Francisco Goya: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
Pori'r hanes yn rhyngweithiol
← Cymharer â'r fersiwn gyntCymharer â'r fersiwn dilynol →
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
GweledolCystrawen wici
Dim crynodeb golygu
Tagiau: Golygiad cod 2017
ehangu
Tagiau: Golygiad cod 2017
Llinell 6: Llinell 6:
}}
}}


Arlunydd o [[Sbaen]] oedd '''Francisco José de Goya y Lucientes''' ([[30 Mawrth]] [[1746]] – [[16 Ebrill]] [[1828]]).<ref>{{cite book | last = Gomm | first = Sarah | title = Francisco Goya | publisher = Parkstone International | location = New York | year = 2019 | isbn = 9781783104178 | language=en}}</ref> Ystyrir ef fel yr olaf o'r [[Hen Feistri]], ond hefyd yn ffigwr allweddol yn natblygiad arlunwaith fodern, gan ddylanwadu ar arlunwyr fel [[Édouard Manet|Manet]] a [[Pablo Picasso|Picasso]].
Arlunydd o [[Sbaen]] oedd '''Francisco José de Goya y Lucientes''' ([[30 Mawrth]] [[1746]] – [[16 Ebrill]] [[1828]]).<ref>{{cite book | last = Gomm | first = Sarah | title = Francisco Goya | publisher = Parkstone International | location = New York | year = 2019 | isbn = 9781783104178 | language=en}}</ref> Ystyrir ef fel yr olaf o'r [[Hen Feistri]], ond hefyd yn ffigwr allweddol yn natblygiad arlunwaith fodern, gan ddylanwadu ar arlunwyr fel [[Édouard Manet|Manet]] a [[Pablo Picasso|Picasso]]. Cyfeirir at Goya yn aml fel yr olaf o'r Hen Feistri a'r cyntaf o'r moderns.<ref>{{Cite web|last=Voorhies|first=James|date=October 2003|title=Francisco de Goya (1746–1828) and the Spanish Enlightenment|url=https://www.metmuseum.org/toah/hd/goya/hd_goya.htm|access-date=17 April 2021|website=www.metmuseum.org|series=HEILBRUNN TIMELINE OF ART HISTORY ESSAYS|publisher=Department of European Paintings, The Metropolitan Museum of Art}}</ref><ref>{{Cite web|title=The Frick Collection: Exhibitions|url=https://www.frick.org/sites/default/files/archivedsite/exhibitions/goya/exhibition.htm|access-date=18 April 2021|website=www.frick.org}}</ref><ref>{{Cite web|last=Harris-Frankfort|first=Enriqueta|date=12 April 2021|title=Francisco Goya - The Napoleonic invasion and period after the restoration|url=https://www.britannica.com/biography/Francisco-Goya|access-date=18 April 2021|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref>


Ganed Goya yn [, [[Sbaen]], yn Nheyrnas [[Aragón]] yn 1746. Symudodd y teulu i [[Zaragoza]] yn ddiweddarach, ac addysgwyd ef yno. Daeth yn brentis i'r arlunydd José Luján pan oedd yn 14 oed. Yn ddiweddarach, symudodd i ddinas [[Madrid]] lle astudiodd dan [[Anton Raphael Mengs]], ond ffraeodd ag ef a methodd gael mynediad i'r Academi Frenhinol.
Ganed Goya yn [, [[Sbaen]], yn Nheyrnas [[Aragón]] yn 1746. Symudodd y teulu i [[Zaragoza]] yn ddiweddarach, ac addysgwyd ef yno. Daeth yn brentis i'r arlunydd José Luján pan oedd yn 14 oed. Yn ddiweddarach, symudodd i ddinas [[Madrid]] lle astudiodd dan [[Anton Raphael Mengs]], ond ffraeodd ag ef a methodd gael mynediad i'r Academi Frenhinol.
Llinell 13: Llinell 13:


Pan feddiannwyd Sbaen gan Ffrainc gan ddechrau rhyfel 1808–1814, dechreuodd Goya weithio ar gyfres o brintiau ''[[commons:Category:Los desastres de la guerra|Trychinebau rhyfel (Los desastres de la guerra)]]''. Bu farw Josefa yn 1812. Symudodd i [[Bordeaux]] a [[Paris]] yn [[1824]], gan ddychwelyd i Sbaen yn [[1826]] ac yna mynd i Bordeaux eto, lle bu farw yn 1828 yn 82 oed.
Pan feddiannwyd Sbaen gan Ffrainc gan ddechrau rhyfel 1808–1814, dechreuodd Goya weithio ar gyfres o brintiau ''[[commons:Category:Los desastres de la guerra|Trychinebau rhyfel (Los desastres de la guerra)]]''. Bu farw Josefa yn 1812. Symudodd i [[Bordeaux]] a [[Paris]] yn [[1824]], gan ddychwelyd i Sbaen yn [[1826]] ac yna mynd i Bordeaux eto, lle bu farw yn 1828 yn 82 oed.


Yn dilyn [[strôc]] a barlyswyd ef ar ei ochr dde, dioddefodd ei olwg, bu farw a chladdwyd ef ar 16 Ebrill 1828 yn 82 oed. Yn ddiweddarach, cafodd ei gorff ei ail-gladdu yn y ''Real Ermita de San Antonio de la Florida'' ym [[Madrid]], ond aeth ei [[penglog|benglog]] ar goll, manylyn a gyfathrebodd conswl Sbaen ar unwaith i'w uwch swyddogion ym Madrid, a gwifrwyd y neges ganlynol yn ôl, "Anfon Goya, pen neu beidio!"<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Yyj5PK-15UwC&q=with+or+without+head+fuentes+goya&pg=PA230|title=The Buried Mirror: Reflections on Spain and the New World. London|last=Carlos|first=Fuentes|date=1992|publisher=Andre Deutsch Ltd|isbn=978-02339-79953|page=230}}</ref>

== Blynyddoedd cynnar (1746–1771) ==
Ganwyd Francisco Goya yn Fuendetodos, [[Aragón]], gwlad a hawlir gan Sbaen, ar 30 Mawrth 1746 i José Benito de Goya y Franque a Gracia de Lucientes y Salvador. Roedd y teulu wedi symud y flwyddyn honno o ddinas [[Zaragoza]], ond does dim cofnod pam; mae'n bosib y comisiynwyd José i weithio yno.<ref name="h32">Hughes (2004), 32</ref> Roeddent y teulu, o ran haenau cymdeithasol, yn y dosbarth canol is. Roedd José yn fab i notari ac o [[Basgiaid|darddiad Basgeg]], a'i hynafiaid yn dod o Zerain,<ref>{{Cite web|url=http://www.zerain.com/francisco-de-goya,lista,57,famous-people-from-zerain,21,know-it,3|title=ZERAINGO OSPETSUAK : Francisco de Goya|website=Zerain.com|access-date=21 October 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171022145415/http://www.zerain.com/francisco-de-goya,lista,57,famous-people-from-zerain,21,know-it,3|archivedate=22 October 2017}}</ref> a enillai ei damaid ei fywoliaeth fel eurwr a arbenigai mewn gosod sgithyn denau o aur ar ddodrefn neu wrthrychau eraill.<ref name="c67">Connell (2004), 6–7</ref> Goruchwyliodd y goreuro a'r rhan fwyaf o'r addurn yn ystod ailadeiladu Basilica ''Santa Maria del Pilar'', prif eglwys gadeiriol Zaragoza. Francisco oedd eu pedwerydd plentyn, yn dilyn ei chwaer Rita (g. 1737), ei frawd Tomás (g. 1739) (a oedd i ddilyn yn grefft ei dad) a'r ail chwaer Jacinta (g. 1743). Roedd dau fab iau, Mariano (g. 1750) a Camilo (g. 1753).<ref name="h27">Hughes (2004), 27</ref>

Hanai ei fam o linach uchelwrol ac roedd y tŷ, sef bwthyn brics cymedrol, yn eiddo i'w theulu ac, efallai'n ffansïol, yn dwyn eu [[Arfbais|harfbais]].<ref name="c67">Connell (2004), 6–7</ref> Tua 1749 prynodd José a Gracia gartref yn Zaragoza a dychwelon nhw i fyw yn y ddinas honno. Er nad oes unrhyw gofnodion wedi goroesi, credir y gallai Goya fod wedi mynychu'r ''Escuelas Pías de San Antón'', a oedd yn cynnig addysg am ddim. Mae'n ymddangos bod ei addysg wedi bod yn ddigonol ond nid yn oleuedig; gallai ddarllen, ysgrifennu a deallai rhifedd, a rhywfaint o wybodaeth am y clasuron hefyd. Yn ôl y beirniad celf o Awstralia, Robert Hughes, mae'r "ni chymerodd yr artist fwy o ddiddordeb na saer mewn materion [[Athroniaeth|athronyddol]] neu [[Diwinyddiaeth|ddiwinyddol]], ac roedd ei farn ar baentio ... yn ddaearol iawn: nid oedd Goya yn ddamcaniaethwr."<ref name="h33">Hughes (2004), 33</ref> Yn yr ysgol ffurfiodd gyfeillgarwch agos a gydol oes gyda'i gyd-ddisgybl Martín Zapater; mae'r 131 llythyr a ysgrifennodd Goya ato o 1775 hyd at farwolaeth Zapater ym 1803 yn rhoi mewnwelediad gwerthfawr i flynyddoedd cynnar Goya yn y llys ym Madrid.<ref name="h32">Hughes (2004), 32</ref><ref>"[https://www.museodelprado.es/aprende/enciclopedia/voz/cartas-de-goya-a-martin-zapater/2ab3aedb-07a9-4031-b6e0-64d9806ac8b5 Cartas de Goya a Martín Zapater]. Museo del Prado. Retrieved 13 December 2015</ref>

== Ymweliad â'r Eidal ==
Yn 14 oed astudiodd Goya o dan yr arlunydd José Luzán.<ref>Connell (2004), 14</ref> Symudodd i Madrid i astudio gydag [[Anton Raphael Mengs]], peintiwr poblogaidd gyda brenhiniaeth [[Sbaen|Sbaen.]] Aeth Goya a'i feistr benben a'i gilydd, ac roedd ei arholiadau'n anfoddhaol. Cyflwynodd Goya gynigion ar gyfer y <nowiki><i>Real Academia de Bellas Artes de San Fernando</i></nowiki> ym 1763 a 1766 ond gwrthodwyd mynediad iddo i'r byd academaidd.<ref>Hagen & Hagen, 317</ref>

[[Rhufain]] oedd prifddinas ddiwylliannol Ewrop a ddaliai holl brototeipiau hynafiaeth glasurol, tra nad oedd gan Sbaen gyfeiriad artistig cydlynol o unrhyw fath, ar y pryd. Ar ôl methu ag ennill ysgoloriaeth, symudodd Goya ar ei draul ei hun i Rufain yn hen draddodiad artistiaid Ewropeaidd, traddodiad a oedd yn ymestyn yn ôl i [[Albrecht Dürer]] a chyn hynny.<ref name="h34">Hughes (2004), 34</ref> Nid oedd yn berson amlwg ar y pryd ac felly mae'r cofnodion yn brin ac yn ansicr. Mae bywgraffwyr cynnar yn crybwyll iddo deithio i Rufain gyda chriw o ymladdwyr teirw, lle bu’n gweithio fel acrobat stryd, neu'n gweithio i ddiplomydd [[Rwsiaid|Rwsiaidd]], neu wedi cwympo mewn cariad â lleian ifanc hardd.<ref name="h37">Hughes (2004), 37</ref> Mae'n bosibl bod Goya wedi cwblhau dau baentiad mytholegol sydd wedi goroesi yn ystod yr ymweliad, ''Aberth i Vesta'' ac ''Aberth i Pan'', y ddau wedi'u dyddio i 1771.<ref>Eitner (1997), 58</ref>

