Tsieina: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Oddi ar Wicipedia
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
Iagtewpar (sgwrs | cyfraniadau)
Tagiau: Golygiad drwy declyn symudol Golygiad ar declun symudol
Y rhan agoriadol + geirdarddiad
Llinell 1: Llinell 1:
{{Lle | math_o_le = Gwlad | ynganiad = {{wikidata|property|P443}} | enw_brodorol = '''''Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó'''''</br>'''中华人民共和国'''</br> | suppressfields= image1 | map lleoliad = [[File:CHN orthographic.svg|270px]] | banergwlad = [[File:Flag of China.svg|170px]] }}
:''Pwnc yr erthygl hon yw y gwareiddiad Tsieineeg a'r ardal daearyddol yn nwyrain Asia. Os am ystyron eraill y gair gweler [[Tsieina (gwahaniaethu)]].''
:''Pwnc yr erthygl hon yw y gwareiddiad Tsieineeg a'r ardal ddaearyddol yn nwyrain Asia. Os am ystyron eraill y gair gweler [[Tsieina (gwahaniaethu)]].''

[[Delwedd:ChinaGeography.png|bawd|250px]]


Mae '''Tsieina''' (hefyd '''Tseina''' neu '''China''') ([[Tsieineeg traddodiadol]]: 中國, [[Tsieineeg wedi symleiddio]]: 中国, {{Sain|zh-zhongguo.ogg|Zhōngguó}}) yn endid gwleidyddol a daearyddol yn nwyrain [[Asia]].
Mae '''Tsieina''' (hefyd '''Tseina''' neu '''China''') ([[Tsieineeg traddodiadol]]: 中國, [[Tsieineeg wedi symleiddio]]: 中国, {{Sain|zh-zhongguo.ogg|Zhōngguó}}) yn endid gwleidyddol a daearyddol yn nwyrain [[Asia]].

Mae'n wlad yn [[Dwyrain Asia|Nwyrain Asia]] ac yn [[Gweriniaeth|weriniaeth sosialaidd]] un blaid [[gwladwriaeth unedol|unedol]] dan arweiniad [[Plaid Gomiwnyddol Tsieina]] (CPC). Hi yw [[Rhestr gwledydd yn nhrefn eu poblogaeth|gwlad fwyaf poblog]] y byd, gyda phoblogaeth o fwy na 1.4 biliwn. Mae Tsieina'n dilyn un amser safonol sef UTC + 08: 00 er ei fod, mewn gwirionedd, yn rhychwantu pum [[cylchfa amser]] daearyddol ac yn ffinio â 14 gwlad, yr ail fwyaf o unrhyw wlad yn y byd, ar ôl [[Rwsia]]. MAe ei harwynebedd oddeutu 9.6&nbsp;miliwn cilomedr sgwâr (3.7&nbsp;miliwn mill <sup>2</sup>), hi yw trydedd neu bedwaredd wlad fwyaf y byd. Rhennir y wlad yn swyddogol yn 23 talt th(Saesneg'': provin''ce, Mandarin: ''Shěng-jí xíngzhèngq)'', {{Efn|The disputed 23rd province of [[Taiwan]] is claimed by People's Republic of China but it does not administer it. See {{section link||Administrative divisions}}}} pum rhanbarth ymreolaethol, a phedair bwrdeirefyn [[Beijing]] (y [[Prifddinas|brifddinas]] ), [[Tianjin]], [[Shanghai]] (y ddinas fwya), a [[Chongqing]], yn ogystal â dau ranbarth gweinyddol arbennig : [[Hong Cong|Hong Kong]] a [[Macau|Macu]] .
[[Delwedd:ChinaGeography.png|bawd|chwith|250px]]

