Ffordd y Baltig: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Oddi ar Wicipedia
Pori'r hanes yn rhyngweithiol
← Cymharer â'r fersiwn gyntCymharer â'r fersiwn dilynol →
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
GweledolCystrawen wici
gwybodlen gwell, gwall ref
camgyfieithu, problemau fformat
Llinell 1: Llinell 1:
{{Pethau}}
{{Pethau}}


'''Ffordd y Baltig''' neu'r '''Gadwyn Baltig''' (hefyd '''Cadwyn Rhyddid''' ; <ref>{{Cite book|title=Central and East European Politics: From Communism to Democracy|first=Sharon L.|last=Wolchik|last2=Jane Leftwich Curry|url=https://books.google.com/books?id=ciKIBazTof8C&pg=PA238|page=238|publisher=Rowman & Littlefield|year=2007|isbn=978-0-7425-4068-2}}</ref> Estoneg ; Latfieg ; {{Iaith-lt|Baltijos kelias}} ; {{Iaith-ru|Балтийский путь}} ''Baltiysky put'' ) yn arddangosiad gwleidyddol heddychlon a ddigwyddodd ar 23 Awst 1989. Ymunodd oddeutu dwy filiwn o bobl â'u dwylo i ffurfio cadwyn ddynol a rhychwantai {{Convert|675.5|km}} ar draws y tair [[Gwledydd Baltig|talaith Baltig]] - Estonia, Latfia, a Lithwania, a ystyriwyd ar y pryd fel gweriniaethau cyfansoddol [[yr Undeb Sofietaidd]] .
Roedd '''Ffordd y Baltig''' neu'r '''Gadwyn Baltig''' (hefyd '''Cadwyn Rhyddid'''; <ref>{{Cite book|title=Central and East European Politics: From Communism to Democracy|first=Sharon L.|last=Wolchik|last2=Jane Leftwich Curry|url=https://books.google.com/books?id=ciKIBazTof8C&pg=PA238|page=238|publisher=Rowman & Littlefield|year=2007|isbn=978-0-7425-4068-2}}</ref> Estoneg; Latfieg; {{Iaith-lt|Baltijos kelias}}; {{Iaith-ru|Балтийский путь}} ''Baltiysky put'') yn brotest wleidyddol heddychlon a ddigwyddodd ar 23 Awst 1989. Ymunodd oddeutu dwy filiwn o bobl â'u dwylo i ffurfio cadwyn ddynol a rhychwantai 675 km ar draws y tair [[Gwledydd Baltig|gwlad Baltig]] - Estonia, Latfia, a Lithwania, a oedd ar y pryd ymhlith gweriniaethau cyfansoddol [[yr Undeb Sofietaidd]].


Deilliodd y protest mewn protestiadau "Diwrnod Rhuban Du " a gynhaliwyd yn ninasoedd y gorllewin yn yr 1980au. Roedd yn nodi hanner canmlwyddiant [[Cytundeb Molotov–Ribbentrop|Cytundeb Molotov-Ribbentrop]] rhwng yr Undeb Sofietaidd a'r [[Yr Almaen Natsïaidd|Almaen Natsïaidd]] . Rhannodd y cytundeb a'i brotocolau cyfrinachol [[Dwyrain Ewrop|Ddwyrain Ewrop]] yn [[Maes dylanwad|gylchoedd dylanwad]] ac arweiniodd at feddiannu'r taleithiau Baltig ym 1940. Trefnwyd y digwyddiad gan fudiadau pro-annibyniaeth Baltig: Rahvarinne o Estonia, ffrynt Tautas yn Latfia, a Sąjūdis o Lithwania. Dyluniwyd y brotest i dynnu sylw byd-eang trwy ddangos awydd poblogaidd am annibyniaeth ac arddangos undod ymhlith y tair gwlad. Fe’i disgrifiwyd fel ymgyrch gyhoeddusrwydd effeithiol, ac yn olygfa gyfareddol a syfrdanol yn emosiynol. <ref name="drei">{{Cite book|title=Latvia in Transition|first=Juris|last=Dreifelds|url=https://books.google.com/books?id=0d9svpuxozkC&pg=PA34|publisher=Cambridge University Press|year=1996|pages=34–35|isbn=0-521-55537-X}}</ref> <ref>Anušauskas (2005), p. 619</ref> Roedd y digwyddiad yn gyfle i'r gweithredwyr Baltig roi cyhoeddusrwydd i'r deyrnasiad Sofietaidd a gosod cwestiwn annibyniaeth Baltig nid yn unig fel mater gwleidyddol, ond hefyd fel mater moesol. Ymatebodd yr awdurdodau Sofietaidd i'r digwyddiad gyda rhethreg ddwys, ond methwyd â chymryd unrhyw gamau adeiladol a allai bontio'r bwlch a oedd yn gwaethygu rhwng y gweriniaethau Baltig a gweddill yr Undeb Sofietaidd. Ar ôl saith mis o'r brotest, daeth Lithwania y weriniaeth Sofietaidd gyntaf i ddatgan annibyniaeth.
Deilliodd y protest mewn protestiadau "Diwrnod Rhuban Du" a gynhaliwyd yn ninasoedd y gorllewin yn yr 1980au. Roedd yn nodi hanner canmlwyddiant [[Cytundeb Molotov–Ribbentrop|Cytundeb Molotov-Ribbentrop]] rhwng yr Undeb Sofietaidd a'r [[Yr Almaen Natsïaidd|Almaen Natsïaidd]]. Rhannodd y cytundeb a'i brotocolau cyfrinachol [[Dwyrain Ewrop|Ddwyrain Ewrop]] yn [[Maes dylanwad|gylchoedd dylanwad]] ac arweiniodd at feddiannu'r gwledydd Baltig ym 1940. Trefnwyd y digwyddiad gan fudiadau o blaid annibyniaeth: Rahvarinne o Estonia, ffrynt Tautas yn Latfia, a Sąjūdis o Lithwania. Dyluniwyd y brotest i dynnu sylw byd-eang trwy ddangos awydd poblogaidd am annibyniaeth ac arddangos undod ymhlith y tair gwlad. Fe’i disgrifiwyd fel ymgyrch gyhoeddusrwydd effeithiol, ac yn olygfa gyfareddol a syfrdanol yn emosiynol.<ref name="drei">{{Cite book|title=Latvia in Transition|first=Juris|last=Dreifelds|url=https://books.google.com/books?id=0d9svpuxozkC&pg=PA34|publisher=Cambridge University Press|year=1996|pages=34–35|isbn=0-521-55537-X}}</ref><ref>Anušauskas (2005), p. 619</ref> Roedd y digwyddiad yn gyfle i'r gweithredwyr Baltig roi cyhoeddusrwydd i'r deyrnasiad Sofietaidd a gosod cwestiwn annibyniaeth Baltig nid yn unig fel mater gwleidyddol, ond hefyd fel mater moesol. Ymatebodd yr awdurdodau Sofietaidd i'r digwyddiad gyda rhethreg ddwys, ond methwyd â chymryd unrhyw gamau adeiladol a allai bontio'r bwlch a oedd yn gwaethygu rhwng y gweriniaethau Baltig a gweddill yr Undeb Sofietaidd. Ar ôl saith mis o'r brotest, Lithwania oedd y weriniaeth Sofietaidd gyntaf i ddatgan annibyniaeth.


Ar ôl Chwyldroadau 1989, mae 23 Awst wedi dod yn [[Dydd y Cofio|ddiwrnod coffa]] swyddogol yng ngwledydd y Baltig, yn yr [[Yr Undeb Ewropeaidd|Undeb Ewropeaidd]] ac mewn gwledydd eraill, a elwir yn Ddiwrnod y Rhuban Du neu fel Diwrnod Coffa Ewropeaidd i Ddioddefwyr Staliniaeth a Natsïaeth .
Ar ôl Chwyldroadau 1989, mae 23 Awst wedi dod yn [[Dydd y Cofio|ddiwrnod coffa]] swyddogol yng ngwledydd y Baltig, yn yr [[Yr Undeb Ewropeaidd|Undeb Ewropeaidd]] ac mewn gwledydd eraill, a elwir yn Ddiwrnod y Rhuban Du neu fel Diwrnod Coffa Ewropeaidd i Ddioddefwyr Staliniaeth a Natsïaeth.


