiliad manwl rannau o'r gwaith sydd wedi'u paentio neu eu cyffwrdd dros y tempera, gan ddefnyddio'r dechneg newydd o baent olew, gan gynnwys y dirwedd, y creigiau a welir trwy nant y mynydd, a llawer o'r darlun o Iesu; mae hyn yn dystiolaeth i law Leonardo ac o eirwirdeb y stori.{{Sfn|Ottino della Chiesa|1985|p=88}}
== Cysylltiau Allanol ==
* {{eicon en}} [http://www.malarze.walhalla.pl/galeria.php5?art=47 '''Art Gallery''' - Leonardo da Vinci]


=== Y cyfnod Fflorensaidd cyntaf (1472–c. 1482) ===
{{Rheoli awdurdod}}
[[Delwedd:Leonardo_da_Vinci_-_Adorazione_dei_Magi_-_Google_Art_Project.jpg|bawd| ''Addoliad y Doethion'' c. 1478–1482, [[Uffizi]], [[Fflorens]]]]

Erbyn 1472, yn 20 oed, cymhwysodd Leonardo fel meistr yn Urdd Sant Luc, urdd arlunwyr a meddygon, ond hyd yn oed ar ôl i'w dad ei adeiladu gweithdy pwrpasol i Leonardo, cymaint oedd ei ymlyniad i Verrocchio nes iddo barhau i gydweithio a byw gydag ef.{{Sfn|Bortolon|1967}}{{Sfn|Wallace|1972}} Darlun pen-ac-inc o ddyffryn [[Afon Arno|Arno]] o 1473 yw gwaith dyddiedig cynharaf Leonardo.{{Sfn|Arasse|1998}}<ref name="Polidoro">{{Cite journal|last=Polidoro|first=Massimo|author-link=Massimo Polidoro|title=The Mind of Leonardo da Vinci, Part 1|journal=Skeptical Inquirer|date=2019|volume=43|issue=2|pages=30–31|publisher=Center for Inquiry}}</ref> Yn ôl Vasari, y Leonardo ifanc oedd y cyntaf i awgrymu gwneud yr afon Arno yn sianel fordwyol rhwng Fflorens a [[Pisa]].{{Sfn|Wallace|1972}}<gallery widths="165" heights="165">

Delwedd:Leonardo da Vinci Madonna of the Carnation.jpg|alt=Madonna of the Carnation, c. 1472–1478, Alte Pinakothek, Munich|''[[Madonna of the Carnation|Madonna a'i Phlentyn (Madonna del Garofano]])'', {{circa|1472–1478}}, [[Alte Pinakothek]], Munich
{{eginyn Eidalwyr}}
Delwedd:Paisagem do Arno - Leonardo da Vinci.jpg|alt=Landscape of the Arno Valley (1473)|''Tirwedd Dyffryn Arno'' (1473)

Delwedd:Leonardo da Vinci - Ginevra de' Benci - Google Art Project.jpg|alt=Ginevra de' Benci, c. 1474–1480, National Gallery of Art, Washington D.C.|''[[Ginevra de' Benci]]'', {{circa|1474–1480}}, [[National Gallery of Art|Oriel Gelf Genedlaethol]], Washington DC
{{DEFAULTSORT:Vinci, Leonardo da}}
Delwedd:Madonna benois 01.jpg|alt=Benois Madonna, c. 1478–1481, Hermitage, Saint Petersburg|''[[Benois Madonna]]'', {{circa|1478–1481}}, [[Hermitage Museum|Hermitage]], St Petersburg
[[Categori:Leonardo da Vinci| ]]
Delwedd:Leonardo da Vinci - Hanging of Bernardo Baroncelli 1479.jpg|alt=Sketch of the hanging of Bernardo Bandini Baroncelli, 1479|Braslun o grog [[Bernardo Bandini Baroncelli]], 1479
[[Categori:Arlunwyr y Dadeni]]
</gallery>
[[Categori:Arlunwyr Eidalaidd]]
[[Categori:Genedigaethau 1452]]
[[Categori:Gwyddonwyr y Dadeni]]
[[Categori:Gwyddonwyr y Dadeni]]
[[Categori:Gwyddonwyr Eidalaidd]]
[[Categori:Marwolaethau 1519]]
[[Categori:Marwolaethau 1519]]
[[Categori:Genedigaethau 1452]]
[[Categori:Leonardo da Vinci]]
[[Categori:CS1 Eidaleg-language sources (it)]]
[[Categori:CS1: long volume value]]
[[Categori:CS1 maint: Multiple names: authors list]]
[[Categori:Erthyglau gyda microfformats hAudio]]