Astudiodd gyda'r artist [[Aragón|Aragoneg]] Francisco Bayeu y Subías a dechreuodd ei luniau ddangos arwyddion o'r cyweireddau cain y daeth yn enwog amdanynt. Daeth yn gyfaill i Francisco Bayeu a phriododd ei chwaer Josefa (llysenwodd hi yn "Pepa")<ref>Baticle (1994), 74</ref> ar 25 Gorffennaf 1773. Ganwyd eu plentyn cyntaf, Antonio Juan Ramon Carlos, ar 29 Awst 1774.<ref>Symmons (2004), 66</ref>

== Madrid (1775–1789) ==
[[Delwedd:El_Quitasol_(Goya).jpg|chwith|bawd|180x180px| ''Y Parasol'', 1777]]
Cynorthwyodd y briodas ac aelodaeth Francisco Bayeu yn 1765 o’r ''Real Academia de Bellas Artes de San Fernando -'' a chyfarwyddiaeth y gweithiau tapestri o 1777 Goya i ennill comisiwn ar gyfer cyfres o gartwnau tapestri ar gyfer y Ffatri Tapestriau Brenhinol. Dros gyfnod o bum mlynedd dyluniodd tua 42 o batrymau, a defnyddiwyd llawer ohonynt i addurno ac inswleiddio waliau cerrig [[El Escorial]] a'r ''[[Palas Brenhinol El Pardo|Palacio Real del Pardo]]'', preswylfeydd brenhinoedd Sbaen. Er nad oedd dylunio tapestrïau yn uchel ei barch nac yn talu'n dda, mae ei gartwnau'n boblogaidd gan ddefnyddio'r [[Rococo|arddull rococo]], a defnyddiodd Goya nhw i ddod â sylw ehangach iddo'i hun.<ref name="hh7">Hagen & Hagen, 7</ref>

Roedd [[ysgythriad]] yn gyfrwng yr oedd yr arlunydd ifanc i'w feistroli, cyfrwng a oedd i ddatgelu gwir ddyfnderoedd ei ddychymyg a'i gredoau gwleidyddol.<ref>Hagen; Hagen (1999), 7</ref> Mae ei ysgythriad o tua 1779 o ''Y Dyn a'r Garot'' ("''El agarrotado''") yn cael ei gyfri fel y gwaith mwyaf yr oedd wedi'i gynhyrchu hyd hynny, ac yn ragflaeniad amlwg o'i gyfres ddiweddarach "Trychinebau Rhyfel".<ref>Hughes (2004), 96</ref>

Dioddefodd Goya o salwch, a defnyddiwyd ei gyflwr yn ei erbyn gan ei wrthwynebwyr, a oedd yn edrych yn eiddigeddus ar unrhyw arlunydd y gwelwyd ei fod yn codi mewn statws. Roedd rhai o'r cartwnau mwyaf, fel ''Y Briodas'', yn fwy nag 8 wrth 10 [[troedfedd]], ac wedi ei wanhau'n gorfforol. Ond, roedd wastad yn ddyfeisgar, a bod ei salwch wedi rhoi iddo'r mewnwelediad i gynhyrchu gweithiau a oedd yn fwy personol, gwahanol ac anffurfiol.<ref>Hughes (2004), 130</ref> Fodd bynnag, gwelodd fod y fformat yn ei gyfyngu, gan nad oedd yn caniatáu iddo ddal sifftiau-lliw neu wead-lliw cymhletho. Mae'r tapestrïau heddiw'n ymddangos fel sylwadau ar y gwahanol fathau o ffodau dynol a ffasiwn.<ref>Hughes (2004), 83</ref>

== Arlunydd llys ==
Ym 1783, comisiynodd yr Iarll Floridablanca, ffefryn y Brenin Siarl III, Goya i baentio ei bortread. Daeth yn ffrindiau â Luis, hanner brawd y Brenin, a threuliodd ddau haf yn gweithio ar bortreadau o'r ''Infante'' a'i deulu.<ref>Tomlinson (2003), 147</ref> Yn ystod y [[1780au]], tyfodd ei gylch o noddwyr i gynnwys Dug a Duges Osuna, y Brenin a phobl nodedig eraill y deyrnas a baentiodd. Yn 1786, cafodd Goya swydd gyflogedig fel peintiwr i Siarl III.
[[Delwedd:La_familia_del_infante_don_Luis.jpg|chwith|bawd|240x240px|Teulu’r ''Infante Don Luis'', 1784. Magnani-Rocca, [[Parma]]]]

Penodwyd Goya yn un o arlunwyr llys brenhinol Siarl IV (ym 1789). Y flwyddyn ganlynol daeth yn Baentiwr y Llys Cyntaf, gyda chyflog o 50,000 o 'realau Sbaenaidd' a lwfans o 500 ducat ar gyfer coets i'w gludo. Peintiodd bortreadau o'r brenin a'r frenhines, a Phrif Weinidog Sbaen Manuel de Godoy a llawer o uchelwyr eraill. Mae'r portreadau hyn yn nodedig gan nad oedden nhw'n ffals, nac yn peintio pawb ar eu gorau; mae ei ''Siarl IV o Sbaen a'i Deulu'' yn asesiad arbennig o greulon o'r teulu brenhinol.{{Efn-ua|"Even if one takes into consideration the fact that Spanish portraiture is often realistic to the point of eccentricity, Goya's portrait still remains unique in its drastic description of human bankruptcy". Licht (1979), 68}} Mae dehonglwyr modern yn ystyried y portread yn ddychanol; credir ei fod yn datgelu'r llygredd y tu ôl i reolaeth Siarl IV. Credwyd bod gan wraig y brenin, Louisa y pŵer go iawn, ac felly gosododd Goya hi yng nghanol portread y grŵp. O gefn chwith y paentiad gellir gweld yr arlunydd ei hun yn edrych allan ar y gwyliwr, ac mae'r paentiad y tu ôl i'r teulu yn darlunio [[Lot (Beibl)|Lot]] (o'r Beinbl) a'i ferched, ac felly'n adleisio neges sylfaenol llygredd a dadfeiliad unwaith eto.

Enillodd Goya gomisiynau o rengoedd uchaf uchelwyr Sbaen, gan gynnwys Pedro Téllez-Girón, 9fed Dug Osuna a'i wraig María Josefa Pimentel, 12fed Iarlles Duges Benavente, José Álvarez de Toledo, Dug Alba a'i wraig María del Pilar de Silva, a María Ana de Pontejos y Sandoval, Ardalyddes Pontejos. Yn 1801 paentiodd Godoy mewn comisiwn i goffáu'r fuddugoliaeth yn Rhyfel byr yr Orennau yn erbyn [[Portiwgal]]. Roedd y ddau yn ffrindiau, hyd yn oed os yw portread Goya yn 1801 fel arfer yn cael ei ystyried yn ddychan pur. Ac eto hyd yn oed ar ôl cwymp Godoy cyfeiriodd y gwleidydd at yr arlunydd mewn termau cynnes iawn. Gwelodd Godoy ei hun yn allweddol wrth gyhoeddi'r ''Caprichos'' a chredir gan lawer iddo gomisiynu ''La maja desnuda''.<ref>Tomlinson (1991), 59</ref>

== Cyfnod canol (1793–1799) ==
''Mae La Maja Desnuda'' (''La maja desnuda'') wedi cael ei ddisgrifio fel "y ferch noethlymun maint-llawn gyntaf yng nghelf y Gorllewin" heb esgus i ystyr unrhyw alegori neu fytholeg.<ref>Licht (1979), 83</ref> Mae hunaniaeth y ''Majas'' yn ansicr. Y modelau a enwir gan amlaf yw Duges Alba, y credid weithiau bod Goya wedi cael perthynas â hi, a Pepita Tudó, meistres Manuel de Godoy. Nid yw'r naill ddamcaniaeth na'r llall wedi'u gwirio, ac mae'n parhau i fod yr un mor debygol bod y paentiadau'n cynrychioli ffrwyth ei ddychymyg, neu ei ffantasi.<ref>"[http://www.museodelprado.es/en/the-collection/online-gallery/on-line-gallery/obra/the-nude-maja/ The Nude Maja, the Prado]". Retrieved 17 July 2010.</ref>

Ni arddangoswyd y paentiadau hyn yn gyhoeddus erioed yn ystod oes Goya gan eu bod yn eiddo i Godoy.<ref name="g">[https://www.theguardian.com/artanddesign/2003/oct/04/art.biography The unflinching eye.]. ''The Guardian'', October 2003.</ref> Ym 1808 atafaelwyd holl eiddo Godoy gan Ferdinand VII ar ôl iddo gwympo o rym ac i alltudiaeth, ac ym 1813 atafaelodd yr [[Ymholiad Sbaenaidd|Ymchwiliad Sbaenaidd]] y ddau waith hyn fel rhai 'anweddus', gan eu dychwelyd ym 1836 i Academi Celfyddydau Cain San Fernando.<ref>''Museo del Prado, Catálogo de las pinturas''. Ministerio de Educación y Cultura, Madrid, 1996. 138. {{ISBN|84-87317-53-7}}</ref> Yn 1798 paentiodd olygfeydd llawn golau a rhyddid ar gyfer y pendentif a cupola y ''Real Ermita (Capel) San Antonio de la Florida'' ym Madrid. Mae llawer o'r rhain yn darlunio gwyrthiau Saint Anthony o Padua ond eu bod wedi'u gosod yng nghanol y Madrid cyfoes.

Rhywdro, rhwng diwedd 1792 a dechrau 1793, gadawodd salwch Goya'n fyddar. Aeth yn encilgar, yn fewnblyg a newidiodd gyfeiriad a naws ei waith. Dechreuodd y gyfres o [[Ysgythru|ysgythriadau]] [[acwatint|dyfrhaen]], a gyhoeddwyd ym 1799 fel y ''Caprichos, a'' gwblhawyd ochr yn ochr â chomisiynau mwy swyddogol, portreadau a phaentiadau crefyddol. Yn 1799 cyhoeddodd Goya 80 o brintiau ''Caprichos yn'' darlunio’r hyn a ddisgrifiodd fel “y ffolinebau dirifedi sydd i’w cael mewn unrhyw gymdeithas wâr, ac o’r rhagfarnau cyffredin a’r arferion twyllodrus y mae anwybodaeth, neu hunan-les wedi eu gwneud yn bethau cyffredin”. <ref>[http://cargocollective.com/jameswilentz/#Francisco-Goya-de-Lucientes-The-Sleep-of-Reason-Produces-Monsters The Sleep of Reason] Linda Simon (www.worldandi.com). Retrieved 2 December 2006.</ref> Esbonnir y gweledigaethau yn y printiau hyn yn rhannol gan y pennawd "Mae cwsg rhesymeg yn cynhyrchu bwystfilod". Ac eto nid yw'r rhain yn llwm yn unig; maent yn arddangos ffraethineb dychanol miniog yr artist, sy'n arbennig o amlwg mewn ysgythriadau fel ''Helfa Dannedd''.