== Cefndir ==
== Cefndir ==
Llinell 11: Llinell 11:
=== Safbwynt Baltig ===
=== Safbwynt Baltig ===
[[Delwedd:Poster_denouncing_the_Molotov–Ribbentrop_Pact.jpeg|chwith|bawd| Poster yn gwadu Cytundeb Molotov-Ribbentrop]]
[[Delwedd:Poster_denouncing_the_Molotov–Ribbentrop_Pact.jpeg|chwith|bawd| Poster yn gwadu Cytundeb Molotov-Ribbentrop]]
Gwadodd yr Undeb Sofietaidd fodolaeth y protocolau cyfrinachol i [[Cytundeb Molotov–Ribbentrop|Gytundeb Molotov-Ribbentrop]], er iddynt gael eu cyhoeddi’n eang gan ysgolheigion y gorllewin ar ôl dod i'r amlwg yn ystod [[Treialon Nuremberg]]. <ref name="upi">{{Cite news|title=Baltic Deal / Soviets Publish Secret Hitler Pact|last=United Press International|author-link=United Press International|date=12 Awst 1989|publisher=The San Francisco Chronicle}}</ref> Roedd propaganda Sofietaidd hefyd yn honni nad oedd unrhyw alwedigaeth a bod y tair talaith Baltig wedi ymuno â'r Undeb o'u gwirfodd - mynegodd Seneddau'r Bobl ewyllys pobl pan ddeisebon nhw'r Goruchaf Sofietaidd yr Undeb Sofietaidd i gael eu derbyn i'r Undeb. <ref name="conr">{{Cite news|first=Peter|last=Conradi|title=Hundreds of Thousands to Demonstrate in Soviet Baltics|publisher=[[Reuters News]]|date=18 Awst 1989}}</ref> Honnodd taleithiau'r Baltig eu bod wedi'u hymgorffori'n rymus ac yn anghyfreithlon yn yr Undeb Sofietaidd. Barn boblogaidd oedd bod y protocolau cyfrinachol yn profi bod yr feddiannaeth yn anghyfreithlon. <ref>Senn (1995), p. 33</ref> Roedd gan ddehongliad o'r fath o'r Cytundeb oblygiadau mawr ym mholisi cyhoeddus y Baltig. Pe gallai diplomyddion Baltig gysylltu’r Cytundeb a’r feddiannaeth, gallent honni nad oedd gan y rheol Sofietaidd yn y gweriniaethau unrhyw sail gyfreithiol ac felly roedd yr holl ddeddfau Sofietaidd yn ddi-rym er 1940. <ref name="dej"/> Byddai swydd o’r fath yn dod â’r ddadl dros ddiwygio sofraniaeth Baltig neu sefydlu ymreolaeth o fewn yr Undeb Sofietaidd yn awtomatig - doedd y taleithiau erioed yn gyfreithlon yn perthyn i’r undeb yn y lle cyntaf. <ref>Laurinavičius (2008), p. 336</ref> Byddai hyn yn agor y posibilrwydd o adfer parhad cyfreithiol y taleithiau annibynnol a oedd yn bodoli yn y cyfnod rhwng y ddau ryfel. Byddai honni nad oedd gan unrhyw ddeddf Sofietaidd bŵer cyfreithiol yn y Baltig hefyd yn canslo'r angen i ddilyn Cyfansoddiad yr Undeb Sofietaidd a gweithdrefnau gwahanu ffurfiol eraill. <ref>Senn (1995), p. 91</ref>
Gwadodd yr Undeb Sofietaidd fodolaeth y protocolau cyfrinachol i [[Cytundeb Molotov–Ribbentrop|Gytundeb Molotov-Ribbentrop]], er iddynt gael eu cyhoeddi’n eang gan ysgolheigion y gorllewin ar ôl dod i'r amlwg yn ystod [[Treialon Nuremberg]].<ref name="upi">{{Cite news|title=Baltic Deal / Soviets Publish Secret Hitler Pact|last=United Press International|author-link=United Press International|date=12 Awst 1989|publisher=The San Francisco Chronicle}}</ref> Roedd propaganda Sofietaidd hefyd yn honni nad oedd unrhyw orfodaeth a bod y tair gwlad wedi ymuno â'r Undeb o'u gwirfodd - mynegodd Seneddau'r Bobl ewyllys pobl pan ddeisebon nhw'r Goruchaf Sofietaidd yr Undeb Sofietaidd i gael eu derbyn i'r Undeb.<ref name="conr">{{Cite news|first=Peter|last=Conradi|title=Hundreds of Thousands to Demonstrate in Soviet Baltics|publisher=[[Reuters News]]|date=18 Awst 1989}}</ref> Honnodd gwledydd y Baltig eu bod wedi'u hymgorffori'n rymus ac yn anghyfreithlon yn yr Undeb Sofietaidd. Barn boblogaidd oedd bod y protocolau cyfrinachol yn profi bod y feddiannaeth yn anghyfreithlon.<ref>Senn (1995), p. 33</ref> Roedd gan ddehongliad o'r fath o'r Cytundeb oblygiadau mawr ym mholisi cyhoeddus y Baltig. Pe gallai diplomyddion Baltig gysylltu’r Cytundeb a’r feddiannaeth, gallent honni nad oedd gan y rheol Sofietaidd yn y gweriniaethau unrhyw sail gyfreithiol ac felly roedd yr holl ddeddfau Sofietaidd yn ddi-rym er 1940.<ref name="dej"/> Byddai hynny'n dod â’r ddadl dros ddiwygio sofraniaeth Baltig neu sefydlu ymreolaeth o fewn yr Undeb Sofietaidd yn awtomatig - doedd y taleithiau erioed yn gyfreithlon yn perthyn i’r undeb yn y lle cyntaf.<ref>Laurinavičius (2008), p. 336</ref> Byddai hyn yn agor y posibilrwydd o adfer parhad cyfreithiol y taleithiau annibynnol a oedd yn bodoli yn y cyfnod rhwng y ddau ryfel. Byddai honni nad oedd gan unrhyw ddeddf Sofietaidd bŵer cyfreithiol yn y Baltig hefyd yn canslo'r angen i ddilyn Cyfansoddiad yr Undeb Sofietaidd a gweithdrefnau gwahanu ffurfiol eraill.<ref>Senn (1995), p. 91</ref>


Gan ragweld hanner canmlwyddiant Cytundeb Molotov-Ribbentrop, roedd tensiynau'n codi rhwng y Baltig a Moscow. Cychwynnodd Romualdas Ozolas o Lithwania gasgliad o 2 filiwn o lofnodion yn mynnu bod y [[Y Fyddin Goch|Fyddin Goch]] yn cael ei thynnu o Lithwania. <ref>Laurinavičius (2008), pp. 317, 326</ref> Roedd Plaid Gomiwnyddol Lithwania yn trafod y posibilrwydd o wahanu oddi wrth Blaid Gomiwnyddol yr Undeb Sofietaidd. <ref>{{Cite news|title=Lithuania's Communist Party Considers Split from Moscow|first=Peter|last=Conradi|date=16 August 1989|publisher=[[Reuters News]]}}</ref> Ar 8 Awst 1989, ceisiodd Estoniaid ddiwygio deddfau etholiadol i gyfyngu ar hawliau pleidleisio mewnfudwyr newydd (gweithwyr Rwsiaidd yn bennaf). <ref name="hyst">{{Cite news|title=Moscow Condemns 'Hysteria' in Baltics|first=Matthew|last=Fisher|publisher=[[The Globe and Mail]]|date=16 August 1989}}</ref> Fe wnaeth hyn ysgogi streiciau torfol a phrotestiadau gweithwyr Rwseg. Enillodd Moscow gyfle i gyflwyno'r digwyddiadau fel "gwrthdaro rhyng-ethnig" <ref>{{Cite news|title=Moscow Voices Growing Concern Over Ethnic Conflict|first=James|last=Blitz|date=16 August 1989|publisher=[[Financial Times]]|page=2}}</ref> - gallai wedyn osod ei hun fel "heddychwr" yn adfer trefn mewn gweriniaeth gythryblus. <ref>Senn (1995), p. 30</ref> Sbardunodd y tensiynau cynyddol wrth ragweld y brotest obeithion y byddai Moscow yn ymateb trwy gyhoeddi diwygiadau adeiladol i fynd i’r afael â gofynion pobl y Baltig. <ref>Laurinavičius (2008), p. 330</ref> Ar yr un pryd tyfodd ofnau o wrthdaro treisgar. Cynigiodd [[Erich Honecker]] o [[Gweriniaeth Ddemocrataidd yr Almaen|Ddwyrain yr Almaen]] a [[Nicolae Ceauşescu]] o [[Rwmania]] gymorth milwrol i'r Undeb Sofietaidd rhag ofn iddo benderfynu defnyddio grym a chwalu'r gwrthdystiad. <ref>{{Cite book|first=Alexandra|last=Ashbourne|title=Lithuania: The Rebirth of a Nation, 1991–1994|publisher=Lexington Books|year=1999|page=24|isbn=0-7391-0027-0}}</ref>
Gan ragweld hanner canmlwyddiant Cytundeb Molotov-Ribbentrop, roedd tensiynau'n codi rhwng y Baltig a Moscow. Cychwynnodd Romualdas Ozolas o Lithwania gasgliad o 2 filiwn o lofnodion yn mynnu bod y [[Y Fyddin Goch|Fyddin Goch]] yn cael ei thynnu o Lithwania.<ref>Laurinavičius (2008), pp. 317, 326</ref> Roedd Plaid Gomiwnyddol Lithwania yn trafod y posibilrwydd o wahanu oddi wrth Blaid Gomiwnyddol yr Undeb Sofietaidd.<ref>{{Cite news|title=Lithuania's Communist Party Considers Split from Moscow|first=Peter|last=Conradi|date=16 August 1989|publisher=[[Reuters News]]}}</ref> Ar 8 Awst 1989, ceisiodd Estoniaid ddiwygio deddfau etholiadol i gyfyngu ar hawliau pleidleisio mewnfudwyr newydd (gweithwyr Rwsiaidd yn bennaf).<ref name="hyst">{{Cite news|title=Moscow Condemns 'Hysteria' in Baltics|first=Matthew|last=Fisher|publisher=[[The Globe and Mail]]|date=16 August 1989}}</ref> Fe wnaeth hyn ysgogi streiciau torfol a phrotestiadau gweithwyr Rwseg. Enillodd Moscow gyfle i gyflwyno'r digwyddiadau fel "gwrthdaro rhyng-ethnig" <ref>{{Cite news|title=Moscow Voices Growing Concern Over Ethnic Conflict|first=James|last=Blitz|date=16 August 1989|publisher=[[Financial Times]]|page=2}}</ref> - gallai wedyn osod ei hun fel "heddychwr" yn adfer trefn mewn gweriniaeth gythryblus.<ref>Senn (1995), p. 30</ref> Sbardunodd y tensiynau cynyddol wrth ragweld y brotest obeithion y byddai Moscow yn ymateb trwy gyhoeddi diwygiadau adeiladol i fynd i’r afael â gofynion pobl y Baltig.<ref>Laurinavičius (2008), p. 330</ref> Ar yr un pryd tyfodd ofnau o wrthdaro treisgar. Cynigiodd [[Erich Honecker]] o [[Gweriniaeth Ddemocrataidd yr Almaen|Ddwyrain yr Almaen]] a [[Nicolae Ceauşescu]] o [[Rwmania]] gymorth milwrol i'r Undeb Sofietaidd rhag ofn iddo benderfynu defnyddio grym a chwalu'r gwrthdystiad.<ref>{{Cite book|first=Alexandra|last=Ashbourne|title=Lithuania: The Rebirth of a Nation, 1991–1994|publisher=Lexington Books|year=1999|page=24|isbn=0-7391-0027-0}}</ref>