Fersiwn yn ôl 09:31, 11 Gorffennaf 2022

Roedd Leonardo di ser Piero da Vinci [lower-alpha 2] (15 Ebrill 1452 – 2 Mai 1519) yn bolymath Eidalaidd a oedd yn weithgar fel peintiwr, drafftiwr, peiriannydd, gwyddonydd, damcaniaethwr, cerflunydd a phensaer.[1] Tra bod ei enwogrwydd ar y cychwyn yn dibynnu ar ei waith fel peintiwr, daeth hefyd yn adnabyddus am ei lyfrau nodiadau, lle gwnaeth luniadau a nodiadau ar amrywiaeth o bynciau, gan gynnwys anatomeg, seryddiaeth, botaneg, cartograffeg, paentio, a phaleontoleg. Ystyrir yn eang bod Leonardo yn athrylith a oedd yn crynhoi holl ddelfrydau Dyneiddiaeth y Dadeni,[2] a dylanwadodd yn fawr ar genedlaethau o artistiaid hyd at y y presennol.[1][2]

Mab llwyn a pherth i notari llwyddiannus a gwraig o ddosbarth is yn ardal Vinci oedd Leonardo, a chafodd ei addysg yn Fflorens gan yr arlunydd a'r cerflunydd Eidalaidd Andrea del Verrocchio. Dechreuodd ei yrfa yn y ddinas, ond yna treuliodd lawer o amser yng ngwasanaeth Ludovico Sforza ym Milan. Yn ddiweddarach bu'n gweithio am gyfnod byr yn Rhufain, tra'n denu nifer fawr o ddynwaredwyr a myfyrwyr ato. Ar wahoddiad Francis I, treuliodd ei dair blynedd olaf yn Ffrainc, ac yno y bu farw yn 1519. Ers ei farwolaeth, ni fu amser lle mae ei gyflawniadau, ei ddiddordebau amrywiol, ei fywyd personol, a'i feddwl empirig wedi methu ag ysgogi diddordeb ac edmygedd.[1][2].

Mae Leonardo yn cael ei gyfri'n un o'r arlunwyr mwyaf yn hanes celf ac yn aml yn cael ei gydnabod fel sylfaenydd Anterth y Dadeni (Hochrenaissance).[1] Er bod ganddo lawer o weithiau coll a llai na 25 o weithiau mawr y priodolir iddo — gan gynnwys nifer o weithiau anorffenedig — creodd rai o'r paentiadau mwyaf dylanwadol yng nghelf y Gorllewin.[1] Ei magnum opus, y Mona Lisa, yw ei waith mwyaf adnabyddus ac fe'i hystyrir yn aml fel paentiad enwocaf y byd. Y Swper Olaf yw'r paentiad crefyddol sydd wedi'i atgynhyrchu fwyaf erioed ac mae ei ddarlun Vitruvian Man hefyd yn cael ei ystyried yn eicon diwylliannol. Yn 2017, gwerthwyd Salvator Mundi, a briodolwyd yn gyfan gwbl neu'n rhannol i Leonardo,[3] mewn arwerthiant am US$450.3 miliwn, gan osod record newydd ar gyfer y paentiad drutaf a werthwyd erioed mewn arwerthiant cyhoeddus.