Mae'n ymddangos bod [[chwalfa meddyliol]] a chorfforol Goya wedi digwydd ychydig wythnosau ar ôl datganiad rhyfel Ffrainc ar Sbaen. Adroddodd cyfoeswr iddo, "Nid yw'r synau yn ei ben a'i fyddardod yn gwella, ac eto mae ei olwg yn llawer gwell ac mae rheolaeth ar ei gydbwysedd yn ôl." <ref name="Hustvedt2006">{{Cite book|last=Hustvedt|first=Siri|title=Mysteries of the Rectangle: Essays on Painting|url=https://books.google.com/books?id=vBOmcfgBzswC&pg=PA63|date=10 August 2006|publisher=Princeton Architectural Press|isbn=978-1-56898-618-0|page=63}}</ref> Gall y symptomau hyn ddynodi [[enseffalitis]] firaol hirfaith, neu o bosibl gyfres o [[Strôc|strôcs]] bach sy'n deillio o [[Pwysedd gwaed|bwysedd gwaed]] uchel ac a effeithiodd ar ei glyw a rhanau sy'n deilio a chydbwysedd yn yr ymennydd. Mae symptomau [[Tinitws|tinnitus]], cyfnodau o anghydbwysedd a [[Nam ar y clyw|byddardod]] cynyddol hefyd yn nodweddiadol o [[Clefyd Ménière|glefyd Ménière]].<ref name="Gedo1985">{{Cite book|last=Mary Mathews Gedo|title=Psychoanalytic Perspectives on Art: PPA|url=https://books.google.com/books?id=nbDpAAAAMAAJ|year=1985|publisher=Analytic Press|isbn=978-0-88163-030-5|page=82}}</ref> Posibilrwydd arall yw bod Goya wedi dioddef o [[Plwm|wenwyno]] cronnus plwm, gan iddo ddefnyddio llawer iawn o plwm gwyn - a'i falu ei hun<ref name="HCC">[http://medicalalumni.org/historicalcpc/home/ Historical Clinicopathological Conference (2017)] University of Maryland School of Medicine, Retrieved 27 January 2017.</ref> - yn ei baentiadau, fel gorchudd cynfas ac fel lliw cynradd.<ref name="Hollandsworth1990">{{Cite book|last=James G. Hollandsworth|title=The Physiology of Psychological Disorders: Schizophrenia, Depression, Anxiety and Substance Abuse|url=https://books.google.com/books?id=FuFjEEwspusC&pg=PA3|date=31 January 1990|publisher=Springer|isbn=978-0-306-43353-5|pages=3–4}}</ref><ref name="Connell2004">Connell (2004), 78–79</ref>

Mae archwiliadau postmortem eraill yn pwyntio tuag at ddementia paranoiaidd, o bosibl oherwydd trawma ymennydd, fel y gwelwyd gan newidiadau amlwg yn ei waith ar ôl iddo wella, gan arwain at y paentiadau "du".<ref name="ChuDixon2008">{{Cite book|last=Petra ten-Doesschate Chu|last2=Laurinda S. Dixon|title=Twenty-first-century Perspectives on Nineteenth-century Art: Essays in Honor of Gabriel P. Weisberg|url=https://books.google.com/books?id=wGPPe8l-HmwC&pg=PA127|year=2008|publisher=Associated University Presse|isbn=978-0-87413-011-9|page=127}}</ref> Mae haneswyr celf wedi nodi gallu unigryw Goya i fynegi ei gythreuliaid mewnol fel delweddau erchyll a ffantastig sy'n symbolaidd iawn, ac sy'n caniatáu i'w gynulleidfa ddod o hyd i'w catharsis ei hun yn y delweddau hyn. <ref name="Williams2011">{{Cite book|last=Williams|first=Paul|title=The Psychoanalytic Therapy of Severe Disturbance|url=https://books.google.com/books?id=evXyjSkj22QC&pg=PA238|date=3 February 2011|publisher=Karnac Books|isbn=978-1-78049-298-8|page=238}}</ref>

== Rhyfel Iberia (1808-1814) ==


{| border=1 align=right cellpadding=4 cellspacing=0 width=220 style="margin: 0 0 1em 1em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
{| border=1 align=right cellpadding=4 cellspacing=0 width=220 style="margin: 0 0 1em 1em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
| align="center" colspan="2"|
| align="center" colspan="2"|
{| border=0 cellpadding=2 cellspacing=0 style="background:#f9f9f9; text-align:left;"
{| border=0 cellpadding=2 cellspacing=0 style="background:#f9f9f9; text-align:left;"
| [[Delwedd:Goya Maja naga2.jpg|bawd|250px|dde|[[La Maja Desnuda]], ca. 1800.]]
| [[Delwedd:Goya Maja naga2.jpg|bawd|250px|dde|La Maja Desnuda, ca. 1800.]]
|-
|-
| [[Delwedd:Goya Maja ubrana2.jpg|bawd|250px|dde|''[[La Maja Vestida]]'', ca. 1803.]]
| [[Delwedd:Goya Maja ubrana2.jpg|bawd|250px|dde|''La Maja Vestida'', ca. 1803.]]
|}
|}
|}
|}


[[Delwedd:Goya.colossus.jpg|bawd|225px|''Y Colossus'', 1810.]]
[[Delwedd:Goya.colossus.jpg|bawd|225px|chwith|''Y Colossus'', 1810.]]

Ymosododd byddin Ffrainc ar Sbaen ym 1808, gan arwain at [[Rhyfel Iberia|Ryfel Iberia]] 1808-1814. Ni wyddys i ba raddau y bu Goya yn rhan o lys y brenin [[Joseph Bonaparte|Joseff I]], brawd [[Napoleon I, ymerawdwr Ffrainc|Napoleon Bonaparte]]; paentiodd weithiau ar gyfer noddwyr a ochrai a Ffrainc, ond cadwodd yn niwtral yn ystod yr ymladd. Ar ôl adfer brenin Sbaen, Ferdinand VII i'w orsedd ym 1814, gwadodd Goya unrhyw gysylltiad â'r Ffrancwyr. Erbyn marwolaeth ei wraig Josefa ym 1812, roedd wrthi'n paentio ''Yr Ail o Fai, 1808'' a ''Y Trydydd o Fai,1808'', ac yn paratoi'r gyfres o ysgythriadau a elwir yn ddiweddarach yn ''Trychinebau Rhyfel'' (''Los desastres de la guerra''). Dychwelodd Ferdinand VII i Sbaen ym 1814 ond nid oedd y berthynas â Goya yn gynnes iawn. Cwblhaodd yr arlunydd bortreadau o'r brenin ar gyfer amrywiaeth o weinidogaethau, ond nid ar gyfer y brenin ei hun.

Rhwng 1793 a 1794, cwblhaodd Goya set o un ar ddeg o luniau bach wedi'u paentio ar [[Tun|dun]] sy'n nodi newid sylweddol yn nhôn a phwnc ei gelf, ac yn tynnu o guddfanau tywyll a dramatig hunllef a ffantasi. Mae ''Iard gyda Phobl Gwallggo'' (''Corral de locos)'' yn weledigaeth ddychmygol o unigrwydd, ofn a dieithrio cymdeithasol. Mae'r llun yn gondemniad o greulondeb tuag at garcharorion (troseddwyr a gwallgof) yn bwnc y gwnaeth Goya ei ailymweld ag ef mewn gweithiau diweddarach,<ref name="Eisenman2007">{{Cite book|last=Crow|first=Thomas|editor-last=Stephen Eisenman|title=Nineteenth Century Art.: A Critical History|url=https://www.msu.edu/course/ha/445/crowgoya.pdf|access-date=12 October 2013|edition=3rd|year=2007|publisher=Thames and Hudson|location=New York|chapter=3: Tensions of the Enlightenment, Goya}}</ref> gan ganolbwyntio ar ddiraddio'r ffigwr dynol i fod yn ddim ond anifail.<ref>Licht (1979), 156</ref>

Roedd yn un o'r cyntaf o 'baentiadau cabinet (lluniau llai na hanner metr) Goya yng nghanol y [[1790au]], a'i archwiliad o'r berthynas rhwng naturiaeth a ffantasi a fyddai'n cufeirio ei waith am weddill ei yrfa.<ref>Schulz, Andrew. "The Expressive Body in Goya's Saint Francis Borgia at the Deathbed of an Impenitent". ''The Art Bulletin'', 80.4 1998.</ref> Roedd yn fwyfwy nerfus ac aeth i salwch corfforol hirfaith;<ref>It is not known why Goya became sick, the many theories range from [[polio]] or [[syphilis]], to lead poisoning. Yet he survived until eighty-two years.</ref> cyfaddefodd fod y gyfres wedi'i chreu i adlewyrchu ei amheuon ohono'i hun, a'i ofn ei fod yn colli ei feddwl.<ref>Hughes, Robert. "[https://www.theguardian.com/artanddesign/2003/oct/04/art.biography The unflinching eye]". ''[[The Guardian]]'', 4 October 2003. Retrieved 30 January 2010.</ref>

Er na wnaeth Goya wneud ei fwriad yn hysbys wrth greu ''Trychinebau Rhyfel'', mae haneswyr celf yn eu hystyried yn brotest weledol yn erbyn trais Gwrthryfel Dos de Mayo 1808, a Rhyfel Iberaidd, dilynol - a'r symudiad yn erbyn rhyddfrydiaeth yn dilyn adferiad brenhiniaeth Bourbon ym 1814. Mae'r golygfeydd yn aflonyddu ar y gwyliwr, weithiau'n ''macabre'' yn eu darlunio o greulondeb maes y gad, ac yn cynrychioli cydwybod ymfflamychol yn wyneb marwolaeth, poen a dinistr.<ref name="Bareau, 45">Wilson-Bareau, 45</ref> Ni chawsant eu cyhoeddi tan 1863, sef 35 mlynedd ar ôl ei farwolaeth. Mae'n debyg mai dim ond bryd hynny yr ystyriwyd ei bod yn wleidyddol saff i wneud hynny, gan fod y gwaith yn beirniadu brenhiniaeth Sbaen a Ffrainc.<ref name="Jones 2003">Jones, Jonathan. "[https://www.theguardian.com/culture/2003/mar/31/artsfeatures.turnerprize2003 Look what we did]". ''The Guardian'', 31 March 2003. Retrieved 29 August 2009.</ref>

Mae'r 47 plât cyntaf yn y gyfres yn canolbwyntio ar ddigwyddiadau o'r rhyfel ac yn dangos canlyniadau'r gwrthdaro ar filwyr a sifiliaid unigol. Mae'r gyfres ganol (platiau 48 i 64) yn cofnodi effeithiau'r newyn a darodd Madrid ym 1811–12, cyn i'r ddinas gael ei rhyddhau o'r Ffrancwyr. Mae'r 17 olaf yn adlewyrchu siom chwerw rhyddfrydwyr pan wrthododd brenhiniaeth Bourbon a adferwyd, Gyfansoddiad Sbaen 1812 a gwrthwynebu diwygio'r wladwriaeth a chrefydd. Ers cyhoeddi'r lluniau, mae'r golygfeydd o erchyllterau, o newynu, diraddio a bychanu pobl wedi cael eu disgrifio fel lluniau'n "blodeuo mewn cynddaredd".<ref name="C175">Connell (2004), 175</ref>