=== Ymateb Sofietaidd ===
=== Ymateb Sofietaidd ===
[[Delwedd:1989_08_23Šiauliai1Baltijos_kelias.jpg|bawd| Arddangosiad Ffordd Baltig yn [[Šiauliai]] . Mae'r eirch wedi'u haddurno â baneri cenedlaethol y tair talaith Baltig ac wedi'u gosod o dan faneri Sofietaidd a Natsïaidd.]]
[[Delwedd:1989_08_23Šiauliai1Baltijos_kelias.jpg|bawd| Arddangosiad Ffordd Baltig yn [[Šiauliai]]. Mae'r eirch wedi'u haddurno â baneri cenedlaethol Estonia, Latfia a Lithwania ac wedi'u gosod o dan faneri Sofietaidd a Natsïaidd.]]
Ar 15 Awst 1989, cyhoeddodd papur newydd dyddiol swyddogol ''Pravda'', mewn ymateb i streiciau gweithwyr yn Estonia, feirniadaeth lem o "hysteria" wedi'i yrru gan "elfennau eithafol" a ddilynnai "safbwynt cenedlaetholgar cul" hunanol yn erbyn lles yr Undeb Sofietaidd gyfan. <ref name="hyst"/> Ar 17 Awst, cyhoeddodd Pwyllgor Canolog Plaid Gomiwnyddol yr Undeb Sofietaidd brosiect o bolisi newydd ynghylch gweriniaethau undeb yn ''Pravda'' . Fodd bynnag, ychydig o syniadau newydd a gynigiodd y prosiect hwn: cadwodd arweinyddiaeth Moscow nid yn unig ym maes polisi ac amddiffyn tramor, ond hefyd ym maes economi, gwyddoniaeth a diwylliant. Ychydig o gonsesiynau gofalus a wnaeth y prosiect: cynigiodd yr hawl i’r gweriniaethau herio deddfau cenedlaethol mewn llys (ar y pryd roedd pob un o’r tair talaith Baltig wedi diwygio eu cyfansoddiadau gan roi’r hawl i’w Goruchaf Sofietiaid roi feto ar ddeddfau cenedlaethol) <ref name="hc">{{Cite news|title=Soviet party leaders accept Baltic demand|agency=Associated Press|date=17 August 1989|publisher=[[Houston Chronicle]]}}</ref> a’r hawl i hyrwyddo eu hieithoedd cenedlaethol i lefel iaith swyddogol y wladwriaeth (ar yr un pryd pwysleisiodd y prosiect rôl arweiniol yr iaith Rwsieg). <ref name="i334">Laurinavičius (2008), p. 334</ref> Roedd y prosiect hefyd yn cynnwys y gyfraith yn gwahardd "sefydliadau cenedlaetholgar a chauvinaidd," y gellid eu defnyddio i erlid grwpiau o blaid annibyniaeth yn y Baltics, a chynnig i ddisodli'r Cytundeb ar Greu Undeb Sofietaidd 1922 â chytundeb uno newydd, a fyddai’n rhan o’r cyfansoddiad Sofietaidd.
Ar 15 Awst 1989, cyhoeddodd papur newydd dyddiol swyddogol ''Pravda'', mewn ymateb i streiciau gweithwyr yn Estonia, feirniadaeth lem o "hysteria" wedi'i yrru gan "elfennau eithafol" a ddilynnai "safbwynt cenedlaetholgar cul" hunanol yn erbyn lles yr Undeb Sofietaidd gyfan.<ref name="hyst"/> Ar 17 Awst, cyhoeddodd Pwyllgor Canolog Plaid Gomiwnyddol yr Undeb Sofietaidd brosiect o bolisi newydd ynghylch gweriniaethau undeb yn ''Pravda''. Fodd bynnag, ychydig o syniadau newydd a gynigiodd y prosiect hwn: cadwodd arweinyddiaeth Moscow nid yn unig ym maes polisi ac amddiffyn tramor, ond hefyd ym maes economi, gwyddoniaeth a diwylliant. Ychydig o gonsesiynau gofalus a wnaeth y prosiect: cynigiodd yr hawl i’r gweriniaethau herio deddfau cenedlaethol mewn llys (ar y pryd roedd pob un o’r tair gwlad wedi diwygio eu cyfansoddiadau gan roi’r hawl i’w Goruchaf Sofietiaid roi feto ar ddeddfau cenedlaethol)<ref name="hc">{{Cite news|title=Soviet party leaders accept Baltic demand|agency=Associated Press|date=17 August 1989|publisher=[[Houston Chronicle]]}}</ref> a’r hawl i hyrwyddo eu hieithoedd cenedlaethol i lefel iaith swyddogol y wladwriaeth (ar yr un pryd pwysleisiodd y prosiect rôl arweiniol yr iaith Rwsieg).<ref name="i334">Laurinavičius (2008), p. 334</ref> Roedd y prosiect hefyd yn cynnwys y gyfraith yn gwahardd "sefydliadau cenedlaetholgar a chauvinaidd," y gellid eu defnyddio i erlid grwpiau o blaid annibyniaeth yn y tair gwlad, a chynnig i ddisodli'r Cytundeb ar Greu Undeb Sofietaidd 1922 â chytundeb uno newydd, a fyddai’n rhan o’r cyfansoddiad Sofietaidd.


Ar 18 Awst, cyhoeddodd ''Pravda'' gyfweliad helaeth ag Alexander Nikolaevich Yakovlev, <ref name="var">{{Cite book|first=Vytas Stanley|last=Vardys|last2=Judith B. Sedaitis|title=Lithuania: The Rebel Nation|publisher=Westview Press|year=1997|series=Westview Series on the Post-Soviet Republics|isbn=0-8133-1839-4|pages=[https://archive.org/details/lithuaniarebelna00vard/page/150 150–151]|url=https://archive.org/details/lithuaniarebelna00vard/page/150}}</ref> cadeirydd comisiwn 26 aelod a sefydlwyd gan Gyngres Dirprwyon y Bobl i ymchwilio i [[Cytundeb Molotov–Ribbentrop|Gytundeb Molotov-Ribbentrop]] a'i brotocolau cyfrinachol. <ref name="upi"/> Yn ystod y cyfweliad, cyfaddefodd Yakovlev fod y protocolau cyfrinachol yn ddilys. Condemniodd y protocolau, ond honnodd na chawsant unrhyw effaith ar gorfforiad y taleithiau Baltig. <ref>{{Cite news|title=Kremlin Acknowledges Secret Pact on Baltics; Soviets Deny Republics Annexed Illegally|first=David|last=Remnick|date=19 Awst 1989|work=The Washington Post}}</ref> Felly gwrthdroodd Moscow ei safle hirsefydlog nad oedd y protocolau cyfrinachol yn bodoli neu eu bod yn ffugiadau, ond nid oeddent yn cyfaddef bod digwyddiadau 1940 yn gyfystyr â meddiannaeth. Roedd yn amlwg nad oedd yn ddigon i fodloni'r Baltig ac ar 22 Awst, cyhoeddodd comisiwn Goruchaf Sofietaidd SSR Lithwania fod yr alwedigaeth ym 1940 yn ganlyniad uniongyrchol i Gytundeb Molotov-Ribbentrop ac felly'n anghyfreithlon. <ref>Senn (1995), p. 66</ref> Dyma'r tro cyntaf i gorff swyddogol Sofietaidd herio dilysrwydd y rheol Sofietaidd. <ref name="nyt">{{Cite news|title=Baltic Citizens Link Hands to Demand Independence|first=Esther B.|last=Fein|work=The New York Times|date=24 Awst 1989|url=https://www.nytimes.com/1989/08/24/world/baltic-citizens-link-hands-to-demand-independence.html}}</ref> <ref name="sanf">{{Cite news|title=Huge Protest 50 Years After Soviet Seizure|first=Michael|last=Dobbs|author-link=Michael Dobbs (US author)|date=24 August 1989|publisher=The San Francisco Chronicle}}</ref>
Ar 18 Awst, cyhoeddodd ''Pravda'' gyfweliad helaeth ag Alexander Nikolaevich Yakovlev,<ref name="var">{{Cite book|first=Vytas Stanley|last=Vardys|last2=Judith B. Sedaitis|title=Lithuania: The Rebel Nation|publisher=Westview Press|year=1997|series=Westview Series on the Post-Soviet Republics|isbn=0-8133-1839-4|pages=[https://archive.org/details/lithuaniarebelna00vard/page/150 150–151]|url=https://archive.org/details/lithuaniarebelna00vard/page/150}}</ref> cadeirydd comisiwn 26 aelod a sefydlwyd gan Gyngres Dirprwyon y Bobl i ymchwilio i [[Cytundeb Molotov–Ribbentrop|Gytundeb Molotov-Ribbentrop]] a'i brotocolau cyfrinachol.<ref name="upi"/> Yn ystod y cyfweliad, cyfaddefodd Yakovlev fod y protocolau cyfrinachol yn ddilys. Condemniodd y protocolau, ond honnodd na chawsant unrhyw effaith ar gorfforiad y taleithiau Baltig.<ref>{{Cite news|title=Kremlin Acknowledges Secret Pact on Baltics; Soviets Deny Republics Annexed Illegally|first=David|last=Remnick|date=19 Awst 1989|work=The Washington Post}}</ref> Felly gwrth-drodd Moscow ei hen honiad nad oedd y protocolau cyfrinachol yn bodoli neu eu bod yn ffugiadau, ond nid oeddent yn cyfaddef bod digwyddiadau 1940 yn gyfystyr â meddiannaeth. Roedd yn amlwg nad oedd yn ddigon i fodloni'r Baltig ac ar 22 Awst, cyhoeddodd comisiwn Goruchaf Sofietaidd SSR Lithwania fod yr alwedigaeth ym 1940 yn ganlyniad uniongyrchol i Gytundeb Molotov-Ribbentrop ac felly'n anghyfreithlon.<ref>Senn (1995), p. 66</ref> Dyma'r tro cyntaf i gorff swyddogol Sofietaidd herio dilysrwydd rheolaeth Sofietaidd.<ref name="nyt">{{Cite news|title=Baltic Citizens Link Hands to Demand Independence|first=Esther B.|last=Fein|work=The New York Times|date=24 Awst 1989|url=https://www.nytimes.com/1989/08/24/world/baltic-citizens-link-hands-to-demand-independence.html}}</ref> <ref name="sanf">{{Cite news|title=Huge Protest 50 Years After Soviet Seizure|first=Michael|last=Dobbs|author-link=Michael Dobbs (US author)|date=24 August 1989|publisher=The San Francisco Chronicle}}</ref>


== Protest ==
== Protest ==


=== Paratoi ===
=== Paratoi ===
Yng ngoleuni ''glasnost'' a ''perestroika'', roedd arddangosiadau stryd wedi bod yn cynyddu o ran poblogrwydd a chefnogaeth. Ar 23 Awst 1986, cynhaliwyd gwrthdystiadau Diwrnod Rhuban Du mewn 21 o ddinasoedd y gorllewin gan gynnwys [[Dinas Efrog Newydd|Efrog Newydd]], [[Ottawa]], [[Llundain]], [[Stockholm]], [[Seattle]], [[Los Angeles]], [[Perth, Gorllewin Awstralia|Perth]], a [[Washington, D.C.|Washington, DC]] i ddwyn sylw ledled y byd i droseddau hawliau dynol gan yr Undeb Sofietaidd. Yn 1987, cynhaliwyd protestiadau Diwrnod y Rhuban Du mewn 36 o ddinasoedd gan gynnwys [[Vilnius]], Lithwania. Cynhaliwyd protestiadau yn erbyn Cytundeb Ribbentrop Molotov hefyd yn Tallinn a Riga ym 1987. Ym 1988, am y tro cyntaf, cymeradwywyd protestiadau o'r fath gan yr awdurdodau Sofietaidd ac ni wnaethant ddod i ben mewn arestiadau. <ref name="dej">{{Cite news|first=Mary|last=Dejevsky|title=Baltic Groups Plan Mass Protest; Latvia, Lithuania and Estonia's Struggle for Independence|work=The Times|date=23 August 1989}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFDejevsky1989">Dejevsky, Mary (23 August 1989). "Baltic Groups Plan Mass Protest; Latvia, Lithuania and Estonia's Struggle for Independence". ''The Times''.</cite></ref> Cynlluniodd yr actifyddion brotest arbennig o fawr ar gyfer hanner canmlwyddiant Cytundeb Molotov-Ribbentrop ym 1989. Nid yw'n eglur pryd a chan bwy y datblygwyd y syniad o gadwyn ddynol. Mae'n ymddangos bod y syniad wedi'i gynnig yn ystod cyfarfod tairochrog yn [[Pärnu]] ar 15 Gorffennaf. <ref>Anušauskas (2005), p. 617</ref> Llofnodwyd cytundeb swyddogol rhwng gweithredwyr y Baltig yn Cēsis ar 12 Awst. Cymeradwyodd awdurdodau’r Blaid Gomiwnyddol leol y brotest. <ref name="dobbs">{{Cite news|title=Baltic States Link in Protest 'So Our Children Can Be Free'; 'Chain' Participants Decry Soviet Takeover|first=Michael|last=Dobbs|author-link=Michael Dobbs (US author)|work=The Washington Post|date=24 August 1989}}</ref> Ar yr un pryd roedd sawl deiseb wahanol, yn gwadu meddiannaeth Sofietaidd, yn casglu cannoedd ar filoedd o lofnodion. <ref name="imse27">{{Cite news|title=Baltic Residents Make Bold New Push For Independence|first=Ann|last=Imse|date=27 August 1989|agency=Associated Press|url=https://news.google.com/newspapers?id=TdkVAAAAIBAJ&pg=5034,8416862}}</ref>
Yng ngoleuni ''glasnost'' a ''perestroika'', roedd arddangosiadau stryd wedi bod yn cynyddu o ran poblogrwydd a chefnogaeth. Ar 23 Awst 1986, cynhaliwyd gwrthdystiadau Diwrnod Rhuban Du mewn 21 o ddinasoedd y gorllewin gan gynnwys [[Dinas Efrog Newydd|Efrog Newydd]], [[Ottawa]], [[Llundain]], [[Stockholm]], [[Seattle]], [[Los Angeles]], [[Perth, Gorllewin Awstralia|Perth]], a [[Washington, D.C.|Washington, DC]] i ddwyn sylw ledled y byd i droseddau hawliau dynol gan yr Undeb Sofietaidd. Yn 1987, cynhaliwyd protestiadau Diwrnod y Rhuban Du mewn 36 o ddinasoedd gan gynnwys [[Vilnius]], Lithwania. Cynhaliwyd protestiadau yn erbyn Cytundeb Ribbentrop Molotov hefyd yn Tallinn a Riga ym 1987. Ym 1988, am y tro cyntaf, cymeradwywyd protestiadau o'r fath gan yr awdurdodau Sofietaidd ac ni wnaethant ddod i ben mewn arestiadau.<ref name="dej">{{Cite news|first=Mary|last=Dejevsky|title=Baltic Groups Plan Mass Protest; Latvia, Lithuania and Estonia's Struggle for Independence|work=The Times|date=23 August 1989}}</ref> Cynlluniodd yr actifyddion brotest arbennig o fawr ar gyfer hanner canmlwyddiant Cytundeb Molotov-Ribbentrop ym 1989. Nid yw'n eglur pryd a chan bwy y datblygwyd y syniad o gadwyn ddynol. Mae'n ymddangos bod y syniad wedi'i gynnig yn ystod cyfarfod tairochrog yn [[Pärnu]] ar 15 Gorffennaf.<ref>Anušauskas (2005), p. 617</ref> Llofnodwyd cytundeb swyddogol rhwng gweithredwyr y Baltig yn Cēsis ar 12 Awst. Cymeradwyodd awdurdodau’r Blaid Gomiwnyddol leol y brotest.<ref name="dobbs">{{Cite news|title=Baltic States Link in Protest 'So Our Children Can Be Free'; 'Chain' Participants Decry Soviet Takeover|first=Michael|last=Dobbs|author-link=Michael Dobbs (US author)|work=The Washington Post|date=24 August 1989}}</ref> Ar yr un pryd roedd sawl deiseb wahanol, yn gwadu meddiannaeth Sofietaidd, yn casglu cannoedd ar filoedd o lofnodion.<ref name="imse27">{{Cite news|title=Baltic Residents Make Bold New Push For Independence|first=Ann|last=Imse|date=27 August 1989|agency=Associated Press|url=https://news.google.com/newspapers?id=TdkVAAAAIBAJ&pg=5034,8416862}}</ref>