Daeth China i'r amlwg fel un o wareiddiadau cynta'r byd, ym masn ffrwythlon yr [[Huang He|Afon Felen (y]] [[Huang He]]) ynng Ngwastadedd Gogledd Tsieina. Roedd Tsieina yn un o bwerau economaidd mwyaf blaenllaw'r byd ar gyfer y rhan fwyaf o'r ddwy fileniwm o [[1g]] tan y [[19g]]. Am filoedd o flynyddoedd, roedd system wleidyddol Tsieina wedi'i seilio ar frenhiniaeth etifeddol absoliwt, neu linach (''dynasty''), gan ddechrau gyda [[Brenhinllin Xia|llinach Xia]] yn 21g CC. Ers hynny, mae Tsieina wedi ehangu, chwalu ac ail-uno sawl gwaith. Yn y 3g CC, adunodd y Qin y rhan fwyaf o Tsieina a sefydlu'r [[Brenhinllin y Qin|ymerodraeth Tsieineaidd gyntaf]] sef [[Brenhinllin y Qin|Brenhinllin y Qin.]] Gwelodd [[Brenhinllin Han]] a'i holynodd (206 ÔC-220 ÔC) beth o'r dechnoleg fwyaf datblygedig ar yr adeg honno, gan gynnwys cynhyrchu papur a'r [[cwmpawd]], ynghyd â gwelliannau [[amaethyddol]] a [[meddygol]], [[powdwr gwn]] ac argraffu yn ystod [[Brenhinllin Tang]] (618-907) a Brenhiniaeth y Song Gogleddol (960–1127).

Ymledodd diwylliant Tang yn eang drwy [[Asia]], wrth i'r [[Ffordd y Sidan]] newydd ddod â masnachwyr gyn belled â [[Mesopotamia]] a [[Corn Affrica|Chorn Affrica]].

Dioddefodd [[Brenhinllin Qing]] yn drwm dan ormes imperialaeth tramor, negis Lloegr. Dyma linach olaf Tsieina, a sail tiriogaethol ar gyfer y Tsieina fodern. Cwympodd brenhiniaeth Tsieineaidd ym 1912 gyda [[Chwyldro 1911]], pan ddisodlodd [[Gweriniaeth Tsieina|Gweriniaeth Tsieina (ROC)]] [[Brenhinllin Qing]]. Ymosododd [[Ymerodraeth Japan]] ar Tsieina yn ystod yr [[Ail Ryfel Byd]].


Yn 1948 arweiniodd [[Rhyfel Cartref Tseina]] at rannu tiriogaethau pan sefydlodd [[Plaid Gomiwnyddol Tsieina|Plaid Gomiwnyddol Tseiniaidd]] (CCP), dan arweiniad [[Mao Zedong]], Weriniaeth Pobl Tsieina ar dir mawr Tsieina tra enciliodd Kuomintang dan arweiniad llywodraeth ROC i ynys Taiwan.{{Efn|The KMT solely governed the island until its transition to democracy in 1996.|name=|group=}} Yn 2021 roedd y PRC a'r ROC ill dau'n honni mai nhw yw unig lywodraeth gyfreithlon Tsieina, gan arwain at anghydfod parhaus hyd yn oed ar ôl i'r [[Y Cenhedloedd Unedig|Cenhedloedd Unedig]] gydnabod y PRC fel y llywodraeth sqyddogol.

Mae'r wlad yn aelod parhaol o [[Cyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig|Gyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig]] ac yn aelod o sawl sefydliad fel Banc Buddsoddi Seilwaith Asiaidd, Cronfa'r Ffordd y Sidan, y Banc Datblygu Newydd, Sefydliad Cydweithredol Shanghai, a'r Partneriaeth Economaidd Cynhwysfawr Rhanbarthol, ac mae hefyd yn aelod o [[BRICS]], y G8 + 5, y [[G20]], [[APEC]], ac Uwchgynhadledd Dwyrain Asia.