Caiff ei adnabod am ei ddyfeisgarwch technolegol, gan gynnwys peiriannau hedfan, cerbyd ymladd milwrol, pŵer solar crynodedig, peiriant cymharebu y gellid ei ddefnyddio i gyfrifo,[4][5] a'i gynllun o long gyda gwaelod dwbwl. Cymharol ychydig o'i ddyluniadau a drowyd yn ddyfeisiadau real yn ystod ei oes, gan nad oedd meteleg a pheirianneg wedi'u datblygu digon yn ystod ei oes. Fodd bynnag, daeth rhai o'i ddyfeisiadau llai i fyd gweithgynhyrchu heb eu cyhoeddi, megis weindiwr bobin otomatig a pheiriant i brofi cryfder gwifren. Gwnaeth ddarganfyddiadau sylweddol mewn anatomeg, peirianneg sifil, hydrodynameg, daeareg, opteg, a thriboleg, ond ni chyhoeddodd ei ganfyddiadau ac ni chawsant fawr ddim dylanwad uniongyrchol ar wyddoniaeth y blynyddoedd dilynol.[6]

Bywgraffiad

Bywyd cynnar (1452-1472)

Photo of a building of rough stone with small windows, surrounded by olive trees
Man geni posibl a chartref plentyndod Leonardo yn Anchiano, Vinci, yr Eidal

Ganed Leonardo da Vinci, a enwyd yn Leonardo di ser Piero da Vinci (Leonardo, mab ser Piero o Vinci),[7][8] ar 15 Ebrill 1452 yn Vinci, neu'n agos fryn Tysganaidd Vinci. Roedd Fflorens 20 milltir i ffwrdd.[9][10] Cafodd ei eni y tu allan i briodas i Piero da Vinci (enw llawn: Ser Piero di Antonio di Ser Piero di Ser Guido da Vinci; 1426–1504),[11] notari cyfreithiol o Fflorens,[9] a'i fam Caterina di Meo Lippi (c. 1434 - 1494), a oedd o ddosbarth is, ym meddyliau'r brodorion.[12][13] Mae'n ansicr lle'n union y ganed Leonardo; yr hanes traddodiadol, o draddodiad llafar lleol a gofnodwyd gan yr hanesydd Emanuele Repetti, [14] yw iddo gael ei eni yn Anchiano, pentrefan gwledig a fyddai wedi cynnig digon o breifatrwydd ar gyfer yr enedigaeth anghyfreithlon, er ei bod yn bosibl o hyd iddo gael ei eni yn tŷ yn Fflorens a oedd ym meddiant Ser Piero.[15] Priododd rhieni Leonardo ar wahân y flwyddyn ar ôl ei eni. Mae Caterina - sy'n ymddangos yn ddiweddarach yn nodiadau Leonardo fel "Caterina" neu "Catelina" yn unig - fel arfer yn cael ei hadnabod fel y Caterina Buti del Vacca a briododd y crefftwr lleol Antonio di Piero Buti del Vacca, gyda'r llysenw "L'Accattabriga" ("yr un cwerylgar").[12][14] Mae damcaniaethau eraill wedi'u cynnig, yn enwedig damcaniaethau'r hanesydd celf Martin Kemp, a awgrymodd fod Caterina di Meo Lippi yn ferch amddifad a briododd gyda chymorth Ser Piero a'i deulu.[16] Priododd Ser Piero a merch o'r enw Albiera Amadori - ar dyweddïo y flwyddyn flaenorol - ac ar ôl ei marwolaeth ym 1464, aeth ymlaen i gael tair priodas wedi hynny.[14][17] O'r holl briodasau, roedd gan Leonardo 16 hanner brawd a chwaer (a goroesodd 11 o fabandod)[18] a oedd yn llawer iau nag ef (ganwyd yr olaf pan oedd Leonardo'n 46 mlwydd oed),[18] ond ni chafodd fawr o gysylltiad â nhw.

Ychydig iawn sy'n hysbys am blentyndod Leonardo ac mae llawer wedi'i orchuddio â chwedlau, yn rhannol oherwydd ei gofiant ym Mywydau Apocryffaidd y Peintwyr, y Cerflunwyr a'r Penseiri Mwyaf Ardderchog (1550) gan yr hanesydd celf o'r 16g Giorgio Vasari.[19][20] Dengys cofnodion treth ei fod erbyn o leiaf 1457 yn byw ar aelwyd ei dad-cu ar ochr ei dad, Antonio da Vinci,[21] ond mae'n bosibl iddo dreulio'r blynyddoedd cyn hynny yng ngofal ei fam yn Vinci, naill ai Anchiano neu Campo Zeppi ym mhlwyf San Pantaleone.[21][22] Credir ei fod yn agos at ei ewythr, Francesco da Vinci,[1] ond mae'n debyg bod ei dad yn Fflorens y rhan fwyaf o'r amser.[21] Sefydlodd Ser Piero, a oedd yn ddisgynnydd i linach hir o notariaid, breswylfa swyddogol yn Fflorens erbyn 1469 a chafodd yrfa lwyddiannus.[21] Er gwaethaf hanes ei deulu, dim ond addysg sylfaenol ac anffurfiol mewn ysgrifennu, darllen a mathemateg a gafodd Leonardo, o bosibl oherwydd bod ei ddoniau artistig wedi cael eu cydnabod yn gynnar.[21]