Mapiodd y trefnwyr y gadwyn allan, gan ddynodi lleoliadau penodol i ddinasoedd a threfi penodol i sicrhau y byddai'r gadwyn yn ddi-dor. Darparwyd reidiau bws am ddim i'r rheini nad oedd ganddynt gludiant arall. <ref name="a100">Alanen (2004), [https://books.google.com/books?id=7S5zAw_sKFUC&pg=PA100 p. 100]</ref> Ymledodd y paratoadau ledled y wlad, gan fywiogi'r boblogaeth wledig a oedd heb ei datgelu o'r blaen. <ref name="a78">Alanen (2004), [https://books.google.com/books?id=7S5zAw_sKFUC&pg=PA78&as_brr=3&client=firefox-a#v=onepage&f=false p. 78]</ref> Ni chaniataodd rhai cyflogwyr i weithwyr gymryd y diwrnod i ffwrdd o'r gwaith (cwympodd 23 Awst ar ddydd Mercher), tra bod eraill yn noddi'r reidiau bws. Ar ddiwrnod y digwyddiad, fe wnaeth darllediadau radio arbennig helpu i gydlynu'r ymdrech. <ref name="dobbs"/> Cyhoeddodd Estonia wyliau cyhoeddus. <ref name="lod2m">{{Cite news|first=Robin|last=Lodge|title=More than Two Million Join Human Chain in Soviet Baltics|publisher=[[Reuters News]]|date=23 August 1989}}</ref>
Mapiodd y trefnwyr y gadwyn allan, gan ddynodi lleoliadau penodol i ddinasoedd a threfi penodol i sicrhau y byddai'r gadwyn yn ddi-dor. Darparwyd reidiau bws am ddim i'r rheini nad oedd ganddynt gludiant arall.<ref name="a100">Alanen (2004), [https://books.google.com/books?id=7S5zAw_sKFUC&pg=PA100 p. 100]</ref> Ymledodd y paratoadau ledled y wlad, gan fywiogi'r boblogaeth wledig a oedd heb ei datgelu o'r blaen.<ref name="a78">Alanen (2004), [https://books.google.com/books?id=7S5zAw_sKFUC&pg=PA78&as_brr=3&client=firefox-a#v=onepage&f=false p. 78]</ref> Ni chaniataodd rhai cyflogwyr i weithwyr gymryd y diwrnod i ffwrdd o'r gwaith (cwympodd 23 Awst ar ddydd Mercher), tra bod eraill yn noddi'r reidiau bws. Ar ddiwrnod y digwyddiad, fe wnaeth darllediadau radio arbennig helpu i gydlynu'r ymdrech.<ref name="dobbs"/> Cyhoeddodd Estonia wyliau cyhoeddus.<ref name="lod2m">{{Cite news|first=Robin|last=Lodge|title=More than Two Million Join Human Chain in Soviet Baltics|publisher=[[Reuters News]]|date=23 August 1989}}</ref>


Cyhoeddodd y mudiadau pro-annibyniaeth Baltig ddatganiad ar y cyd i'r byd a'r gymuned Ewropeaidd yn enw'r brotest. Condemniodd y datganiad Gytundeb Molotov-Ribbentrop, gan ei alw’n weithred droseddol, ac anogodd ddatganiad bod y cytundeb yn “ddi-rym o’r eiliad o arwyddo." <ref name="fax">{{Cite web|url=http://www.balticway.net/uploads/LV_written_docs/BalticWayfax%20(3).pdf|title=The Baltic Way|date=17 August 1989|publisher=Estonian, Latvian and Lithuanian National Commissions for UNESCO|access-date=20 August 2009|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110723022811/http://www.balticway.net/uploads/LV_written_docs/BalticWayfax%20(3).pdf|archivedate=23 July 2011}}</ref> Dywedodd y datganiad fod cwestiwn y Baltig yn "broblem [[hawliau dynol]] anymarferol" gan gyhuddo'r gymuned Ewropeaidd o "safonau dwbl" a throi llygad dall at "gytrefi olaf oes Hitler-Stalin." Ar ddiwrnod y brotest, cyhoeddodd ''Pravda'' olygyddol o'r enw "Only the Facts." Roedd yn gasgliad o ddyfyniadau gan weithredwyr o blaid annibyniaeth gyda'r bwriad o ddangos natur gwrth-Sofietaidd annerbyniol eu gwaith. <ref name="s67">Senn (1995), p. 67</ref><gallery widths="250px" heights="180px" class="center">
Cyhoeddodd y mudiadau o blaid annibyniaeth ddatganiad ar y cyd i'r byd a'r gymuned Ewropeaidd yn enw'r brotest. Condemniodd y datganiad Gytundeb Molotov-Ribbentrop, gan ei alw’n weithred droseddol, ac anogodd ddatganiad bod y cytundeb yn “ddi-rym o’r eiliad o arwyddo." <ref name="fax">{{Cite web|url=http://www.balticway.net/uploads/LV_written_docs/BalticWayfax%20(3).pdf|title=The Baltic Way|date=17 August 1989|publisher=Estonian, Latvian and Lithuanian National Commissions for UNESCO|access-date=20 August 2009|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110723022811/http://www.balticway.net/uploads/LV_written_docs/BalticWayfax%20(3).pdf|archivedate=23 July 2011}}</ref> Dywedodd y datganiad fod cwestiwn y Baltig yn "broblem [[hawliau dynol]] anymarferol" gan gyhuddo'r gymuned Ewropeaidd o "safonau dwbl" a throi llygad dall at "gytrefi olaf oes Hitler-Stalin." Ar ddiwrnod y brotest, cyhoeddodd ''Pravda'' olygyddol o'r enw "Only the Facts." Roedd yn gasgliad o ddyfyniadau gan weithredwyr o blaid annibyniaeth gyda'r bwriad o ddangos natur gwrth-Sofietaidd annerbyniol eu gwaith. <ref name="s67">Senn (1995), p. 67</ref><gallery widths="250" heights="180" class="center">
Delwedd:Coverage diagram of the Baltic Way.jpeg|Diagram yn dynodi darn o'r ffordd i bob dinas a thref i'w gorchuddio
Delwedd:Coverage diagram of the Baltic Way.jpeg|Diagram yn dynodi darn o'r ffordd i bob dinas a thref i'w gorchuddio
Delwedd:Portable radio and badge for the Baltic unity from 1989, Latvia.JPG|Roedd pobl yn cario radios cludadwy i gydlynu'r ymdrechion a'r bathodynnau i ddangos undod y tair talaith
Delwedd:Portable radio and badge for the Baltic unity from 1989, Latvia.JPG|Roedd pobl yn cario radios cludadwy i gydlynu'r ymdrechion a'r bathodynnau i ddangos undod y tair gwlad
Delwedd:Traffic during the Baltic Way.jpeg|Jam traffig ar [[A2 highway (Lithuania)|briffordd yr A2]]
Delwedd:Traffic during the Baltic Way.jpeg|Jam traffig ar [[A2 highway (Lithuania)|briffordd yr A2]]
</gallery>
</gallery>