Mae ymhlith yr isaf o holl wledydd y byd mewn mesuriadau rhyngwladol o ran: rhyddid sifil, tryloywder ei llywodraeth, rhyddid y wasg, rhyddid crefydd a lleiafrifoedd ethnig. Mae awdurdodau Tsieineaidd wedi cael eu beirniadu gan wleidyddol ac actifyddion [[hawliau dynol]] am gam-drin hawliau dynol ar raddfa fawr, gan gynnwys [[gormes gwleidyddol]], [[Sensoriaeth yn Tsieina|sensoriaeth]] dorfol, monitro torfol o'u dinasyddion ac atal protestiadau mewn modd treisgar.

Ar ôl diwygiadau economaidd ym 1978, a'i mynediad i [[Sefydliad Masnach y Byd]] yn 2001, daeth economi Tsieina yn wlad ail-fwyaf trwy [[Cynnyrch Mewnwladol Crynswth|Gynnyrch Mewnwladol Crynswth]] enwol yn 2010 a thyfodd i'r mwyaf yn y byd o ran PPP yn 2014. Tsieina yw'r economi sy'n tyfu gyflymaf yn y byd, y genedl ail gyfoethocaf yn y byd, a [[Gweithgynhyrchu|gwneuthurwr]] ac allforiwr mwya'r byd. Mae gan y genedl fyddin sefydlog gryfaf yn y byd - [[Byddin Rhyddid y Bobl]] - y gyllideb amddiffyn ail-fwyaf, ac mae'n [[Rhestr o wledydd sydd ag arfau niwclear|wladwriaeth arfau niwclear]] gydnabyddedig. Caiff ei chyfri'n uwch-bŵer posib oherwydd ei heconomi fawr a'i grym milwrol.

== Geirdarddiad ==
Etifeddodd y Gymraeg y gair 'Tsieina' o'r Saesneg (ac ieithoedd Ewropeaidd eraill) "China" ers yr [[16g]]; fodd bynnag, nid y gair hwn a ddefnyddiwyd gan y Tsieineaid eu hunain yn ystod y cyfnod hwn. Mae ei darddiad wedi cael ei olrhain trwy'r [[Portiwgaleg|Bortiwgaleg]], [[Maleisia|Maleieg]], a [[Perseg|Pherseg]] yn ôl i'r gair [[Sansgrit]] ''Chīna'', a ddefnyddir yn yr [[Hanes India|India hynafol]].<ref name="OED">{{Cite web|url=https://www.oed.com/view/Entry/31735?|title=China|website=Oxford English Dictionary}}</ref>

Defnyddiwyd ''Cīna'' yn gyntaf yn yr ysgrythur Hindŵaidd gynnar, gan gynnwys y ''[[Mahabharata|Mahābhārata]]'' ([[5g CC]]) a ''[[Manusmṛti|Deddfau Manu]]'' ([[2g CC]]).<ref name="wade">Wade, Geoff. </ref> Yn 1655, awgrymodd Martino Martini fod y gair 'China' yn deillio yn y pen draw o enw [[Brenhinllin y Qin]] (221–206 BCE).<ref name="Martini">Martino, Martin, ''Novus Atlas Sinensis'', Vienna 1655, Preface, p. 2.</ref><ref name="wade" /> Er bod defnydd mewn ffynonellau Indiaidd yn rhagflaenu'r frenhiniaeth hon, rhoddir y tarddiad hwn mewn amryw ffynonellau o hyd. <ref>{{Cite book|last=Bodde, Derk|editor-last=Denis Twitchett|editor-last2=Michael Loewe|url=https://books.google.com/books?id=A2HKxK5N2sAC&pg=PA20|title=The Cambridge History of China: Volume 1, The Ch'in and Han Empires, 221 BC – AD 220|page=20|isbn=978-0-521-24327-8|year=1978}}</ref> Mae tarddiad y gair Sansgrit yn destun dadl, yn ôl ''Geiriadur Saesneg Rhydychen''.<ref name="OED" /> Ceir awgrymiadau niferus gan gynnwys yr enwau ar gyfer Yelang a thalaith Jing neu Chu.<ref name="wade" /><ref>{{Cite book|last=Yule, Henry|url=https://books.google.com/books?id=SAqgAb41ifIC&pg=PA3|title=Cathay and the Way Thither|pages=3–7|isbn=978-81-206-1966-1|year=1866}}</ref>