Gweithdy Verrocchio

Painting showing Jesus, naked except for a loin-cloth, standing in a shallow stream in a rocky landscape, while to the right, John the Baptist, identifiable by the cross that he carries, tips water over Jesus' head. Two angels kneel at the left. Above Jesus are the hands of God, and a dove descending
Bedydd Crist (1472-1475) gan Verrocchio a Leonardo, Oriel Uffizi

Yng nghanol y 1460au, symudodd teulu Leonardo i Fflorens, a oedd ar y pryd yn ganolbwynt i feddwl a diwylliant Dyneiddiol Cristnogol. [23] Tua 14 oed, [24] daeth yn garzone (bachgen stiwdio) yng ngweithdy Andrea del Verrocchio, a oedd yn brif beintiwr a cherflunydd Fflorensaidd ei gyfnod. [23] Roedd hyn tua adeg marwolaeth meistr Verrocchio, y cerflunydd mawr Donatello . [a] Daeth Leonardo yn brentis erbyn iddo fod yn 17 oed a pharhaodd mewn hyfforddiant am saith mlynedd. [27] Ymhlith yr arlunwyr enwog eraill a brentisiwyd yn y gweithdy neu sy'n gysylltiedig ag ef mae Ghirlandaio, Perugino, Botticelli, a Lorenzo di Credi . [28] [29] Roedd Leonardo yn mwynhau hyfforddiant damcaniaethol a derbyniodd ystod eang o sgiliau technegol,[23] gan gynnwys drafftio, cemeg, meteleg, gweithio metel, castio plastr, gweithio lledr, mecaneg, a gwaith coed, yn ogystal â sgiliau artistig megis lluniadu, peintio, cerflunio a modelu.[30]

Roedd Leonardo'n gyfoeswr i Botticelli, Ghirlandaio a Perugino, a oedd i gyd ychydig yn hŷn nag ef.[23] Byddai wedi cyfarfod â nhw yng ngweithdy Verrocchio neu yn Academi Platonig y Medici.[28] Addurnwyd Florence gan weithiau artistiaid megis Masaccio, cyfoeswyr Donatello, yr oedd ei ffresgoau ffigurol wedi'u trwytho â realaeth ac emosiwn. Dangosodd Ghiberti, y mae ei Gates of Paradise, yn disgleirio â deilen aur, y grefft o gyfuno darlunio ffigwr cymhleth gyda manylder pensaernïol. Roedd Piero della Francesca wedi gwneud astudiaeth fanwl o bersbectif,[31] ac ef oedd yr arlunydd cyntaf i wneud astudiaeth wyddonol o oleuni. Cafodd yr astudiaethau hyn a thraethawd Leon Battista Alberti De pictura gryn ar artistiaid iau ac yn arbennig ar arsylwadau a gweithiau celf Leonardo ei hun.[32][33]

Credir mai Leonardo oedd y model ar gyfer dau waith gan Verrocchio: y cerflun efydd o Dafydd yn y Bargello, a'r Archangel Raphael yn Tobias a'r Angel.[34] Cynorthwywyr (prentisiaid) wnaeth lawer o'r paentiad yng ngweithdy Verrocchio. Yn ôl Vasari, cydweithiodd Leonardo â Verrocchio ar ei The Baptism of Christ, gan beintio’r angel ifanc yn dal gwisg Iesu; roedd y gwaith hwn gan Leonardo llawer gwell na gwaith ei feistr - cymaint felly rhoddodd Verrocchio ei frwsh ar ei baled a pheidiodd â phaentio byth wedyn.[‡ 1][34] Datgelodd archwiliad manwl rannau o'r gwaith sydd wedi'u paentio neu eu cyffwrdd dros y tempera, gan ddefnyddio'r dechneg newydd o baent olew, gan gynnwys y dirwedd, y creigiau a welir trwy nant y mynydd, a llawer o'r darlun o Iesu; mae hyn yn dystiolaeth i law Leonardo ac o eirwirdeb y stori.[35]