=== Cadwyn ddynol ===
=== Cadwyn ddynol ===
[[Delwedd:Airplane_over_the_Baltic_Way.jpeg|bawd| Awyren yn hedfan dros y gadwyn ddynol]]
[[Delwedd:Airplane_over_the_Baltic_Way.jpeg|bawd| Awyren yn hedfan dros y gadwyn ddynol]]
Cysylltodd y gadwyn y tair prifddinas Baltig - [[Vilnius]], [[Riga]], a [[Tallinn]] . Roedd yn rhedeg o Vilnius ar hyd priffordd yr A2 trwy Širvintos ac Ukmergė i [[Panevėžys]], yna ar hyd y Via Baltica trwy Pasvalys i Bauska yn Latfia a thrwy Iecava a Ķekava i [[Riga]] ( priffordd Bauska, stryd Ziepniekkalna, stryd Mūkusalas, pont Stone, Kaļķuas, stryd Brļķī, stryd) ac yna ar hyd ffordd A2, trwy Vangaži, Sigulda, Līgatne, Mūrnieki a Drabeši, i Cēsis, oddi yno, trwy Lode, i [[Valmiera]] ac yna trwy Jēči, Lizdēni, {{Interlanguage link|Rencēni|et}}, Oleri, Rūjiena ac Ķoņi i dref Estoneg Karksi-Nuia ac oddi yno trwy Viljandi, Türi a Rapla i Tallinn. <ref>{{Cite web|url=http://www.ltfmuz.lv/files/Iepirkums_tfm_m-ksliniecisk-_risin-juma_realiz-cija2.doc|title=Archived copy|access-date=2013-07-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131226203109/http://www.ltfmuz.lv/files/Iepirkums_tfm_m-ksliniecisk-_risin-juma_realiz-cija2.doc|archivedate=2013-12-26}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.balticway.net/|title=The Baltic Way|access-date=10 Gorffennaf 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130725034900/http://www.balticway.net/|archivedate=25 July 2013}}</ref> Cysylltodd yr arddangoswyr ddwylo'n heddychlon am 15 munud am 19:00 amser lleol (16:00 GMT ). <ref name="conr"/> Yn ddiweddarach, cynhaliwyd nifer o gynulliadau a phrotestiadau lleol. Yn Vilnius, ymgasglodd tua 5,000 o bobl yn Sgwâr yr Eglwys Gadeiriol, gan ddal canhwyllau a chanu caneuon cenedlaethol, gan gynnwys ''Tautiška giesmė''. <ref name="imse">{{Cite news|first=Ann|last=Imse|title=Baltic Residents Form Human Chain in Defiance of Soviet Rule|agency=Associated Press|date=23 August 1989}}</ref> Mewn man arall, roedd offeiriaid yn cynnal offerennau neu'n canu clychau eglwys. Ymgasglodd arweinwyr Ffryntiau Poblogaidd Estonia a Latfia ar y ffin rhwng eu dwy weriniaeth ar gyfer seremoni angladd symbolaidd, lle cafodd croes ddu anferth ei rhoi ar dân. <ref name="reuters">{{Cite news|first=Robin|last=Lodge|title=More than Two Million Join Human Chain in Soviet Baltics|publisher=[[Reuters News]]|date=23 Awst 1989}}</ref> Daliodd y protestwyr ganhwyllau a baneri cenedlaethol cyn y rhyfel wedi'u haddurno â rhubanau du er cof am ddioddefwyr y terfysgaeth Sofietaidd: Brodyr y Goedwig, alltudion i [[Siberia]], carcharorion gwleidyddol, a " gelynion y bobl ." <ref>{{Cite news|title=Huge Protest 50 Years After Soviet Seizure|first=Michael|last=Dobbs|author-link=Michael Dobbs (US author)|date=24 August 1989|publisher=The San Francisco Chronicle}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFDobbs1989">[[Michael Dobbs (awdur yr UD)|Dobbs, Michael]] (24 August 1989). "Huge Protest 50 Years After Soviet Seizure". The San Francisco Chronicle.</cite></ref>
Cysylltodd y gadwyn y tair prifddinas Baltig - [[Vilnius]], [[Riga]], a [[Tallinn]]. Roedd yn rhedeg o Vilnius ar hyd priffordd yr A2 trwy Širvintos ac Ukmergė i [[Panevėžys]], yna ar hyd y Via Baltica trwy Pasvalys i Bauska yn Latfia a thrwy Iecava a Ķekava i [[Riga]] (priffordd Bauska, stryd Ziepniekkalna, stryd Mūkusalas, pont Stone, Kaļķuas, stryd Brļķī, stryd) ac yna ar hyd ffordd A2, trwy Vangaži, Sigulda, Līgatne, Mūrnieki a Drabeši, i Cēsis, oddi yno, trwy Lode, i [[Valmiera]] ac yna trwy Jēči, Lizdēni, {{Interlanguage link|Rencēni|et}}, Oleri, Rūjiena ac Ķoņi i dref Estoneg Karksi-Nuia ac oddi yno trwy Viljandi, Türi a Rapla i Tallinn. <ref>{{Cite web|url=http://www.ltfmuz.lv/files/Iepirkums_tfm_m-ksliniecisk-_risin-juma_realiz-cija2.doc|title=Archived copy|access-date=2013-07-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131226203109/http://www.ltfmuz.lv/files/Iepirkums_tfm_m-ksliniecisk-_risin-juma_realiz-cija2.doc|archivedate=2013-12-26}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.balticway.net/|title=The Baltic Way|access-date=10 Gorffennaf 2013|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130725034900/http://www.balticway.net/|archivedate=25 July 2013}}</ref> Cysylltodd yr arddangoswyr ddwylo'n heddychlon am 15 munud am 19:00 amser lleol (16:00 GMT ). <ref name="conr"/> Yn ddiweddarach, cynhaliwyd nifer o gynulliadau a phrotestiadau lleol. Yn Vilnius, ymgasglodd tua 5,000 o bobl yn Sgwâr yr Eglwys Gadeiriol, gan ddal canhwyllau a chanu caneuon cenedlaethol, gan gynnwys ''Tautiška giesmė''.<ref name="imse">{{Cite news|first=Ann|last=Imse|title=Baltic Residents Form Human Chain in Defiance of Soviet Rule|agency=Associated Press|date=23 August 1989}}</ref> Mewn man arall, roedd offeiriaid yn cynnal offerennau neu'n canu clychau eglwys. Ymgasglodd arweinwyr Ffryntiau Poblogaidd Estonia a Latfia ar y ffin rhwng eu dwy weriniaeth ar gyfer seremoni angladd symbolaidd, lle cafodd croes ddu anferth ei rhoi ar dân.<ref name="reuters">{{Cite news|first=Robin|last=Lodge|title=More than Two Million Join Human Chain in Soviet Baltics|publisher=[[Reuters News]]|date=23 Awst 1989}}</ref> Daliodd y protestwyr ganhwyllau a baneri cenedlaethol cyn y rhyfel wedi'u haddurno â rhubanau du er cof am ddioddefwyr y terfysgaeth Sofietaidd: Brodyr y Goedwig, alltudion i [[Siberia]], carcharorion gwleidyddol, a "gelynion y bobl."<ref>{{Cite news|title=Huge Protest 50 Years After Soviet Seizure|first=Michael|last=Dobbs|author-link=Michael Dobbs (US author)|date=24 August 1989|publisher=The San Francisco Chronicle}}</ref>


Yn Sgwâr Pushkin, Moscow, cyflogwyd rhengoedd o heddlu terfysg arbennig pan geisiodd ychydig gannoedd o bobl lwyfannu gwrthdystiad cydymdeimlad. Dywedodd TASS fod 75 yn cael eu cadw yn y ddalfa am dorri heddwch, mân fandaliaeth, a throseddau eraill. <ref>{{Cite news|first=Ann|last=Imse|title=Baltic Residents Form Human Chain in Defiance of Soviet Rule|agency=Associated Press|date=23 August 1989}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">Imse, Ann (23 August 1989). "Baltic Residents Form Human Chain in Defiance of Soviet Rule". Associated Press.</cite></ref> Protestiodd tua 13,000 yng Ngweriniaeth Sosialaidd Sofietaidd Moldafia a gafodd ei effeithio hefyd gan y protocol cudd. <ref name="lod">{{Cite news|first=Robin|last=Lodge|title=Human Chain Spanning: Soviet Baltics Shows Nationalist Feeling|publisher=[[Reuters News]]|date=23 August 1989}}</ref> Cynhaliwyd gwrthdystiad gan émigré y Baltig a [[Almaenwyr|chydymdeimlwyr yr Almaen]] o flaen llysgenhadaeth y Sofietiaid yn [[Bonn]], [[Gorllewin yr Almaen|Gorllewin yr Almaen ar y]] pryd.
Yn Sgwâr Pushkin, Moscow, cyflogwyd rhengoedd o heddlu terfysg arbennig pan geisiodd ychydig gannoedd o bobl lwyfannu gwrthdystiad cydymdeimlad. Dywedodd TASS fod 75 yn cael eu cadw yn y ddalfa am dorri heddwch, mân fandaliaeth, a throseddau eraill. <ref>{{Cite news|first=Ann|last=Imse|title=Baltic Residents Form Human Chain in Defiance of Soviet Rule|agency=Associated Press|date=23 August 1989}}</ref> Protestiodd tua 13,000 yng Ngweriniaeth Sosialaidd Sofietaidd Moldafia a gafodd ei effeithio hefyd gan y protocol cudd.<ref name="lod">{{Cite news|first=Robin|last=Lodge|title=Human Chain Spanning: Soviet Baltics Shows Nationalist Feeling|publisher=[[Reuters News]]|date=23 August 1989}}</ref> Cynhaliwyd gwrthdystiad gan émigré y Baltig a [[Almaenwyr|chydymdeimlwyr yr Almaen]] o flaen llysgenhadaeth y Sofietiaid yn [[Bonn]], [[Gorllewin yr Almaen|Gorllewin yr Almaen ar y]] pryd.
{| class="wikitable floatleft"
{| class="wikitable floatleft"
!Mesur <ref>{{Cite news|title=Independence Fever Sets Up Confrontation|first=Michael|last=Dobbs|author-link=Michael Dobbs (US author)|date=27 August 1989|work=The Washington Post}}</ref>
!Mesur <ref>{{Cite news|title=Independence Fever Sets Up Confrontation|first=Michael|last=Dobbs|author-link=Michael Dobbs (US author)|date=27 August 1989|work=The Washington Post}}</ref>
Llinell 60: Llinell 60:
| 80%
| 80%
|}
|}
Mae'r mwyafrif o amcangyfrifon o nifer y cyfranogwyr yn amrywio rhwng miliwn a dwy filiwn. Adroddodd [[Reuters|Reuters News]] y diwrnod canlynol bod tua 700,000 o Estoniaid a 1,000,000 o Lithwaniaid wedi ymuno â'r protestiadau. <ref name="lod"/> Amcangyfrifodd Ffrynt Boblogaidd Latfia bresenoldeb o 400,000. <ref>{{Cite news|title=Pravda chides Baltic activists|agency=Associated Press|date=24 August 1989|publisher=[[Tulsa World]]}}</ref> Cyn y digwyddiad, roedd y trefnwyr yn disgwyl presenoldeb o 1,500,000 allan o'r tua 8,000,000 o drigolion y tair talaith. Roedd disgwyliadau o'r fath yn rhagweld y byddai 25-30% yn pleidleisio ymhlith y boblogaeth frodorol. <ref name="a78">Alanen (2004), [https://books.google.com/books?id=7S5zAw_sKFUC&pg=PA78&as_brr=3&client=firefox-a#v=onepage&f=false p. 78]</ref> Yn ôl y niferoedd swyddogol Sofietaidd, a ddarparwyd gan TASS, roedd 300,000 o gyfranogwyr yn Estonia a bron i 500,000 yn Lithwania. <ref name="imse"/> Er mwyn gwneud y gadwyn yn bosibl yn gorfforol, roedd angen presenoldeb oddeutu 200,000 o bobl ym mhob gwladwriaeth. <ref>{{Cite news|first=Peter|last=Conradi|title=Hundreds of Thousands to Demonstrate in Soviet Baltics|publisher=[[Reuters News]]|date=18 Awst 1989}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFConradi1989">Conradi, Peter (18 August 1989). "Hundreds of Thousands to Demonstrate in Soviet Baltics". [[Reuters|Reuters News]].</cite></ref> Dangosodd lluniau fideo a gymerwyd o awyrennau a hofrenyddion linell bron yn barhaus o bobl ledled cefn gwlad. <ref name="nyt"/><gallery widths="250px" heights="180px" class="center">
Mae'r mwyafrif o amcangyfrifon o nifer y cyfranogwyr yn amrywio rhwng miliwn a dwy filiwn. Adroddodd [[Reuters|Reuters News]] y diwrnod canlynol bod tua 700,000 o Estoniaid a 1,000,000 o Lithwaniaid wedi ymuno â'r protestiadau.<ref name="lod"/> Amcangyfrifodd Ffrynt Boblogaidd Latfia bresenoldeb o 400,000.<ref>{{Cite news|title=Pravda chides Baltic activists|agency=Associated Press|date=24 August 1989|publisher=[[Tulsa World]]}}</ref> Cyn y digwyddiad, roedd y trefnwyr yn disgwyl presenoldeb o 1,500,000 allan o'r tua 8,000,000 o drigolion y tair gwlad. Roedd disgwyliadau o'r fath yn rhagweld y byddai 25-30% yn pleidleisio ymhlith y boblogaeth frodorol.<ref name="a78">Alanen (2004), [https://books.google.com/books?id=7S5zAw_sKFUC&pg=PA78&as_brr=3&client=firefox-a#v=onepage&f=false p. 78]</ref> Yn ôl y niferoedd swyddogol Sofietaidd, a ddarparwyd gan TASS, roedd 300,000 o gyfranogwyr yn Estonia a bron i 500,000 yn Lithwania.<ref name="imse"/> Er mwyn gwneud y gadwyn yn bosibl yn gorfforol, roedd angen presenoldeb oddeutu 200,000 o bobl ym mhob gwladwriaeth.<ref>{{Cite news|first=Peter|last=Conradi|title=Hundreds of Thousands to Demonstrate in Soviet Baltics|publisher=[[Reuters News]]|date=18 Awst 1989}}</ref> Dangosodd lluniau fideo a gymerwyd o awyrennau a hofrenyddion linell bron yn barhaus o bobl ledled cefn gwlad.<ref name="nyt"/><gallery widths="250px" heights="180px" class="center">
Delwedd:Balti kett 22.jpg|Yn Estonia
Delwedd:Balti kett 22.jpg|Yn Estonia
Delwedd:Baltic Way in Latvia near Krekava.jpeg|Yn Latfia
Delwedd:Baltic Way in Latvia near Krekava.jpeg|Yn Latfia
Llinell 67: Llinell 67:


=== Yn syth ar ôl ===
=== Yn syth ar ôl ===
{{Blwch dyfyniad|width=40%|quote="Matters have gone far. There is a serious threat to the fate of the Baltic peoples. People should know the abyss into which they are being pushed by their nationalistic leaders. Should they achieve their goals, the possible consequences could be catastrophic to these nations. A question could arise as to their very existence."|source=Declaration of the [[Central Committee of the Communist Party of the Soviet Union|Central Committee]] on the situation in the Soviet Baltic republics, 26 August<ref>{{cite book |title=The Baltic States: Years of Dependence 1940–1990 |first=Romuald J. |last=Misiunas |author2=Rein Taagepera |publisher=University of California Press |edition=expanded |year=1993 |isbn=0-520-08228-1 |page=[https://archive.org/details/balticstatesyear00misi/page/328 328] |url=https://archive.org/details/balticstatesyear00misi/page/328 }}</ref>}}Ar 26 Awst 1989, darllenwyd ynganiad gan Bwyllgor Canolog y Blaid Gomiwnyddol yn ystod 19 munud agoriadol ''Vremya'', prif raglen newyddion gyda'r nos ar deledu Sofietaidd. <ref>{{Cite news|title=Moscow Condemns nationalist 'Virus' in 3 Baltic Lands|first=Esther B.|last=Fein|date=27 August 1989|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/1989/08/27/world/moscow-condemns-nationalist-virus-in-3-baltic-lands.html}}</ref> Roedd yn rybudd wedi'i eirio'n chwyrn am dyfu "grwpiau cenedlaetholgar, eithafol" a ddatblygodd agendâu "gwrth-sosialaidd a gwrth-Sofietaidd". <ref name="rem">{{Cite news|title=Kremlin Condemns Baltic Nationalists; Soviets Warn Separatism Risks 'Disaster'|first=David|last=Remnick|date=27 August 1989|work=The Washington Post}}</ref> Roedd y cyhoeddiad yn honni bod y grwpiau hyn yn gwahaniaethu yn erbyn lleiafrifoedd ethnig ac yn dychryn y rhai a oedd yn dal yn deyrngar i ddelfrydau Sofietaidd. Beirniadwyd awdurdodau lleol yn agored am eu methiant i atal yr actifyddion hyn. Cyfeiriwyd at y Ffordd Baltig fel "hysteria cenedlaetholgar." Yn ôl yr ynganiad, byddai datblygiadau o'r fath yn arwain at ganlyniadau "affwysol" a "thrychinebus". <ref name="imse27"/> Galwyd ar y gweithwyr a'r werin i achub y sefyllfa ac amddiffyn delfrydau Sofietaidd. At ei gilydd, roedd negeseuon cymysg: er eu bod yn bygwth defnyddio grym yn anuniongyrchol, roedd hefyd yn gobeithio y gellid datrys y gwrthdaro trwy ddulliau diplomyddol. Dehonglwyd nad oedd y Pwyllgor Canolog wedi penderfynu eto pa ffordd i fynd a'i fod wedi gadael y ddau bosibilrwydd yn agored. Roedd yr alwad i offerennau pro-Sofietaidd yn dangos bod Moscow yn credu bod ganddi gynulleidfa sylweddol o hyd taleithiau'r Baltig. <ref name="s67">Senn (1995), p. 67</ref> Dehonglwyd beirniadaeth lem o Bartïon Comiwnyddol Baltig fel arwydd y byddai Moscow yn ceisio disodli eu harweinyddiaeth. <ref name="i347">Laurinavičius (2008), p. 347</ref> Fodd bynnag, bron yn syth ar ôl y darllediad, dechreuodd y naws ym Moscow feddalu <ref>Laurinavičius (2008), p. 350</ref> a methodd yr awdurdodau Sofietaidd â mynd ar drywydd unrhyw un o'u bygythiadau. Yn y pen draw, yn ôl yr hanesydd Alfred Erich Senn, daeth yr ynganiad yn destun cywilydd. <ref name="s69">Senn (1995), p. 69</ref>
{{Blwch dyfyniad|width=40%|quote="Matters have gone far. There is a serious threat to the fate of the Baltic peoples. People should know the abyss into which they are being pushed by their nationalistic leaders. Should they achieve their goals, the possible consequences could be catastrophic to these nations. A question could arise as to their very existence."|source=Declaration of the [[Central Committee of the Communist Party of the Soviet Union|Central Committee]] on the situation in the Soviet Baltic republics, 26 August<ref>{{cite book |title=The Baltic States: Years of Dependence 1940–1990 |first=Romuald J. |last=Misiunas |author2=Rein Taagepera |publisher=University of California Press |edition=expanded |year=1993 |isbn=0-520-08228-1 |page=[https://archive.org/details/balticstatesyear00misi/page/328 328] |url=https://archive.org/details/balticstatesyear00misi/page/328 }}</ref>}}Ar 26 Awst 1989, darllenwyd ynganiad gan Bwyllgor Canolog y Blaid Gomiwnyddol yn ystod 19 munud agoriadol ''Vremya'', prif raglen newyddion gyda'r nos ar deledu Sofietaidd.<ref>{{Cite news|title=Moscow Condemns nationalist 'Virus' in 3 Baltic Lands|first=Esther B.|last=Fein|date=27 August 1989|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/1989/08/27/world/moscow-condemns-nationalist-virus-in-3-baltic-lands.html}}</ref> Roedd yn rybudd wedi'i eirio'n chwyrn am dyfu "grwpiau cenedlaetholgar, eithafol" a ddatblygodd agendâu "gwrth-sosialaidd a gwrth-Sofietaidd".<ref name="rem">{{Cite news|title=Kremlin Condemns Baltic Nationalists; Soviets Warn Separatism Risks 'Disaster'|first=David|last=Remnick|date=27 August 1989|work=The Washington Post}}</ref> Roedd y cyhoeddiad yn honni bod y grwpiau hyn yn gwahaniaethu yn erbyn lleiafrifoedd ethnig ac yn dychryn y rhai a oedd yn dal yn deyrngar i ddelfrydau Sofietaidd. Beirniadwyd awdurdodau lleol yn agored am eu methiant i atal yr actifyddion hyn. Cyfeiriwyd at y Ffordd Baltig fel "hysteria cenedlaetholgar." Yn ôl yr ynganiad, byddai datblygiadau o'r fath yn arwain at ganlyniadau "affwysol" a "thrychinebus".<ref name="imse27"/> Galwyd ar y gweithwyr a'r werin i achub y sefyllfa ac amddiffyn delfrydau Sofietaidd. At ei gilydd, roedd negeseuon cymysg: er eu bod yn bygwth defnyddio grym yn anuniongyrchol, roedd hefyd yn gobeithio y gellid datrys y gwrthdaro trwy ddulliau diplomyddol. Dehonglwyd nad oedd y Pwyllgor Canolog wedi penderfynu eto pa ffordd i fynd a'i fod wedi gadael y ddau bosibilrwydd yn agored. Roedd yr alwad i offerennau pro-Sofietaidd yn dangos bod Moscow yn credu bod ganddi gynulleidfa sylweddol o hyd taleithiau'r Baltig.<ref name="s67">Senn (1995), p. 67</ref> Dehonglwyd beirniadaeth lem o Bartïon Comiwnyddol Baltig fel arwydd y byddai Moscow yn ceisio disodli eu harweinyddiaeth.<ref name="i347">Laurinavičius (2008), p. 347</ref> Fodd bynnag, bron yn syth ar ôl y darllediad, dechreuodd y naws ym Moscow feddalu<ref>Laurinavičius (2008), p. 350</ref> a methodd yr awdurdodau Sofietaidd â mynd ar drywydd unrhyw un o'u bygythiadau. Yn y pen draw, yn ôl yr hanesydd Alfred Erich Senn, daeth yr ynganiad yn destun cywilydd.<ref name="s69">Senn (1995), p. 69</ref>