== Hanes ==
== Hanes ==
Llinell 46: Llinell 68:
{{Asia}}
{{Asia}}


{{eginyn Tsieina}}
{{Rheoli awdurdod}}

[[Categori:Tsieina| ]]
[[Categori:Tsieina| ]]
[[Categori:Gwladwriaethau a thiriogaethau a sefydlwyd ym 1949]]

[[Categori:Gweriniaethau]]
[[et:Hiina#Hiina Rahvavabariik]]
[[Categori:Gweriniaeth Pobl Tsieina]]
[[Categori:Aelod-wladwriaethau'r Cenhedloedd Unedig]]
[[Categori:Aelod-wladwriaethau'r G20]]
[[Categori:Gwledydd Asia]]
[[Categori:Gwladwriaethau comiwnyddol]]
[[Categori:Erthyglau sy'n cynnwys testun Tsieineeg]]
[[Categori:Erthyglau sy'n cynnwys testun Portiwgaleg]]

Fersiwn yn ôl 12:31, 31 Gorffennaf 2021

Tsieina
Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó
中华人民共和国
MathGwlad
Enwyd ar ôlQin, Chu, Yelang, Khitan people, Jin, Tuoba, Dahe, Brenhinllin Han, Northern Wei, Rinan, Qi, Chengdu Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+08:00 Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Cyfesurynnau35°N 105°E Edit this on Wikidata
Map
Pwnc yr erthygl hon yw y gwareiddiad Tsieineeg a'r ardal ddaearyddol yn nwyrain Asia. Os am ystyron eraill y gair gweler Tsieina (gwahaniaethu).

Mae Tsieina (hefyd Tseina neu China) (Tsieineeg traddodiadol: 中國, Tsieineeg wedi symleiddio: 中国, "Cymorth – Sain" Zhōngguó ) yn endid gwleidyddol a daearyddol yn nwyrain Asia.

Mae'n wlad yn Nwyrain Asia ac yn weriniaeth sosialaidd un blaid unedol dan arweiniad Plaid Gomiwnyddol Tsieina (CPC). Hi yw gwlad fwyaf poblog y byd, gyda phoblogaeth o fwy na 1.4 biliwn. Mae Tsieina'n dilyn un amser safonol sef UTC + 08: 00 er ei fod, mewn gwirionedd, yn rhychwantu pum cylchfa amser daearyddol ac yn ffinio â 14 gwlad, yr ail fwyaf o unrhyw wlad yn y byd, ar ôl Rwsia. MAe ei harwynebedd oddeutu 9.6 miliwn cilomedr sgwâr (3.7 miliwn mill 2), hi yw trydedd neu bedwaredd wlad fwyaf y byd. Rhennir y wlad yn swyddogol yn 23 talt th(Saesneg: province, Mandarin: Shěng-jí xíngzhèngq), [a] pum rhanbarth ymreolaethol, a phedair bwrdeirefyn Beijing (y brifddinas ), Tianjin, Shanghai (y ddinas fwya), a Chongqing, yn ogystal â dau ranbarth gweinyddol arbennig : Hong Kong a Macu .