== Paentiadau Quinta del Sordo a'r Paentiadau Du (1819-1822) ==
[[Delwedd:Francisco_de_Goya,_Saturno_devorando_a_su_hijo_(1819-1823).jpg|de|bawd| ''Saturn yn difa ei Fab'', 1819–1823.]]
Cymharol brin yw'r cofnodion a geir am fywyd Goya yn y cyfnod hwn, ac ni chyhoeddodd nifer o'i weithiau o'r cyfnod, gan weithio'n breifat yn lle hynny.<ref>Connell, 175</ref> Cafodd Goya ei boenydio gan henaint ac ofnai wallgofrwydd, ac erbyn dechrau'r 1790au, roedd yn fyddar.<ref>The cause of Goya's illness is unknown; theories range from [[polio]] to [[syphilis]] to [[lead poisoning]]. See Connell, 78–79</ref> Roedd Goya wedi bod yn arlunydd llwyddiannus a hynny yn y llysoedd brenhinol cyfoethocaf, ond tynnodd yn ôl o fywyd cyhoeddus yn ystod ei flynyddoedd olaf. O ddiwedd y [[1810au]] roedd yn byw ar ei ben ei hun ychydig y tu allan i Madrid, mewn ffermdy a drawsnewidiwyd yn stiwdio iddo. Roedd y tŷ wedi cael ei alw'n "''La Quinta del Sordo''" (Tŷ'r Dyn Byddar).<ref>Connell, 204; Hughes, 372</ref>

Yn 75 oed, ar ei ben ei hun, ac mewn anobaith meddyliol, cwblhaodd ei 14 ''Paentiadau Du'', {{Efn-ua|A contemporary inventory compiled by Goya's friend, the painter Antonio de Brugada, records 15. See Lubow, 2003}} pob un ohonynt mewn olew yn uniongyrchol ar waliau plastr ei dŷ. Nid oedd Goya'n bwriadu i'r paentiadau gael eu harddangos, ac ni ysgrifennodd amdanynt,{{Efn-ua|As he had with the "[[Los caprichos|Caprichos]]" and "[[The Disasters of War]]" series. Licht (1979), 159}} ac mae'n debyg na soniodd amdanynt erioed.<ref>Licht (1979), 159</ref> Tua 1874, 50 mlynedd ar ôl ei farwolaeth, cawsant eu tynnu i lawr a'u trosglwyddo i gefnogaeth gynfas gan y perchennog Baron Frédéric Émile d'Erlanger. Newidiwyd llawer o'r gweithiau yn sylweddol yn ystod yr adferiad, ac yng ngeiriau Arthur Lubow, yr hyn sy'n weddill yw "ffacsimili crai o'r hyn a baentiodd Goya."<ref>Lubow, Arthur. "[https://www.nytimes.com/2003/07/27/magazine/27GOYA.html The Secret of the Black Paintings]". ''[[The New York Times]]'', 27 July 2003. Retrieved 3 October 2010.</ref> Roedd effeithiau amser ar y murluniau, ynghyd â'r difrod anochel a achoswyd gan fowntio'r plastr brau ar gynfas, yn golygu bod y rhan fwyaf o'r murluniau wedi dioddef difrod helaeth a cholli paent. Heddiw maen nhw'n cael eu harddangos yn barhaol yn y [[Amgueddfa'r Prado|Museo del Prado]], Madrid.
[[Delwedd:Francisco_de_Goya_y_Lucientes_-_Witches'_Sabbath_(The_Great_He-Goat).jpg|alt=In an array of earthen colors, a black silhouetted horned figure to the left foreground presides over and addresses a large circle of a tightly packed group of wide-eyed intense, scary, elderly and unruly women|canol|bawd|600x600px| Mae ''Saboth y Gwrachod'' neu ''Aquelarre'' yn un o 14 o'r gyfres ''Y Paentiadau Du'']]

== Bordeaux (Hydref 1824 - 1828) ==
Ei ofalwr a'i forwyn yr adeg hon oedd Leocadia Weiss (g. Zorrilla, 1790-1856), <ref>Junquera, 13</ref> <ref>{{Cite book|last=Stevenson|first=Ian|author-link=Ian Stevenson|title=[[European Cases of the Reincarnation Type]]|date=2003|publisher=McFarland & Co.|isbn=9781476601151|pages=243–244|edition=2015}}</ref> a oedd 35 mlynedd yn iau na Goya, ac yn berthynas bell iddo.<ref>Gassier, 103</ref> Preswyliai gyda'r arlunydd, gan ofalu amdano hyd at ei farwolaeth, gyda'i merch [[Maria del Rosario Weiss|Rosario]].<ref name="BU79">Buchholz, 79</ref> Mae'n debyg bod Leocadia yn debyg o ran nodweddion i wraig gyntaf Goya, Josefa Bayeu, cymaint felly bod un o'i bortreadau adnabyddus yn dwyn y teitl gofalus ''Josefa Bayeu (''neu ''Leocadia Weiss)''.<ref>Connell (2004), 28</ref>

Bu farw Goya ar 16 Ebrill 1828. Ni adawodd dim i Leocadia yn yr ewyllys; ond roedd hyn yn gyffredin y dyddiau hynny, gyda meistresi yn aml yn cael eu hepgor dan y fath amgylchiadau, ond mae'n debygol hefyd nad oedd am fynd ati i adolygu ei ewyllys. Ysgrifennodd Leocadia at nifer o ffrindiau Goya i gwyno am hyn, ond ni wnaethant ateb. Yn amddifad ac yn dlawd, symudodd i lety ar rent, gan drosglwyddo ei chopi o'r ''Caprichos'' am ddim yn ddiweddarach.<ref>Connell (2004), 235</ref>

== Ffilmiau a theledu ==

* ''Goya: Crazy Like a Genius'' (2002), rhaglen ddogfen gan Ian MacMillan, a gyflwynwyd gan Robert Hughes
* ''Goya's Ghosts'' (2006), wedi'i gyfarwyddo gan [[Miloš Forman]]
* ''Volavérunt'' (1999), wedi'i chyfarwyddo gan [[Bigas Luna]] ac yn seiliedig ar y nofel gan [[Antonio Larreta]]
* ''Goya yn Bordeaux'' (1999), ffilm ddrama hanesyddol Sbaenaidd wedi'i hysgrifennu a'i chyfarwyddo gan Carlos Saura am fywyd Francisco de Goya
* ''Mae Goya or the Hard Way to Enlightenment'' (1971) (Almaeneg: ''Goya - oder der arge Weg der Erkenntnis'' ) yn ffilm ddrama 1971 o Ddwyrain yr Almaen a gyfarwyddwyd gan Konrad Wolf . Cafodd ei chynnwys yn 7fed Gŵyl Ffilm Ryngwladol Moscow lle enillodd Wobr Arbennig. Mae'n seiliedig ar nofel gyda'r un teitl gan Lion Feuchtwanger.
* ''The Naked Maja'' (1958), dan gyfarwyddyd Henry Koster . Ffilm am yr arlunydd Francisco Goya a Duges Alba ; Chwaraeodd Anthony Franciosa Goya ac chwaraeodd Ava Gardner The Duchess.
* ''Tiempo de ilustrados (Amser y Goleuedig)'' yn y gyfres ''The Ministry of Time'' . Rhaid i Goya (sy'n cael ei chwarae gan Pedro Casablanc) ail-baentio ''La maja desnuda ar'' ôl i gwlt o'r enw Exterminating Angels ei ddinistrio.

== Dylanwad Goya ar artistiaid ac awduron modern a chyfoes ==

* Yn gynnar yn yr 20g, dylanwadwyn yn gryf ar [[Pablo Picasso]] a [[Salvador Dalí]], ill dau, yn enwedig gyda'r lluniau ''Los caprichos'' a dylanwad ''Paentiadau Du'' Goya.<ref>{{Cite web|url=https://www.theartstory.org/artist/goya-francisco/|title=Francisco Goya Paintings, Bio, Ideas|website=The Art Story|access-date=26 April 2020}}</ref>
* Yn yr 21g, gwelir y peintwyr ôl-fodernaidd Americanaidd fel Michael Zansky a Bradley Rubenstein yn tynnu ysbrydoliaeth o "Breuddwyd Rhesymeg yn Creu Anghenfilod" (1796–98) a ''Phaentiadau Du'' Goya. Mae "Cyfres Cewri a Chorachod" Zanksy (1990-2002) yn defnyddio delweddau o waith Goya.<ref>{{Cite book|last=Kuspit|first=Donald|title=Michael Zansky: Bosch for Today|publisher=Charta|year=2014|isbn=978-1-938922503|location=Milano|pages=7–19}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://whitehotmagazine.com/articles/zansky-s-van-gogh-portraits/4093|title=Donald Kuspit on Michael Zansky's Van Gogh Portraits|last=Kuspit|first=Donald|website=White Hot Magazine of Contemporary Art}}</ref>
* Ysbrydolwyd nofel gan yr awdur Sbaeneg Fernando Arrabal'', Claddu Sardine'' gan waith Goya''.'' <ref>{{Cite journal|last=Guicharnaud|first=Jacques|title=Forbidden Games: Arrabal.|journal=Yale French Studies|date=1962|issue=29|pages=116–119|doi=10.2307/2929043|jstor=2929043|url=http://www.jstor.org/stable/2929043|access-date=27 July 2020}}</ref>
* Ysbrydolwyd ''I Am Goya'' a sgwennwyd gan y bardd Rwsiaidd Andrei Voznesensky gan baentiadau gwrth-ryfel Goya.<ref>{{Cite news|last=Anderson|first=Raymond H|title=Andrei Voznesensky, Russian Poet, Dies at 77|url=https://www.nytimes.com/2010/06/02/books/02voznesensky.html|access-date=27 July 2020|work=The New York Times|date=1 June 2010}}</ref>