Anogodd Arlywydd yr Unol Daleithiau [[George H. W. Bush|George HW Bush]] <ref>{{Cite news|title=Bush Urges Restraint in Baltics Dealings|first=Cragg|last=Hines|author-link=Cragg Hines|date=29 August 1989|publisher=[[Houston Chronicle]]}}</ref> a changhellor [[Gorllewin yr Almaen]] [[Helmut Kohl]] ddiwygiadau heddychlon a beirniadwyd Gytundeb Molotov-Ribbentrop. <ref>Laurinavičius (2008), pp. 351–352</ref> Ar 31 Awst, cyhoeddodd gweithredwyr y Baltig ddatganiad ar y cyd i [[Javier Pérez de Cuéllar]], [[Ysgrifennydd Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig]] . <ref>Laurinavičius (2008), p. 352</ref> Roeddent yn honni eu bod dan fygythiad ymddygiad ymosodol a gofynnwyd iddynt gael comisiwn rhyngwladol i fonitro'r sefyllfa. Ar 19–20 Medi, ymgynnullodd Pwyllgor Canolog y Blaid Gomiwnyddol i drafod cwestiwn cenedligrwydd - rhywbeth yr oedd [[Mikhail Gorbachev]] wedi bod yn ei ohirio ers dechrau 1988. <ref>Senn (1995), p. 70</ref> Nid oedd y plenwm yn mynd i’r afael yn benodol â’r sefyllfa yn nhaleithiau’r Baltig a bu'n ailddatgan hen egwyddorion ynglŷn â’r Undeb Sofietaidd canolog a rôl ddominyddol yr iaith Rwsieg. <ref>Laurinavičius (2008), p. 361</ref> Roedd yn addo rhywfaint o gynnydd mewn ymreolaeth, ond roedd yn gwrthgyferbyniol ac wedi methu â mynd i'r afael â'r rhesymau sylfaenol dros y gwrthdaro. <ref>{{Cite news|title=Flaws in Soviet Plan to End Strife: Moscow's Attempt to Cope with Nationalist Turmoil|first=Paul|last=Winfrey|date=25 September 1989|publisher=[[Financial Times]]}}</ref>
Anogodd Arlywydd yr Unol Daleithiau [[George H. W. Bush|George HW Bush]]<ref>{{Cite news|title=Bush Urges Restraint in Baltics Dealings|first=Cragg|last=Hines|author-link=Cragg Hines|date=29 August 1989|publisher=[[Houston Chronicle]]}}</ref> a changhellor [[Gorllewin yr Almaen]] [[Helmut Kohl]] ddiwygiadau heddychlon a beirniadwyd Gytundeb Molotov-Ribbentrop.<ref>Laurinavičius (2008), pp. 351–352</ref> Ar 31 Awst, cyhoeddodd gweithredwyr y Baltig ddatganiad ar y cyd i [[Javier Pérez de Cuéllar]], [[Ysgrifennydd Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig]].<ref>Laurinavičius (2008), p. 352</ref> Roeddent yn honni eu bod dan fygythiad ymddygiad ymosodol a gofynnwyd iddynt gael comisiwn rhyngwladol i fonitro'r sefyllfa. Ar 19–20 Medi, ymgynnullodd Pwyllgor Canolog y Blaid Gomiwnyddol i drafod cwestiwn cenedligrwydd - rhywbeth yr oedd [[Mikhail Gorbachev]] wedi bod yn ei ohirio ers dechrau 1988.<ref>Senn (1995), p. 70</ref> Nid oedd y plenwm yn mynd i’r afael yn benodol â’r sefyllfa yn nhaleithiau’r Baltig a bu'n ailddatgan hen egwyddorion ynglŷn â’r Undeb Sofietaidd canolog a rôl ddominyddol yr iaith Rwsieg.<ref>Laurinavičius (2008), p. 361</ref> Roedd yn addo rhywfaint o gynnydd mewn ymreolaeth, ond roedd yn gwrthgyferbyniol ac wedi methu â mynd i'r afael â'r rhesymau sylfaenol dros y gwrthdaro.<ref>{{Cite news|title=Flaws in Soviet Plan to End Strife: Moscow's Attempt to Cope with Nationalist Turmoil|first=Paul|last=Winfrey|date=25 September 1989|publisher=[[Financial Times]]}}</ref>


== Gwerthuso ==
== Gwerthuso ==
[[Delwedd:Baltic_Way_Monument.JPG|chwith|bawd|250x250px| Heneb Ffordd Baltig yn [[Vilnius]]]]
[[Delwedd:Baltic_Way_Monument.JPG|chwith|bawd|250x250px| Heneb Ffordd Baltig yn [[Vilnius]]]]
[[Delwedd:LT-2014-25litai-Baltijos_kelias-b.png|bawd| Darn arian coffa Litas wedi'i gysegru i'r Ffordd Baltig]]
[[Delwedd:LT-2014-25litai-Baltijos_kelias-b.png|bawd| Darn arian coffa Litas wedi'i gysegru i'r Ffordd Baltig]]
Helpodd y gadwyn ddynol i roi cyhoeddusrwydd i achos y Baltig ledled y byd ac roedd yn symbol o undod ymhlith pobloedd y Baltig. <ref>{{Cite book|title=Estonia: Return to Independence|first=Rein|last=Taagepera|url=https://books.google.com/books?id=kQETYU_m6O0C&pg=PA156|page=157|publisher=Westview Press|year=1993|isbn=0-8133-1703-7|series=Westview Series on the Post-Soviet Republics}}</ref> Ymledodd delwedd gadarnhaol y Chwyldro Canu di-drais ymhlith y cyfryngau gorllewinol. <ref>{{Cite book|title=The Latvians: A Short History|first=Andrejs|last=Plakans|page=174|url=https://books.google.com/books?id=Ad3-xvwdjE4C&pg=PA174|publisher=Hoover Press|year=1995|isbn=0-8179-9302-9|series=Studies of Nationalities}}</ref> Defnyddiodd yr actifyddion, gan gynnwys Vytautas Landsbergis, yr amlygiad cynyddol i leoli'r ddadl dros annibyniaeth Baltig fel cwestiwn moesol, ac nid gwleidyddol yn unig: byddai adennill annibyniaeth yn adfer cyfiawnder hanesyddol a datodiad Staliniaeth. <ref>{{Cite news|title=Baltics Call Soviet Annexation a 'Crime,' Equate Hitler, Stalin|first=Andrew|last=Katell|date=22 August 1989|agency=Associated Press}}</ref> <ref>Senn (1995), p. 155</ref> Roedd yn ddigwyddiad emosiynol, gan gryfhau'r penderfyniad i geisio annibyniaeth. Amlygodd y brotest fod y symudiadau o blaid annibyniaeth, a sefydlwyd union flwyddyn o’r blaen, yn dod yn fwy pendant a radical: fe wnaethant symud o fynnu mwy o ryddid o Moscow i annibyniaeth lawn. <ref name="nyt"/>
Helpodd y gadwyn ddynol i roi cyhoeddusrwydd i achos y Baltig ledled y byd ac roedd yn symbol o undod ymhlith pobloedd y Baltig.<ref>{{Cite book|title=Estonia: Return to Independence|first=Rein|last=Taagepera|url=https://books.google.com/books?id=kQETYU_m6O0C&pg=PA156|page=157|publisher=Westview Press|year=1993|isbn=0-8133-1703-7|series=Westview Series on the Post-Soviet Republics}}</ref> Ymledodd delwedd gadarnhaol y Chwyldro Canu di-drais ymhlith y cyfryngau gorllewinol.<ref>{{Cite book|title=The Latvians: A Short History|first=Andrejs|last=Plakans|page=174|url=https://books.google.com/books?id=Ad3-xvwdjE4C&pg=PA174|publisher=Hoover Press|year=1995|isbn=0-8179-9302-9|series=Studies of Nationalities}}</ref> Defnyddiodd yr actifyddion, gan gynnwys Vytautas Landsbergis, yr amlygiad cynyddol i leoli'r ddadl dros annibyniaeth Baltig fel cwestiwn moesol, ac nid gwleidyddol yn unig: byddai adennill annibyniaeth yn adfer cyfiawnder hanesyddol a datodiad Staliniaeth.<ref>{{Cite news|title=Baltics Call Soviet Annexation a 'Crime,' Equate Hitler, Stalin|first=Andrew|last=Katell|date=22 August 1989|agency=Associated Press}}</ref><ref>Senn (1995), p. 155</ref> Roedd yn ddigwyddiad emosiynol, gan gryfhau'r penderfyniad i geisio annibyniaeth. Amlygodd y brotest fod y symudiadau o blaid annibyniaeth, a sefydlwyd union flwyddyn o’r blaen, yn dod yn fwy pendant a radical: fe wnaethant symud o fynnu mwy o ryddid o Moscow i annibyniaeth lawn.<ref name="nyt"/>


Ym mis Rhagfyr 1989, derbyniodd Cyngres Dirprwyon y Bobl a lofnododd [[Mikhail Gorbachev]] yr adroddiad gan gomisiwn Yakovlev yn condemnio protocolau cyfrinachol Cytundeb Molotov-Ribbentrop. <ref>Senn (1995), p. 78</ref> Ym mis Chwefror 1990, cynhaliwyd yr etholiadau democrataidd rhydd cyntaf i'r Goruchaf Sofietiaid ym mhob un o'r tair talaith Baltig ac enillodd ymgeiswyr o blaid annibyniaeth fwyafrifoedd. Ar 11 Mawrth 1990, o fewn saith mis i Ffordd y Baltig, daeth Lithwania y wladwriaeth Sofietaidd gyntaf i ddatgan annibyniaeth. Cydnabuwyd annibyniaeth y tair talaith Baltig gan y mwyafrif o wledydd y gorllewin erbyn diwedd 1991.
Ym mis Rhagfyr 1989, derbyniodd Cyngres Dirprwyon y Bobl a lofnododd [[Mikhail Gorbachev]] yr adroddiad gan gomisiwn Yakovlev yn condemnio protocolau cyfrinachol Cytundeb Molotov-Ribbentrop.<ref>Senn (1995), p. 78</ref> Ym mis Chwefror 1990, cynhaliwyd yr etholiadau democrataidd rhydd cyntaf i'r Goruchaf Sofietiaid ym mhob un o'r tair gwlad ac enillodd ymgeiswyr o blaid annibyniaeth fwyafrifoedd. Ar 11 Mawrth 1990, o fewn saith mis i Ffordd y Baltig, daeth Lithwania y wladwriaeth Sofietaidd gyntaf i ddatgan annibyniaeth. Cydnabuwyd annibyniaeth y tair gwlad gan y mwyafrif o wledydd y gorllewin erbyn diwedd 1991.