Daeth China i'r amlwg fel un o wareiddiadau cynta'r byd, ym masn ffrwythlon yr Afon Felen (y Huang He) ynng Ngwastadedd Gogledd Tsieina. Roedd Tsieina yn un o bwerau economaidd mwyaf blaenllaw'r byd ar gyfer y rhan fwyaf o'r ddwy fileniwm o 1g tan y 19g. Am filoedd o flynyddoedd, roedd system wleidyddol Tsieina wedi'i seilio ar frenhiniaeth etifeddol absoliwt, neu linach (dynasty), gan ddechrau gyda llinach Xia yn 21g CC. Ers hynny, mae Tsieina wedi ehangu, chwalu ac ail-uno sawl gwaith. Yn y 3g CC, adunodd y Qin y rhan fwyaf o Tsieina a sefydlu'r ymerodraeth Tsieineaidd gyntaf sef Brenhinllin y Qin. Gwelodd Brenhinllin Han a'i holynodd (206 ÔC-220 ÔC) beth o'r dechnoleg fwyaf datblygedig ar yr adeg honno, gan gynnwys cynhyrchu papur a'r cwmpawd, ynghyd â gwelliannau amaethyddol a meddygol, powdwr gwn ac argraffu yn ystod Brenhinllin Tang (618-907) a Brenhiniaeth y Song Gogleddol (960–1127).

Ymledodd diwylliant Tang yn eang drwy Asia, wrth i'r Ffordd y Sidan newydd ddod â masnachwyr gyn belled â Mesopotamia a Chorn Affrica.

Dioddefodd Brenhinllin Qing yn drwm dan ormes imperialaeth tramor, negis Lloegr. Dyma linach olaf Tsieina, a sail tiriogaethol ar gyfer y Tsieina fodern. Cwympodd brenhiniaeth Tsieineaidd ym 1912 gyda Chwyldro 1911, pan ddisodlodd Gweriniaeth Tsieina (ROC) Brenhinllin Qing. Ymosododd Ymerodraeth Japan ar Tsieina yn ystod yr Ail Ryfel Byd.


Yn 1948 arweiniodd Rhyfel Cartref Tseina at rannu tiriogaethau pan sefydlodd Plaid Gomiwnyddol Tseiniaidd (CCP), dan arweiniad Mao Zedong, Weriniaeth Pobl Tsieina ar dir mawr Tsieina tra enciliodd Kuomintang dan arweiniad llywodraeth ROC i ynys Taiwan.[b] Yn 2021 roedd y PRC a'r ROC ill dau'n honni mai nhw yw unig lywodraeth gyfreithlon Tsieina, gan arwain at anghydfod parhaus hyd yn oed ar ôl i'r Cenhedloedd Unedig gydnabod y PRC fel y llywodraeth sqyddogol.

Mae'r wlad yn aelod parhaol o Gyngor Diogelwch y Cenhedloedd Unedig ac yn aelod o sawl sefydliad fel Banc Buddsoddi Seilwaith Asiaidd, Cronfa'r Ffordd y Sidan, y Banc Datblygu Newydd, Sefydliad Cydweithredol Shanghai, a'r Partneriaeth Economaidd Cynhwysfawr Rhanbarthol, ac mae hefyd yn aelod o BRICS, y G8 + 5, y G20, APEC, ac Uwchgynhadledd Dwyrain Asia.

Mae ymhlith yr isaf o holl wledydd y byd mewn mesuriadau rhyngwladol o ran: rhyddid sifil, tryloywder ei llywodraeth, rhyddid y wasg, rhyddid crefydd a lleiafrifoedd ethnig. Mae awdurdodau Tsieineaidd wedi cael eu beirniadu gan wleidyddol ac actifyddion hawliau dynol am gam-drin hawliau dynol ar raddfa fawr, gan gynnwys gormes gwleidyddol, sensoriaeth dorfol, monitro torfol o'u dinasyddion ac atal protestiadau mewn modd treisgar.

Ar ôl diwygiadau economaidd ym 1978, a'i mynediad i Sefydliad Masnach y Byd yn 2001, daeth economi Tsieina yn wlad ail-fwyaf trwy Gynnyrch Mewnwladol Crynswth enwol yn 2010 a thyfodd i'r mwyaf yn y byd o ran PPP yn 2014. Tsieina yw'r economi sy'n tyfu gyflymaf yn y byd, y genedl ail gyfoethocaf yn y byd, a gwneuthurwr ac allforiwr mwya'r byd. Mae gan y genedl fyddin sefydlog gryfaf yn y byd - Byddin Rhyddid y Bobl - y gyllideb amddiffyn ail-fwyaf, ac mae'n wladwriaeth arfau niwclear gydnabyddedig. Caiff ei chyfri'n uwch-bŵer posib oherwydd ei heconomi fawr a'i grym milwrol.