== Cyfeiriadau ==
  

== Darllen pellach ==

* Baticle, Jeannine . ''Goya: Painter of Terrible Splendor'', [[Découvertes Gallimard|cyfres "Abrams Discoveries]] ". Efrog Newydd: Harry N. Abrams, 1994
* Buchholz, Elke Linda. ''Francisco de Goya'' . Cologne: Könemann, 1999.{{ISBN|3-8290-2930-6}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/3-8290-2930-6|3-8290-2930-6]]
* Ciofalo, John J. ''Hunan-bortreadau Francisco Goya.'' Gwasg Prifysgol Caergrawnt, 2002
* Connell, Evan S. ''Francisco Goya: Bywyd'' . Efrog Newydd: Gwrthbwynt, 2004.{{ISBN|978-1-58243-307-3}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-1-58243-307-3|978-1-58243-307-3]]
* Eitner, Lorenz. ''Amlinelliad o Baentio Ewropeaidd y 19eg Ganrif'' . Efrog Newydd: Harper & Row, 1997.{{ISBN|978-0-0643-2977-4}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-0-0643-2977-4|978-0-0643-2977-4]]
* Gassier, Pierre. ''Goya: Astudiaeth Bywgraffyddol a Beirniadol'' . Efrog Newydd: Skira, 1955
* Gassier, Piere a Juliet Wilson. ''Bywyd a Gwaith Cyflawn Francisco Goya'' . Efrog Newydd 1971.
* Glendinning, Nigel. ''Goya a'i Beirniaid'' . New Haven 1977.
* Glendinning, Nigel. "Cyfieithiad Rhyfedd Paentiadau Du Goya". ''The Burlington Magazine'', Cyfrol 117, Rhif 868, 1975
* Hagen, Rose-Marie & Hagen, Rainer. ''Francisco Goya, 1746–1828'' . Llundain: Taschen, 1999.{{ISBN|978-3-8228-1823-7}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-3-8228-1823-7|978-3-8228-1823-7]]
* Havard, Robert. "Ailymwelwyd â Goya's House: Pam Paentiodd Dyn Byddar ei Waliau'n Ddu". ''Bwletin Astudiaethau Sbaeneg'', Cyfrol 82, Rhifyn 5 Gorffennaf 2005
* Hennigfeld, Ursula (gol. ). ''Goya im Dialog der Medien, Kulturen und Disziplinen.'' Freiburg: Rombach, 2013.{{ISBN|978-3-7930-9737-2}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-3-7930-9737-2|978-3-7930-9737-2]]
* Hilt, Douglas. Hanes "Goya: Turmoils of a Patriot" ''Heddiw'' (Awst 1973), Cyf. 23 Rhifyn 8, tt 536–545, ar-lein
* Hughes, Robert . ''Goya'' . Efrog Newydd: Alfred A. Knopf, 2004.{{ISBN|978-0-394-58028-9}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-0-394-58028-9|978-0-394-58028-9]]
* Junquera, Juan José. ''Paentiadau Du Goya'' . Llundain: Cyhoeddwyr Scala, 2008.{{ISBN|1-85759-273-5}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/1-85759-273-5|1-85759-273-5]]
* Kravchenko, Anastasiia. ''Pynciau chwedlonol yng ngwaith Francisco Goya'' . 2019
* Licht, Fred S. ''Goya mewn Persbectif'' . Efrog Newydd 1973.
* Licht, Fred. ''Goya: Gwreiddiau'r Temper Modern mewn Celf'' . Llyfrau Bydysawd, 1979.{{ISBN|0-87663-294-0}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0-87663-294-0|0-87663-294-0]]
* Litroy, Jo. ''Jusqu'à la mort'' . Paris: Editions du Masque, 2013.{{ISBN|978-2702440193}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-2702440193|978-2702440193]]
* [https://ucm.academia.edu/MiguelOrozco Orozco, Miguel] . [https://www.academia.edu/45606833/Goyas_frescoes_in_San_Antonio_de_la_Florida_and_Jos%C3%A9_Mar%C3%ADa_Galv%C3%A1ns_etchings_after_them Ffrescoes Goya yn ysgythriadau San Antonio de la Florida ac ysgythriadau José María Galván ar eu hôl] . Academia.edu. San Francisco, California 2021
* [https://ucm.academia.edu/MiguelOrozco Orozco, Miguel] . [https://www.academia.edu/47773788/The_Complete_Prints_of_Francisco_de_Goya Printiau cyflawn Francisco de Goya] . Academia.edu. San Francisco, California 2021
* Symmons, Sarah. ''Goya: Bywyd mewn Llythyrau'' . Pimlico, 2004.{{ISBN|978-0-7126-0679-0}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-0-7126-0679-0|978-0-7126-0679-0]]
* Tomlinson, Janis. ''Francisco Goya y Lucientes 1746–1828'' . Llundain: Phaidon, 1994.{{ISBN|978-0-7148-3844-1}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-0-7148-3844-1|978-0-7148-3844-1]]
* Tomlinson, Janis. "Llosgwch hi, Cuddiwch hi, Fflachiwch hi: Majas Goya a'r Meddwl Censorial". ''The Art Journal'', Cyfrol 50, Rhif 4, 1991

== Dolenni allanol ==

* [https://www.thegreatcat.org/cats-enlightenment-part-16-cats-art-francisco-goya/ Cathod Francisco Goya]
* [http://www.franciscogoya.com www.] [http://www.franciscogoya.com FranciscoGoya.com]
* [https://web.archive.org/web/20130116114526/http://www.fundaciongoyaenaragon.es/goya/obra/catalogo/ Sefydliad Goya yn Aragon: Catalog ar-lein]
* [http://www.milagrosproducciones.com/goya/ ''Goya, The Secret of the Shadows''], ffilm ddogfen gan David Mauas, Sbaen, 2011, 77 '
* [https://www.youtube.com/watch?v=xZ9WNFV4ggM Goya: Y Artistiaid Mwyaf Sbaeneg, Amgueddfa'r Celfyddydau Cain, Boston]
* {{Cite book|url=http://www.gasl.org/refbib/Goya__Caprichos.pdf|title=''Caprichos''}}&nbsp;{{Small|(10.0&nbsp;[[Megabyte|MB]])}} (PDF yn [http://www.gasl.org/as/referenz Llyfrgell Gyfeirio Arno Schmidt] )
* {{Cite book|url=http://www.gasl.org/refbib/Goya__Guerra.pdf|title=''Desastres de la guerra''}}&nbsp;{{Small|(10.6&nbsp;[[Megabyte|MB]])}} (PDF yn [http://www.gasl.org/as/referenz Llyfrgell Gyfeirio Arno Schmidt] )
* [https://web.archive.org/web/20090601115748/http://djelibeibi.unex.es/libros/Goya/ Cyfres ysgythru gan Goya]
* [https://web.archive.org/web/20140725161843/http://www.artwis.com/articles/his-majestys-giant-anteater-a-new-goya-is-discovered/ "Darganfyddir Anteater Giant Ei Fawrhydi - Goya Newydd!"]
* [http://bibliotheque-numerique.inha.fr/collection/?r=Top%2Fdl_category%2Festampes%2Festampes+de+francisco+de+goya+%281746-1828%29&navigation=0&dq=%23reset&dq=%23reset Bibliothèque numérique de l'INHA - Estampes de Francisco de Goya]
* [http://libmma.contentdm.oclc.org/cdm/compoundobject/collection/p15324coll10/id/69630 ''Goya yn Amgueddfa Gelf Metropolitan''], catalog arddangosfa gan Amgueddfa Gelf Metropolitan (ar gael yn llawn ar-lein fel PDF)
* [http://libmma.contentdm.oclc.org/cdm/compoundobject/collection/p15324coll10/id/94303/rec/1 ''Prints & People: A Social History of Printed Pictures''], catalog arddangosfa gan Amgueddfa Gelf Metropolitan (ar gael yn llawn ar-lein fel PDF), sy'n cynnwys cryn dipyn o ddeunydd ar brintiau Goya
* [http://ccdl.libraries.claremont.edu/cdm/landingpage/collection/fgp Printiau Francisco Goya] yn Llyfrgell Ddigidol Colegau Claremont
* [https://proficio.campus.wm.edu/RediscoveryProficioPublicSearch/ShowImageView.aspx?327+objects Francisco Goya Gweithio] yn Amgueddfa Gelf Muscarelle
* [http://www.eeweems.com/goya/subastas.html Micro-lofnodion cudd Goya, darganfyddiad chwyldroadol]



==Cyfeiriadau==
==Cyfeiriadau==

Fersiwn yn ôl 06:51, 12 Rhagfyr 2021

Francisco Goya
Ganwyd30 Mawrth 1746 Edit this on Wikidata
Fuendetodos Edit this on Wikidata
Bu farw16 Ebrill 1828 Edit this on Wikidata
Bordeaux Edit this on Wikidata
Man preswylQuinta del Sordo Edit this on Wikidata
DinasyddiaethBaner Teyrnas Aragon Teyrnas Aragon
Alma mater
  • Colegio PP. Escolapios o Escuelas Pías (Zaragoza)
  • Real Academia de Nobles y Bellas Artes de San Luis
  • Academia Real de Bellas Artes, San Fernando Edit this on Wikidata
Galwedigaetharlunydd, gwneuthurwr printiau, lithograffydd, ysgythrwr, drafftsmon Edit this on Wikidata
Swyddarlunydd llys Edit this on Wikidata
Adnabyddus amLa maja desnuda, Sant Bernardino o Siena yn pregethu i Alfonso V, brenin Aragón, Y Ci, Portread o Don Ramón Satué, Y Trydydd o Fai, 1808, La maja vestida, Caprichos, The last communion of St Joseph of Calasanz, The Second of May 1808, General José de Palafox on Horseback, Portrait of Mariano Goya, the Artist’s Grandson, Portrait of Mariano Goya, the Artist's Grandson, Portrait of Mariano Goya, Our Lady of the Pillar, Adoration of the Name of God, Regina Martyrum Edit this on Wikidata
Arddullportread (paentiad), paentiad mytholegol, paentiad o frwydr, peintio hanesyddol, paentiadau crefyddol, portread, peintio genre, bywyd llonydd Edit this on Wikidata
Prif ddylanwadHieronymus Bosch Edit this on Wikidata
MudiadRhamantiaeth, Rococo Edit this on Wikidata
TadJosé Benito de Goya y Franque Edit this on Wikidata
MamGracia de Lucientes y Salvador Edit this on Wikidata
PriodJosefa Bayeu Edit this on Wikidata
PlantFrancisco Javier Goya Bayeu Edit this on Wikidata
PerthnasauFrancisco Bayeu y Subías, Manuel Bayeu, Ramón Bayeu Edit this on Wikidata
llofnod

Arlunydd o Sbaen oedd Francisco José de Goya y Lucientes (30 Mawrth 1746 – 16 Ebrill 1828).[1] Ystyrir ef fel yr olaf o'r Hen Feistri, ond hefyd yn ffigwr allweddol yn natblygiad arlunwaith fodern, gan ddylanwadu ar arlunwyr fel Manet a Picasso. Cyfeirir at Goya yn aml fel yr olaf o'r Hen Feistri a'r cyntaf o'r moderns.[2][3][4]

Ganed Goya yn [, Sbaen, yn Nheyrnas Aragón yn 1746. Symudodd y teulu i Zaragoza yn ddiweddarach, ac addysgwyd ef yno. Daeth yn brentis i'r arlunydd José Luján pan oedd yn 14 oed. Yn ddiweddarach, symudodd i ddinas Madrid lle astudiodd dan Anton Raphael Mengs, ond ffraeodd ag ef a methodd gael mynediad i'r Academi Frenhinol.

Teithiodd i Rufain ac yna dychwelodd i Zaragoza. Astudiodd dan Francisco Bayeu y Subías, a phriododd Josefa, chwaer Bayeu, yn 1774. Dechreuodd ennill sylw fel arlunydd ac ennill comisiynau. Erbyn y 1790au roedd yn ffefryn y teulu brenhinol, ond wedi iddo ddioddef twymyn yn 1792, aeth yn fyddar. Treuliodd bum mlynedd yn adfer ei iechyd, gan ddarllen llawer am y Chwyldro Ffrengig. Cyhoeddodd gasgliad o luniau dan y teitl Caprichos yn 1799.

Pan feddiannwyd Sbaen gan Ffrainc gan ddechrau rhyfel 1808–1814, dechreuodd Goya weithio ar gyfres o brintiau Trychinebau rhyfel (Los desastres de la guerra). Bu farw Josefa yn 1812. Symudodd i Bordeaux a Paris yn 1824, gan ddychwelyd i Sbaen yn 1826 ac yna mynd i Bordeaux eto, lle bu farw yn 1828 yn 82 oed.