Y cyfnod Fflorensaidd cyntaf (1472–c. 1482)

Addoliad y Doethion c. 1478–1482, Uffizi, Fflorens

Erbyn 1472, yn 20 oed, cymhwysodd Leonardo fel meistr yn Urdd Sant Luc, urdd arlunwyr a meddygon, ond hyd yn oed ar ôl i'w dad ei adeiladu gweithdy pwrpasol i Leonardo, cymaint oedd ei ymlyniad i Verrocchio nes iddo barhau i gydweithio a byw gydag ef.[28][24] Darlun pen-ac-inc o ddyffryn Arno o 1473 yw gwaith dyddiedig cynharaf Leonardo.[29][36] Yn ôl Vasari, y Leonardo ifanc oedd y cyntaf i awgrymu gwneud yr afon Arno yn sianel fordwyol rhwng Fflorens a Pisa.[24]

  1. 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 Kemp 2003.
  2. 2.0 2.1 2.2 Heydenreich 2020.
  3. Zöllner 2019.
  4. Kaplan, Erez (1996). "Roberto Guatelli's Controversial Replica of Leonardo da Vinci's Adding Machine". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 May 2011. Cyrchwyd 19 August 2013.
  5. Kaplan, E. (Apr 1997). "Anecdotes". IEEE Annals of the History of Computing 19 (2): 62–69. doi:10.1109/MAHC.1997.586074. ISSN 1058-6180. https://ieeexplore.ieee.org/document/586074.
  6. Capra 2007.
  7. Brown 1998, t. 7.
  8. Kemp 2006, t. 1.
  9. 9.0 9.1 Brown 1998, t. 5.
  10. Nicholl 2005, t. 17.
  11. Bambach 2019.
  12. 12.0 12.1 Marani 2003, t. 13.
  13. Bambach 2019, t. 16.
  14. 14.0 14.1 14.2 Bambach 2019, t. 24.
  15. Nicholl 2005, t. 18.
  16. Kemp & Pallanti 2017, t. 6.
  17. Kemp & Pallanti 2017, t. 65.
  18. 18.0 18.1 Kemp & Pallanti 2017.
  19. Brown 1998, tt. 1, 5.
  20. Marani 2003.
  21. 21.0 21.1 21.2 21.3 21.4 Brown 1998.
  22. Nicholl 2005.
  23. 23.0 23.1 23.2 23.3 Rosci 1977.
  24. 24.0 24.1 24.2 Wallace 1972.
  25. Hartt 1970, tt. 127–133.
  26. Rosci 1977, t. 13.
  27. Bacci, Mina (1978) [1963]. The Great Artists: Da Vinci. New York: Funk & Wagnalls.
  28. 28.0 28.1 28.2 Bortolon 1967.
  29. 29.0 29.1 Arasse 1998.
  30. Martindale 1972.
  31. Piero della Francesca, On Perspective for Painting (De Prospectiva Pingendi)
  32. Hartt 1970.
  33. Rachum, Ilan (1979). The Renaissance, an Illustrated Encyclopedia.
  34. 34.0 34.1 Ottino della Chiesa 1985, t. 83.
  35. Ottino della Chiesa 1985, t. 88.
  36. Polidoro, Massimo (2019). "The Mind of Leonardo da Vinci, Part 1". Skeptical Inquirer (Center for Inquiry) 43 (2): 30–31.


Gwall cyfeirio: Mae tagiau <ref> yn bodoli am grŵp o'r enw "lower-alpha", ond ni ellir canfod y tag <references group="lower-alpha"/>
Gwall cyfeirio: Mae tagiau <ref> yn bodoli am grŵp o'r enw "‡", ond ni ellir canfod y tag <references group="‡"/>