Geirdarddiad

Etifeddodd y Gymraeg y gair 'Tsieina' o'r Saesneg (ac ieithoedd Ewropeaidd eraill) "China" ers yr 16g; fodd bynnag, nid y gair hwn a ddefnyddiwyd gan y Tsieineaid eu hunain yn ystod y cyfnod hwn. Mae ei darddiad wedi cael ei olrhain trwy'r Bortiwgaleg, Maleieg, a Pherseg yn ôl i'r gair Sansgrit Chīna, a ddefnyddir yn yr India hynafol.[1]

Defnyddiwyd Cīna yn gyntaf yn yr ysgrythur Hindŵaidd gynnar, gan gynnwys y Mahābhārata (5g CC) a Deddfau Manu (2g CC).[2] Yn 1655, awgrymodd Martino Martini fod y gair 'China' yn deillio yn y pen draw o enw Brenhinllin y Qin (221–206 BCE).[3][2] Er bod defnydd mewn ffynonellau Indiaidd yn rhagflaenu'r frenhiniaeth hon, rhoddir y tarddiad hwn mewn amryw ffynonellau o hyd. [4] Mae tarddiad y gair Sansgrit yn destun dadl, yn ôl Geiriadur Saesneg Rhydychen.[1] Ceir awgrymiadau niferus gan gynnwys yr enwau ar gyfer Yelang a thalaith Jing neu Chu.[2][5]

Hanes

Unwyd Tsieina fel ymerodraeth yn 221 CC gan Qin Shi Huangdi, "yr Ymerawdwr Cyntaf"), a sefydlodd Frenhinllin Qin. Yn ystod cyfnod Brenhinllin Han (206 CC220 OC), ymestynwyd yr ymerodraeth i gynnwys Corea, Fietnam a Chanolbarth Asia.

Teyrnasoedd Ffiwdal

Ymerodraeth Tsieina

Yn dilyn Gwrthyfel Xinhai, ymddiswyddodd yr Ymerodres Longyu ar ran yr ymerawdwr olaf, Puyi, ar 12 Chwefror 1912.

Yn 1949 rhannwyd Tsieina yn ddwy wladwriaeth:

Gweler hefyd

Israniadau gweinyddol Gweriniaeth Pobl Tsieina
Taleithiau AnhuiFujianGansuGuangdongGuizhouHainanHebeiHeilongjiangHenanHubeiHunanJiangsuJiangxiJilinLiaoningQinghaiShaanxiShandongShanxiSichuanYunnanZhejiang
Taleithiau dinesig BeijingChongqingShanghaiTianjin
Rhanbarthau ymreolaethol GuangxiMongolia FewnolNingxiaTibetXinjiang
Rhanbarthau Gweinyddol Arbennig Hong CongMacau


Gwall cyfeirio: Mae tagiau <ref> yn bodoli am grŵp o'r enw "lower-alpha", ond ni ellir canfod y tag <references group="lower-alpha"/>

  1. 1.0 1.1 "China". Oxford English Dictionary.
  2. 2.0 2.1 2.2 Wade, Geoff.
  3. Martino, Martin, Novus Atlas Sinensis, Vienna 1655, Preface, p. 2.
  4. Bodde, Derk (1978). Denis Twitchett; Michael Loewe (gol.). The Cambridge History of China: Volume 1, The Ch'in and Han Empires, 221 BC – AD 220. t. 20. ISBN 978-0-521-24327-8.
  5. Yule, Henry (1866). Cathay and the Way Thither. tt. 3–7. ISBN 978-81-206-1966-1.