Yn dilyn strôc a barlyswyd ef ar ei ochr dde, dioddefodd ei olwg, bu farw a chladdwyd ef ar 16 Ebrill 1828 yn 82 oed. Yn ddiweddarach, cafodd ei gorff ei ail-gladdu yn y Real Ermita de San Antonio de la Florida ym Madrid, ond aeth ei benglog ar goll, manylyn a gyfathrebodd conswl Sbaen ar unwaith i'w uwch swyddogion ym Madrid, a gwifrwyd y neges ganlynol yn ôl, "Anfon Goya, pen neu beidio!"[5]

Blynyddoedd cynnar (1746–1771)

Ganwyd Francisco Goya yn Fuendetodos, Aragón, gwlad a hawlir gan Sbaen, ar 30 Mawrth 1746 i José Benito de Goya y Franque a Gracia de Lucientes y Salvador. Roedd y teulu wedi symud y flwyddyn honno o ddinas Zaragoza, ond does dim cofnod pam; mae'n bosib y comisiynwyd José i weithio yno.[6] Roeddent y teulu, o ran haenau cymdeithasol, yn y dosbarth canol is. Roedd José yn fab i notari ac o darddiad Basgeg, a'i hynafiaid yn dod o Zerain,[7] a enillai ei damaid ei fywoliaeth fel eurwr a arbenigai mewn gosod sgithyn denau o aur ar ddodrefn neu wrthrychau eraill.[8] Goruchwyliodd y goreuro a'r rhan fwyaf o'r addurn yn ystod ailadeiladu Basilica Santa Maria del Pilar, prif eglwys gadeiriol Zaragoza. Francisco oedd eu pedwerydd plentyn, yn dilyn ei chwaer Rita (g. 1737), ei frawd Tomás (g. 1739) (a oedd i ddilyn yn grefft ei dad) a'r ail chwaer Jacinta (g. 1743). Roedd dau fab iau, Mariano (g. 1750) a Camilo (g. 1753).[9]

Hanai ei fam o linach uchelwrol ac roedd y tŷ, sef bwthyn brics cymedrol, yn eiddo i'w theulu ac, efallai'n ffansïol, yn dwyn eu harfbais.[8] Tua 1749 prynodd José a Gracia gartref yn Zaragoza a dychwelon nhw i fyw yn y ddinas honno. Er nad oes unrhyw gofnodion wedi goroesi, credir y gallai Goya fod wedi mynychu'r Escuelas Pías de San Antón, a oedd yn cynnig addysg am ddim. Mae'n ymddangos bod ei addysg wedi bod yn ddigonol ond nid yn oleuedig; gallai ddarllen, ysgrifennu a deallai rhifedd, a rhywfaint o wybodaeth am y clasuron hefyd. Yn ôl y beirniad celf o Awstralia, Robert Hughes, mae'r "ni chymerodd yr artist fwy o ddiddordeb na saer mewn materion athronyddol neu ddiwinyddol, ac roedd ei farn ar baentio ... yn ddaearol iawn: nid oedd Goya yn ddamcaniaethwr."[10] Yn yr ysgol ffurfiodd gyfeillgarwch agos a gydol oes gyda'i gyd-ddisgybl Martín Zapater; mae'r 131 llythyr a ysgrifennodd Goya ato o 1775 hyd at farwolaeth Zapater ym 1803 yn rhoi mewnwelediad gwerthfawr i flynyddoedd cynnar Goya yn y llys ym Madrid.[6][11]

Ymweliad â'r Eidal

Yn 14 oed astudiodd Goya o dan yr arlunydd José Luzán.[12] Symudodd i Madrid i astudio gydag Anton Raphael Mengs, peintiwr poblogaidd gyda brenhiniaeth Sbaen. Aeth Goya a'i feistr benben a'i gilydd, ac roedd ei arholiadau'n anfoddhaol. Cyflwynodd Goya gynigion ar gyfer y <i>Real Academia de Bellas Artes de San Fernando</i> ym 1763 a 1766 ond gwrthodwyd mynediad iddo i'r byd academaidd.[13]

Rhufain oedd prifddinas ddiwylliannol Ewrop a ddaliai holl brototeipiau hynafiaeth glasurol, tra nad oedd gan Sbaen gyfeiriad artistig cydlynol o unrhyw fath, ar y pryd. Ar ôl methu ag ennill ysgoloriaeth, symudodd Goya ar ei draul ei hun i Rufain yn hen draddodiad artistiaid Ewropeaidd, traddodiad a oedd yn ymestyn yn ôl i Albrecht Dürer a chyn hynny.[14] Nid oedd yn berson amlwg ar y pryd ac felly mae'r cofnodion yn brin ac yn ansicr. Mae bywgraffwyr cynnar yn crybwyll iddo deithio i Rufain gyda chriw o ymladdwyr teirw, lle bu’n gweithio fel acrobat stryd, neu'n gweithio i ddiplomydd Rwsiaidd, neu wedi cwympo mewn cariad â lleian ifanc hardd.[15] Mae'n bosibl bod Goya wedi cwblhau dau baentiad mytholegol sydd wedi goroesi yn ystod yr ymweliad, Aberth i Vesta ac Aberth i Pan, y ddau wedi'u dyddio i 1771.[16]

Astudiodd gyda'r artist Aragoneg Francisco Bayeu y Subías a dechreuodd ei luniau ddangos arwyddion o'r cyweireddau cain y daeth yn enwog amdanynt. Daeth yn gyfaill i Francisco Bayeu a phriododd ei chwaer Josefa (llysenwodd hi yn "Pepa")[17] ar 25 Gorffennaf 1773. Ganwyd eu plentyn cyntaf, Antonio Juan Ramon Carlos, ar 29 Awst 1774.[18]

Madrid (1775–1789)

Y Parasol, 1777

Cynorthwyodd y briodas ac aelodaeth Francisco Bayeu yn 1765 o’r Real Academia de Bellas Artes de San Fernando - a chyfarwyddiaeth y gweithiau tapestri o 1777 Goya i ennill comisiwn ar gyfer cyfres o gartwnau tapestri ar gyfer y Ffatri Tapestriau Brenhinol. Dros gyfnod o bum mlynedd dyluniodd tua 42 o batrymau, a defnyddiwyd llawer ohonynt i addurno ac inswleiddio waliau cerrig El Escorial a'r Palacio Real del Pardo, preswylfeydd brenhinoedd Sbaen. Er nad oedd dylunio tapestrïau yn uchel ei barch nac yn talu'n dda, mae ei gartwnau'n boblogaidd gan ddefnyddio'r arddull rococo, a defnyddiodd Goya nhw i ddod â sylw ehangach iddo'i hun.[19]

Roedd ysgythriad yn gyfrwng yr oedd yr arlunydd ifanc i'w feistroli, cyfrwng a oedd i ddatgelu gwir ddyfnderoedd ei ddychymyg a'i gredoau gwleidyddol.[20] Mae ei ysgythriad o tua 1779 o Y Dyn a'r Garot ("El agarrotado") yn cael ei gyfri fel y gwaith mwyaf yr oedd wedi'i gynhyrchu hyd hynny, ac yn ragflaeniad amlwg o'i gyfres ddiweddarach "Trychinebau Rhyfel".[21]

Dioddefodd Goya o salwch, a defnyddiwyd ei gyflwr yn ei erbyn gan ei wrthwynebwyr, a oedd yn edrych yn eiddigeddus ar unrhyw arlunydd y gwelwyd ei fod yn codi mewn statws. Roedd rhai o'r cartwnau mwyaf, fel Y Briodas, yn fwy nag 8 wrth 10 troedfedd, ac wedi ei wanhau'n gorfforol. Ond, roedd wastad yn ddyfeisgar, a bod ei salwch wedi rhoi iddo'r mewnwelediad i gynhyrchu gweithiau a oedd yn fwy personol, gwahanol ac anffurfiol.[22] Fodd bynnag, gwelodd fod y fformat yn ei gyfyngu, gan nad oedd yn caniatáu iddo ddal sifftiau-lliw neu wead-lliw cymhletho. Mae'r tapestrïau heddiw'n ymddangos fel sylwadau ar y gwahanol fathau o ffodau dynol a ffasiwn.[23]

Arlunydd llys

Ym 1783, comisiynodd yr Iarll Floridablanca, ffefryn y Brenin Siarl III, Goya i baentio ei bortread. Daeth yn ffrindiau â Luis, hanner brawd y Brenin, a threuliodd ddau haf yn gweithio ar bortreadau o'r Infante a'i deulu.[24] Yn ystod y 1780au, tyfodd ei gylch o noddwyr i gynnwys Dug a Duges Osuna, y Brenin a phobl nodedig eraill y deyrnas a baentiodd. Yn 1786, cafodd Goya swydd gyflogedig fel peintiwr i Siarl III.

Teulu’r Infante Don Luis, 1784. Magnani-Rocca, Parma

Penodwyd Goya yn un o arlunwyr llys brenhinol Siarl IV (ym 1789). Y flwyddyn ganlynol daeth yn Baentiwr y Llys Cyntaf, gyda chyflog o 50,000 o 'realau Sbaenaidd' a lwfans o 500 ducat ar gyfer coets i'w gludo. Peintiodd bortreadau o'r brenin a'r frenhines, a Phrif Weinidog Sbaen Manuel de Godoy a llawer o uchelwyr eraill. Mae'r portreadau hyn yn nodedig gan nad oedden nhw'n ffals, nac yn peintio pawb ar eu gorau; mae ei Siarl IV o Sbaen a'i Deulu yn asesiad arbennig o greulon o'r teulu brenhinol.[upper-alpha 1] Mae dehonglwyr modern yn ystyried y portread yn ddychanol; credir ei fod yn datgelu'r llygredd y tu ôl i reolaeth Siarl IV. Credwyd bod gan wraig y brenin, Louisa y pŵer go iawn, ac felly gosododd Goya hi yng nghanol portread y grŵp. O gefn chwith y paentiad gellir gweld yr arlunydd ei hun yn edrych allan ar y gwyliwr, ac mae'r paentiad y tu ôl i'r teulu yn darlunio Lot (o'r Beinbl) a'i ferched, ac felly'n adleisio neges sylfaenol llygredd a dadfeiliad unwaith eto.

Enillodd Goya gomisiynau o rengoedd uchaf uchelwyr Sbaen, gan gynnwys Pedro Téllez-Girón, 9fed Dug Osuna a'i wraig María Josefa Pimentel, 12fed Iarlles Duges Benavente, José Álvarez de Toledo, Dug Alba a'i wraig María del Pilar de Silva, a María Ana de Pontejos y Sandoval, Ardalyddes Pontejos. Yn 1801 paentiodd Godoy mewn comisiwn i goffáu'r fuddugoliaeth yn Rhyfel byr yr Orennau yn erbyn Portiwgal. Roedd y ddau yn ffrindiau, hyd yn oed os yw portread Goya yn 1801 fel arfer yn cael ei ystyried yn ddychan pur. Ac eto hyd yn oed ar ôl cwymp Godoy cyfeiriodd y gwleidydd at yr arlunydd mewn termau cynnes iawn. Gwelodd Godoy ei hun yn allweddol wrth gyhoeddi'r Caprichos a chredir gan lawer iddo gomisiynu La maja desnuda.[25]

Cyfnod canol (1793–1799)

Mae La Maja Desnuda (La maja desnuda) wedi cael ei ddisgrifio fel "y ferch noethlymun maint-llawn gyntaf yng nghelf y Gorllewin" heb esgus i ystyr unrhyw alegori neu fytholeg.[26] Mae hunaniaeth y Majas yn ansicr. Y modelau a enwir gan amlaf yw Duges Alba, y credid weithiau bod Goya wedi cael perthynas â hi, a Pepita Tudó, meistres Manuel de Godoy. Nid yw'r naill ddamcaniaeth na'r llall wedi'u gwirio, ac mae'n parhau i fod yr un mor debygol bod y paentiadau'n cynrychioli ffrwyth ei ddychymyg, neu ei ffantasi.[27]

Ni arddangoswyd y paentiadau hyn yn gyhoeddus erioed yn ystod oes Goya gan eu bod yn eiddo i Godoy.[28] Ym 1808 atafaelwyd holl eiddo Godoy gan Ferdinand VII ar ôl iddo gwympo o rym ac i alltudiaeth, ac ym 1813 atafaelodd yr Ymchwiliad Sbaenaidd y ddau waith hyn fel rhai 'anweddus', gan eu dychwelyd ym 1836 i Academi Celfyddydau Cain San Fernando.[29] Yn 1798 paentiodd olygfeydd llawn golau a rhyddid ar gyfer y pendentif a cupola y Real Ermita (Capel) San Antonio de la Florida ym Madrid. Mae llawer o'r rhain yn darlunio gwyrthiau Saint Anthony o Padua ond eu bod wedi'u gosod yng nghanol y Madrid cyfoes.

Rhywdro, rhwng diwedd 1792 a dechrau 1793, gadawodd salwch Goya'n fyddar. Aeth yn encilgar, yn fewnblyg a newidiodd gyfeiriad a naws ei waith. Dechreuodd y gyfres o ysgythriadau dyfrhaen, a gyhoeddwyd ym 1799 fel y Caprichos, a gwblhawyd ochr yn ochr â chomisiynau mwy swyddogol, portreadau a phaentiadau crefyddol. Yn 1799 cyhoeddodd Goya 80 o brintiau Caprichos yn darlunio’r hyn a ddisgrifiodd fel “y ffolinebau dirifedi sydd i’w cael mewn unrhyw gymdeithas wâr, ac o’r rhagfarnau cyffredin a’r arferion twyllodrus y mae anwybodaeth, neu hunan-les wedi eu gwneud yn bethau cyffredin”. [30] Esbonnir y gweledigaethau yn y printiau hyn yn rhannol gan y pennawd "Mae cwsg rhesymeg yn cynhyrchu bwystfilod". Ac eto nid yw'r rhain yn llwm yn unig; maent yn arddangos ffraethineb dychanol miniog yr artist, sy'n arbennig o amlwg mewn ysgythriadau fel Helfa Dannedd.

Mae'n ymddangos bod chwalfa meddyliol a chorfforol Goya wedi digwydd ychydig wythnosau ar ôl datganiad rhyfel Ffrainc ar Sbaen. Adroddodd cyfoeswr iddo, "Nid yw'r synau yn ei ben a'i fyddardod yn gwella, ac eto mae ei olwg yn llawer gwell ac mae rheolaeth ar ei gydbwysedd yn ôl." [31] Gall y symptomau hyn ddynodi enseffalitis firaol hirfaith, neu o bosibl gyfres o strôcs bach sy'n deillio o bwysedd gwaed uchel ac a effeithiodd ar ei glyw a rhanau sy'n deilio a chydbwysedd yn yr ymennydd. Mae symptomau tinnitus, cyfnodau o anghydbwysedd a byddardod cynyddol hefyd yn nodweddiadol o glefyd Ménière.[32] Posibilrwydd arall yw bod Goya wedi dioddef o wenwyno cronnus plwm, gan iddo ddefnyddio llawer iawn o plwm gwyn - a'i falu ei hun[33] - yn ei baentiadau, fel gorchudd cynfas ac fel lliw cynradd.[34][35]

Mae archwiliadau postmortem eraill yn pwyntio tuag at ddementia paranoiaidd, o bosibl oherwydd trawma ymennydd, fel y gwelwyd gan newidiadau amlwg yn ei waith ar ôl iddo wella, gan arwain at y paentiadau "du".[36] Mae haneswyr celf wedi nodi gallu unigryw Goya i fynegi ei gythreuliaid mewnol fel delweddau erchyll a ffantastig sy'n symbolaidd iawn, ac sy'n caniatáu i'w gynulleidfa ddod o hyd i'w catharsis ei hun yn y delweddau hyn. [37]

Rhyfel Iberia (1808-1814)

La Maja Desnuda, ca. 1800.
La Maja Vestida, ca. 1803.
Y Colossus, 1810.

Ymosododd byddin Ffrainc ar Sbaen ym 1808, gan arwain at Ryfel Iberia 1808-1814. Ni wyddys i ba raddau y bu Goya yn rhan o lys y brenin Joseff I, brawd Napoleon Bonaparte; paentiodd weithiau ar gyfer noddwyr a ochrai a Ffrainc, ond cadwodd yn niwtral yn ystod yr ymladd. Ar ôl adfer brenin Sbaen, Ferdinand VII i'w orsedd ym 1814, gwadodd Goya unrhyw gysylltiad â'r Ffrancwyr. Erbyn marwolaeth ei wraig Josefa ym 1812, roedd wrthi'n paentio Yr Ail o Fai, 1808 a Y Trydydd o Fai,1808, ac yn paratoi'r gyfres o ysgythriadau a elwir yn ddiweddarach yn Trychinebau Rhyfel (Los desastres de la guerra). Dychwelodd Ferdinand VII i Sbaen ym 1814 ond nid oedd y berthynas â Goya yn gynnes iawn. Cwblhaodd yr arlunydd bortreadau o'r brenin ar gyfer amrywiaeth o weinidogaethau, ond nid ar gyfer y brenin ei hun.

Rhwng 1793 a 1794, cwblhaodd Goya set o un ar ddeg o luniau bach wedi'u paentio ar dun sy'n nodi newid sylweddol yn nhôn a phwnc ei gelf, ac yn tynnu o guddfanau tywyll a dramatig hunllef a ffantasi. Mae Iard gyda Phobl Gwallggo (Corral de locos) yn weledigaeth ddychmygol o unigrwydd, ofn a dieithrio cymdeithasol. Mae'r llun yn gondemniad o greulondeb tuag at garcharorion (troseddwyr a gwallgof) yn bwnc y gwnaeth Goya ei ailymweld ag ef mewn gweithiau diweddarach,[38] gan ganolbwyntio ar ddiraddio'r ffigwr dynol i fod yn ddim ond anifail.[39]

Roedd yn un o'r cyntaf o 'baentiadau cabinet (lluniau llai na hanner metr) Goya yng nghanol y 1790au, a'i archwiliad o'r berthynas rhwng naturiaeth a ffantasi a fyddai'n cufeirio ei waith am weddill ei yrfa.[40] Roedd yn fwyfwy nerfus ac aeth i salwch corfforol hirfaith;[41] cyfaddefodd fod y gyfres wedi'i chreu i adlewyrchu ei amheuon ohono'i hun, a'i ofn ei fod yn colli ei feddwl.[42]

Er na wnaeth Goya wneud ei fwriad yn hysbys wrth greu Trychinebau Rhyfel, mae haneswyr celf yn eu hystyried yn brotest weledol yn erbyn trais Gwrthryfel Dos de Mayo 1808, a Rhyfel Iberaidd, dilynol - a'r symudiad yn erbyn rhyddfrydiaeth yn dilyn adferiad brenhiniaeth Bourbon ym 1814. Mae'r golygfeydd yn aflonyddu ar y gwyliwr, weithiau'n macabre yn eu darlunio o greulondeb maes y gad, ac yn cynrychioli cydwybod ymfflamychol yn wyneb marwolaeth, poen a dinistr.[43] Ni chawsant eu cyhoeddi tan 1863, sef 35 mlynedd ar ôl ei farwolaeth. Mae'n debyg mai dim ond bryd hynny yr ystyriwyd ei bod yn wleidyddol saff i wneud hynny, gan fod y gwaith yn beirniadu brenhiniaeth Sbaen a Ffrainc.[44]

Mae'r 47 plât cyntaf yn y gyfres yn canolbwyntio ar ddigwyddiadau o'r rhyfel ac yn dangos canlyniadau'r gwrthdaro ar filwyr a sifiliaid unigol. Mae'r gyfres ganol (platiau 48 i 64) yn cofnodi effeithiau'r newyn a darodd Madrid ym 1811–12, cyn i'r ddinas gael ei rhyddhau o'r Ffrancwyr. Mae'r 17 olaf yn adlewyrchu siom chwerw rhyddfrydwyr pan wrthododd brenhiniaeth Bourbon a adferwyd, Gyfansoddiad Sbaen 1812 a gwrthwynebu diwygio'r wladwriaeth a chrefydd. Ers cyhoeddi'r lluniau, mae'r golygfeydd o erchyllterau, o newynu, diraddio a bychanu pobl wedi cael eu disgrifio fel lluniau'n "blodeuo mewn cynddaredd".[45]

Paentiadau Quinta del Sordo a'r Paentiadau Du (1819-1822)

Saturn yn difa ei Fab, 1819–1823.

Cymharol brin yw'r cofnodion a geir am fywyd Goya yn y cyfnod hwn, ac ni chyhoeddodd nifer o'i weithiau o'r cyfnod, gan weithio'n breifat yn lle hynny.[46] Cafodd Goya ei boenydio gan henaint ac ofnai wallgofrwydd, ac erbyn dechrau'r 1790au, roedd yn fyddar.[47] Roedd Goya wedi bod yn arlunydd llwyddiannus a hynny yn y llysoedd brenhinol cyfoethocaf, ond tynnodd yn ôl o fywyd cyhoeddus yn ystod ei flynyddoedd olaf. O ddiwedd y 1810au roedd yn byw ar ei ben ei hun ychydig y tu allan i Madrid, mewn ffermdy a drawsnewidiwyd yn stiwdio iddo. Roedd y tŷ wedi cael ei alw'n "La Quinta del Sordo" (Tŷ'r Dyn Byddar).[48]

Yn 75 oed, ar ei ben ei hun, ac mewn anobaith meddyliol, cwblhaodd ei 14 Paentiadau Du, [upper-alpha 2] pob un ohonynt mewn olew yn uniongyrchol ar waliau plastr ei dŷ. Nid oedd Goya'n bwriadu i'r paentiadau gael eu harddangos, ac ni ysgrifennodd amdanynt,[upper-alpha 3] ac mae'n debyg na soniodd amdanynt erioed.[49] Tua 1874, 50 mlynedd ar ôl ei farwolaeth, cawsant eu tynnu i lawr a'u trosglwyddo i gefnogaeth gynfas gan y perchennog Baron Frédéric Émile d'Erlanger. Newidiwyd llawer o'r gweithiau yn sylweddol yn ystod yr adferiad, ac yng ngeiriau Arthur Lubow, yr hyn sy'n weddill yw "ffacsimili crai o'r hyn a baentiodd Goya."[50] Roedd effeithiau amser ar y murluniau, ynghyd â'r difrod anochel a achoswyd gan fowntio'r plastr brau ar gynfas, yn golygu bod y rhan fwyaf o'r murluniau wedi dioddef difrod helaeth a cholli paent. Heddiw maen nhw'n cael eu harddangos yn barhaol yn y Museo del Prado, Madrid.

In an array of earthen colors, a black silhouetted horned figure to the left foreground presides over and addresses a large circle of a tightly packed group of wide-eyed intense, scary, elderly and unruly women
Mae Saboth y Gwrachod neu Aquelarre yn un o 14 o'r gyfres Y Paentiadau Du

Bordeaux (Hydref 1824 - 1828)

Ei ofalwr a'i forwyn yr adeg hon oedd Leocadia Weiss (g. Zorrilla, 1790-1856), [51] [52] a oedd 35 mlynedd yn iau na Goya, ac yn berthynas bell iddo.[53] Preswyliai gyda'r arlunydd, gan ofalu amdano hyd at ei farwolaeth, gyda'i merch Rosario.[54] Mae'n debyg bod Leocadia yn debyg o ran nodweddion i wraig gyntaf Goya, Josefa Bayeu, cymaint felly bod un o'i bortreadau adnabyddus yn dwyn y teitl gofalus Josefa Bayeu (neu Leocadia Weiss).[55]

Bu farw Goya ar 16 Ebrill 1828. Ni adawodd dim i Leocadia yn yr ewyllys; ond roedd hyn yn gyffredin y dyddiau hynny, gyda meistresi yn aml yn cael eu hepgor dan y fath amgylchiadau, ond mae'n debygol hefyd nad oedd am fynd ati i adolygu ei ewyllys. Ysgrifennodd Leocadia at nifer o ffrindiau Goya i gwyno am hyn, ond ni wnaethant ateb. Yn amddifad ac yn dlawd, symudodd i lety ar rent, gan drosglwyddo ei chopi o'r Caprichos am ddim yn ddiweddarach.[56]

Ffilmiau a theledu

  • Goya: Crazy Like a Genius (2002), rhaglen ddogfen gan Ian MacMillan, a gyflwynwyd gan Robert Hughes
  • Goya's Ghosts (2006), wedi'i gyfarwyddo gan Miloš Forman
  • Volavérunt (1999), wedi'i chyfarwyddo gan Bigas Luna ac yn seiliedig ar y nofel gan Antonio Larreta
  • Goya yn Bordeaux (1999), ffilm ddrama hanesyddol Sbaenaidd wedi'i hysgrifennu a'i chyfarwyddo gan Carlos Saura am fywyd Francisco de Goya
  • Mae Goya or the Hard Way to Enlightenment (1971) (Almaeneg: Goya - oder der arge Weg der Erkenntnis ) yn ffilm ddrama 1971 o Ddwyrain yr Almaen a gyfarwyddwyd gan Konrad Wolf . Cafodd ei chynnwys yn 7fed Gŵyl Ffilm Ryngwladol Moscow lle enillodd Wobr Arbennig. Mae'n seiliedig ar nofel gyda'r un teitl gan Lion Feuchtwanger.
  • The Naked Maja (1958), dan gyfarwyddyd Henry Koster . Ffilm am yr arlunydd Francisco Goya a Duges Alba ; Chwaraeodd Anthony Franciosa Goya ac chwaraeodd Ava Gardner The Duchess.
  • Tiempo de ilustrados (Amser y Goleuedig) yn y gyfres The Ministry of Time . Rhaid i Goya (sy'n cael ei chwarae gan Pedro Casablanc) ail-baentio La maja desnuda ar ôl i gwlt o'r enw Exterminating Angels ei ddinistrio.

Dylanwad Goya ar artistiaid ac awduron modern a chyfoes

  • Yn gynnar yn yr 20g, dylanwadwyn yn gryf ar Pablo Picasso a Salvador Dalí, ill dau, yn enwedig gyda'r lluniau Los caprichos a dylanwad Paentiadau Du Goya.[57]
  • Yn yr 21g, gwelir y peintwyr ôl-fodernaidd Americanaidd fel Michael Zansky a Bradley Rubenstein yn tynnu ysbrydoliaeth o "Breuddwyd Rhesymeg yn Creu Anghenfilod" (1796–98) a Phaentiadau Du Goya. Mae "Cyfres Cewri a Chorachod" Zanksy (1990-2002) yn defnyddio delweddau o waith Goya.[58][59]
  • Ysbrydolwyd nofel gan yr awdur Sbaeneg Fernando Arrabal, Claddu Sardine gan waith Goya. [60]
  • Ysbrydolwyd I Am Goya a sgwennwyd gan y bardd Rwsiaidd Andrei Voznesensky gan baentiadau gwrth-ryfel Goya.[61]

Cyfeiriadau

  

Darllen pellach

Dolenni allanol


Cyfeiriadau

  1. ↑ Gomm, Sarah (2019). Francisco Goya (yn Saesneg). New York: Parkstone International. ISBN 9781783104178.
  2. ↑ Voorhies, James (October 2003). "Francisco de Goya (1746–1828) and the Spanish Enlightenment". www.metmuseum.org. HEILBRUNN TIMELINE OF ART HISTORY ESSAYS. Department of European Paintings, The Metropolitan Museum of Art. Cyrchwyd 17 April 2021.
  3. ↑ "The Frick Collection: Exhibitions". www.frick.org. Cyrchwyd 18 April 2021.
  4. ↑ Harris-Frankfort, Enriqueta (12 April 2021). "Francisco Goya - The Napoleonic invasion and period after the restoration". Encyclopedia Britannica (yn Saesneg). Cyrchwyd 18 April 2021.
  5. ↑ Carlos, Fuentes (1992). The Buried Mirror: Reflections on Spain and the New World. London. Andre Deutsch Ltd. t. 230. ISBN 978-02339-79953.
  6. ↑ 6.0 6.1 Hughes (2004), 32
  7. ↑ "ZERAINGO OSPETSUAK : Francisco de Goya". Zerain.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 October 2017. Cyrchwyd 21 October 2017.
  8. ↑ 8.0 8.1 Connell (2004), 6–7
  9. ↑ Hughes (2004), 27
  10. ↑ Hughes (2004), 33
  11. ↑ "Cartas de Goya a Martín Zapater. Museo del Prado. Retrieved 13 December 2015
  12. ↑ Connell (2004), 14
  13. ↑ Hagen & Hagen, 317
  14. ↑ Hughes (2004), 34
  15. ↑ Hughes (2004), 37
  16. ↑ Eitner (1997), 58
  17. ↑ Baticle (1994), 74
  18. ↑ Symmons (2004), 66
  19. ↑ Hagen & Hagen, 7
  20. ↑ Hagen; Hagen (1999), 7
  21. ↑ Hughes (2004), 96
  22. ↑ Hughes (2004), 130
  23. ↑ Hughes (2004), 83
  24. ↑ Tomlinson (2003), 147
  25. ↑ Tomlinson (1991), 59
  26. ↑ Licht (1979), 83
  27. ↑ "The Nude Maja, the Prado". Retrieved 17 July 2010.
  28. ↑ The unflinching eye.. The Guardian, October 2003.
  29. ↑ Museo del Prado, Catálogo de las pinturas. Ministerio de Educación y Cultura, Madrid, 1996. 138. ISBN 84-87317-53-7
  30. ↑ The Sleep of Reason Linda Simon (www.worldandi.com). Retrieved 2 December 2006.
  31. ↑ Hustvedt, Siri (10 August 2006). Mysteries of the Rectangle: Essays on Painting. Princeton Architectural Press. t. 63. ISBN 978-1-56898-618-0.
  32. ↑ Mary Mathews Gedo (1985). Psychoanalytic Perspectives on Art: PPA. Analytic Press. t. 82. ISBN 978-0-88163-030-5.
  33. ↑ Historical Clinicopathological Conference (2017) University of Maryland School of Medicine, Retrieved 27 January 2017.
  34. ↑ James G. Hollandsworth (31 January 1990). The Physiology of Psychological Disorders: Schizophrenia, Depression, Anxiety and Substance Abuse. Springer. tt. 3–4. ISBN 978-0-306-43353-5.
  35. ↑ Connell (2004), 78–79
  36. ↑ Petra ten-Doesschate Chu; Laurinda S. Dixon (2008). Twenty-first-century Perspectives on Nineteenth-century Art: Essays in Honor of Gabriel P. Weisberg. Associated University Presse. t. 127. ISBN 978-0-87413-011-9.
  37. ↑ Williams, Paul (3 February 2011). The Psychoanalytic Therapy of Severe Disturbance. Karnac Books. t. 238. ISBN 978-1-78049-298-8.
  38. ↑ Crow, Thomas (2007). "3: Tensions of the Enlightenment, Goya". In Stephen Eisenman (gol.). Nineteenth Century Art.: A Critical History (PDF) (arg. 3rd). New York: Thames and Hudson. Cyrchwyd 12 October 2013.
  39. ↑ Licht (1979), 156
  40. ↑ Schulz, Andrew. "The Expressive Body in Goya's Saint Francis Borgia at the Deathbed of an Impenitent". The Art Bulletin, 80.4 1998.
  41. ↑ It is not known why Goya became sick, the many theories range from polio or syphilis, to lead poisoning. Yet he survived until eighty-two years.
  42. ↑ Hughes, Robert. "The unflinching eye". The Guardian, 4 October 2003. Retrieved 30 January 2010.
  43. ↑ Wilson-Bareau, 45
  44. ↑ Jones, Jonathan. "Look what we did". The Guardian, 31 March 2003. Retrieved 29 August 2009.
  45. ↑ Connell (2004), 175
  46. ↑ Connell, 175
  47. ↑ The cause of Goya's illness is unknown; theories range from polio to syphilis to lead poisoning. See Connell, 78–79
  48. ↑ Connell, 204; Hughes, 372
  49. ↑ Licht (1979), 159
  50. ↑ Lubow, Arthur. "The Secret of the Black Paintings". The New York Times, 27 July 2003. Retrieved 3 October 2010.
  51. ↑ Junquera, 13
  52. ↑ Stevenson, Ian (2003). European Cases of the Reincarnation Type (arg. 2015). McFarland & Co. tt. 243–244. ISBN 9781476601151.
  53. ↑ Gassier, 103
  54. ↑ Buchholz, 79
  55. ↑ Connell (2004), 28
  56. ↑ Connell (2004), 235
  57. ↑ "Francisco Goya Paintings, Bio, Ideas". The Art Story. Cyrchwyd 26 April 2020.
  58. ↑ Kuspit, Donald (2014). Michael Zansky: Bosch for Today. Milano: Charta. tt. 7–19. ISBN 978-1-938922503.
  59. ↑ Kuspit, Donald. "Donald Kuspit on Michael Zansky's Van Gogh Portraits". White Hot Magazine of Contemporary Art.
  60. ↑ Guicharnaud, Jacques (1962). "Forbidden Games: Arrabal.". Yale French Studies (29): 116–119. doi:10.2307/2929043. JSTOR 2929043. http://www.jstor.org/stable/2929043. Adalwyd 27 July 2020.
  61. ↑ Anderson, Raymond H (1 June 2010). "Andrei Voznesensky, Russian Poet, Dies at 77". The New York Times. Cyrchwyd 27 July 2020.


Gwall cyfeirio: Mae tagiau <ref> yn bodoli am grŵp o'r enw "upper-alpha", ond ni ellir canfod y tag <references group="upper-alpha"/>

Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Francisco_Goya&oldid=11012627"