Roedd y brotest hon yn un o'r cadwyni dynol di-dor cynharaf a hiraf mewn hanes. Yn ddiweddarach, trefnwyd cadwyni dynol tebyg mewn llawer o wledydd a rhanbarthau Dwyrain Ewrop yr [[Yr Undeb Sofietaidd|Undeb Sofietaidd]] ac, yn fwy diweddar, yn [[Taiwan]] ( 228 Rali Law yn Llaw ) a [[Catalwnia|Chatalwnia]] ( Ffordd Catalwnia ). Ar 30 mlynedd ers sefydlu'r Ffordd Baltig, {{Convert|30|mi}} ffurfiwyd cadwyn ddynol o'r enw Ffordd Hong Kong yn ystod protestiadau 2019–20 Hong Kong . <ref name="msn23aug2019">{{Cite web|url=https://www.msn.com/en-us/news/world/hong-kong-emulates-a-human-chain-that-broke-soviet-rule/ar-AAGezM2|title=Hong Kong emulates a human chain that broke Soviet rule|first=Adam|last=Rasmi|website=MSN|date=23 August 2019}}</ref> Ychwanegwyd dogfennau'n cofnodi hanes Ffordd y Baltig at [[Memory of the World Register|Cofrestr Cof y Byd]] gan [[UNESCO]] yn 2009 i gydnabod eu gwerth yn dogfennu hanes. <ref>{{Cite web|title=Thirty-Five Documentary Properties Added to UNESCO's Memory of the World Register|url=http://www.artdaily.org/index.asp?int_sec=2&int_new=32399|publisher=ArtDaily.org|access-date=31 July 2009}}</ref> <ref name="mow">{{Cite web|title=The Baltic Way – Human Chain Linking Three States in Their Drive for Freedom|url=http://portal.unesco.org/ci/en/ev.php-URL_ID=26920&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|date=2009-07-31|publisher=UNESCO Memory of the World Programme|access-date=2009-12-14}}</ref>
Roedd y brotest hon yn un o'r cadwyni dynol di-dor cynharaf a hiraf mewn hanes. Yn ddiweddarach, trefnwyd cadwyni dynol tebyg mewn llawer o wledydd a rhanbarthau Dwyrain Ewrop yr [[Yr Undeb Sofietaidd|Undeb Sofietaidd]] ac, yn fwy diweddar, yn [[Taiwan]] (228 Rali Law yn Llaw) a [[Catalwnia|Chatalwnia]] (Ffordd Catalwnia). Ar 30 mlynedd ers sefydlu'r Ffordd Baltig, {{Convert|30|mi}} ffurfiwyd cadwyn ddynol o'r enw Ffordd Hong Kong yn ystod protestiadau 2019–20 Hong Kong.<ref name="msn23aug2019">{{Cite web|url=https://www.msn.com/en-us/news/world/hong-kong-emulates-a-human-chain-that-broke-soviet-rule/ar-AAGezM2|title=Hong Kong emulates a human chain that broke Soviet rule|first=Adam|last=Rasmi|website=MSN|date=23 August 2019}}</ref> Ychwanegwyd dogfennau'n cofnodi hanes Ffordd y Baltig at [[Memory of the World Register|Cofrestr Cof y Byd]] gan [[UNESCO]] yn 2009 i gydnabod eu gwerth yn dogfennu hanes.<ref>{{Cite web|title=Thirty-Five Documentary Properties Added to UNESCO's Memory of the World Register|url=http://www.artdaily.org/index.asp?int_sec=2&int_new=32399|publisher=ArtDaily.org|access-date=31 July 2009}}</ref> <ref name="mow">{{Cite web|title=The Baltic Way – Human Chain Linking Three States in Their Drive for Freedom|url=http://portal.unesco.org/ci/en/ev.php-URL_ID=26920&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html|date=2009-07-31|publisher=UNESCO Memory of the World Programme|access-date=2009-12-14}}</ref>


== Gweld hefyd ==
== Gweld hefyd ==

Fersiwn yn ôl 16:51, 16 Mehefin 2021

Ffordd y Baltig
Enghraifft o'r canlynolprotest, cadwyn ddynol Edit this on Wikidata
Dyddiad23 Awst 1989 Edit this on Wikidata
Rhan oSinging Revolution Edit this on Wikidata
LleoliadGwledydd Baltig Edit this on Wikidata
GwladwriaethYr Undeb Sofietaidd Edit this on Wikidata
Hyd600 cilometr Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Roedd Ffordd y Baltig neu'r Gadwyn Baltig (hefyd Cadwyn Rhyddid; [1] Estoneg; Latfieg; Lithwaneg: Baltijos kelias; Rwseg: Балтийский путь Baltiysky put) yn brotest wleidyddol heddychlon a ddigwyddodd ar 23 Awst 1989. Ymunodd oddeutu dwy filiwn o bobl â'u dwylo i ffurfio cadwyn ddynol a rhychwantai 675 km ar draws y tair gwlad Baltig - Estonia, Latfia, a Lithwania, a oedd ar y pryd ymhlith gweriniaethau cyfansoddol yr Undeb Sofietaidd.

Deilliodd y protest mewn protestiadau "Diwrnod Rhuban Du" a gynhaliwyd yn ninasoedd y gorllewin yn yr 1980au. Roedd yn nodi hanner canmlwyddiant Cytundeb Molotov-Ribbentrop rhwng yr Undeb Sofietaidd a'r Almaen Natsïaidd. Rhannodd y cytundeb a'i brotocolau cyfrinachol Ddwyrain Ewrop yn gylchoedd dylanwad ac arweiniodd at feddiannu'r gwledydd Baltig ym 1940. Trefnwyd y digwyddiad gan fudiadau o blaid annibyniaeth: Rahvarinne o Estonia, ffrynt Tautas yn Latfia, a Sąjūdis o Lithwania. Dyluniwyd y brotest i dynnu sylw byd-eang trwy ddangos awydd poblogaidd am annibyniaeth ac arddangos undod ymhlith y tair gwlad. Fe’i disgrifiwyd fel ymgyrch gyhoeddusrwydd effeithiol, ac yn olygfa gyfareddol a syfrdanol yn emosiynol.[2][3] Roedd y digwyddiad yn gyfle i'r gweithredwyr Baltig roi cyhoeddusrwydd i'r deyrnasiad Sofietaidd a gosod cwestiwn annibyniaeth Baltig nid yn unig fel mater gwleidyddol, ond hefyd fel mater moesol. Ymatebodd yr awdurdodau Sofietaidd i'r digwyddiad gyda rhethreg ddwys, ond methwyd â chymryd unrhyw gamau adeiladol a allai bontio'r bwlch a oedd yn gwaethygu rhwng y gweriniaethau Baltig a gweddill yr Undeb Sofietaidd. Ar ôl saith mis o'r brotest, Lithwania oedd y weriniaeth Sofietaidd gyntaf i ddatgan annibyniaeth.

Ar ôl Chwyldroadau 1989, mae 23 Awst wedi dod yn ddiwrnod coffa swyddogol yng ngwledydd y Baltig, yn yr Undeb Ewropeaidd ac mewn gwledydd eraill, a elwir yn Ddiwrnod y Rhuban Du neu fel Diwrnod Coffa Ewropeaidd i Ddioddefwyr Staliniaeth a Natsïaeth.

Cefndir

Safbwynt Baltig

Poster yn gwadu Cytundeb Molotov-Ribbentrop

Gwadodd yr Undeb Sofietaidd fodolaeth y protocolau cyfrinachol i Gytundeb Molotov-Ribbentrop, er iddynt gael eu cyhoeddi’n eang gan ysgolheigion y gorllewin ar ôl dod i'r amlwg yn ystod Treialon Nuremberg.[4] Roedd propaganda Sofietaidd hefyd yn honni nad oedd unrhyw orfodaeth a bod y tair gwlad wedi ymuno â'r Undeb o'u gwirfodd - mynegodd Seneddau'r Bobl ewyllys pobl pan ddeisebon nhw'r Goruchaf Sofietaidd yr Undeb Sofietaidd i gael eu derbyn i'r Undeb.[5] Honnodd gwledydd y Baltig eu bod wedi'u hymgorffori'n rymus ac yn anghyfreithlon yn yr Undeb Sofietaidd. Barn boblogaidd oedd bod y protocolau cyfrinachol yn profi bod y feddiannaeth yn anghyfreithlon.[6] Roedd gan ddehongliad o'r fath o'r Cytundeb oblygiadau mawr ym mholisi cyhoeddus y Baltig. Pe gallai diplomyddion Baltig gysylltu’r Cytundeb a’r feddiannaeth, gallent honni nad oedd gan y rheol Sofietaidd yn y gweriniaethau unrhyw sail gyfreithiol ac felly roedd yr holl ddeddfau Sofietaidd yn ddi-rym er 1940.[7] Byddai hynny'n dod â’r ddadl dros ddiwygio sofraniaeth Baltig neu sefydlu ymreolaeth o fewn yr Undeb Sofietaidd yn awtomatig - doedd y taleithiau erioed yn gyfreithlon yn perthyn i’r undeb yn y lle cyntaf.[8] Byddai hyn yn agor y posibilrwydd o adfer parhad cyfreithiol y taleithiau annibynnol a oedd yn bodoli yn y cyfnod rhwng y ddau ryfel. Byddai honni nad oedd gan unrhyw ddeddf Sofietaidd bŵer cyfreithiol yn y Baltig hefyd yn canslo'r angen i ddilyn Cyfansoddiad yr Undeb Sofietaidd a gweithdrefnau gwahanu ffurfiol eraill.[9]

Gan ragweld hanner canmlwyddiant Cytundeb Molotov-Ribbentrop, roedd tensiynau'n codi rhwng y Baltig a Moscow. Cychwynnodd Romualdas Ozolas o Lithwania gasgliad o 2 filiwn o lofnodion yn mynnu bod y Fyddin Goch yn cael ei thynnu o Lithwania.[10] Roedd Plaid Gomiwnyddol Lithwania yn trafod y posibilrwydd o wahanu oddi wrth Blaid Gomiwnyddol yr Undeb Sofietaidd.[11] Ar 8 Awst 1989, ceisiodd Estoniaid ddiwygio deddfau etholiadol i gyfyngu ar hawliau pleidleisio mewnfudwyr newydd (gweithwyr Rwsiaidd yn bennaf).[12] Fe wnaeth hyn ysgogi streiciau torfol a phrotestiadau gweithwyr Rwseg. Enillodd Moscow gyfle i gyflwyno'r digwyddiadau fel "gwrthdaro rhyng-ethnig" [13] - gallai wedyn osod ei hun fel "heddychwr" yn adfer trefn mewn gweriniaeth gythryblus.[14] Sbardunodd y tensiynau cynyddol wrth ragweld y brotest obeithion y byddai Moscow yn ymateb trwy gyhoeddi diwygiadau adeiladol i fynd i’r afael â gofynion pobl y Baltig.[15] Ar yr un pryd tyfodd ofnau o wrthdaro treisgar. Cynigiodd Erich Honecker o Ddwyrain yr Almaen a Nicolae Ceauşescu o Rwmania gymorth milwrol i'r Undeb Sofietaidd rhag ofn iddo benderfynu defnyddio grym a chwalu'r gwrthdystiad.[16]

Ymateb Sofietaidd

Arddangosiad Ffordd Baltig yn Šiauliai. Mae'r eirch wedi'u haddurno â baneri cenedlaethol Estonia, Latfia a Lithwania ac wedi'u gosod o dan faneri Sofietaidd a Natsïaidd.

Ar 15 Awst 1989, cyhoeddodd papur newydd dyddiol swyddogol Pravda, mewn ymateb i streiciau gweithwyr yn Estonia, feirniadaeth lem o "hysteria" wedi'i yrru gan "elfennau eithafol" a ddilynnai "safbwynt cenedlaetholgar cul" hunanol yn erbyn lles yr Undeb Sofietaidd gyfan.[12] Ar 17 Awst, cyhoeddodd Pwyllgor Canolog Plaid Gomiwnyddol yr Undeb Sofietaidd brosiect o bolisi newydd ynghylch gweriniaethau undeb yn Pravda. Fodd bynnag, ychydig o syniadau newydd a gynigiodd y prosiect hwn: cadwodd arweinyddiaeth Moscow nid yn unig ym maes polisi ac amddiffyn tramor, ond hefyd ym maes economi, gwyddoniaeth a diwylliant. Ychydig o gonsesiynau gofalus a wnaeth y prosiect: cynigiodd yr hawl i’r gweriniaethau herio deddfau cenedlaethol mewn llys (ar y pryd roedd pob un o’r tair gwlad wedi diwygio eu cyfansoddiadau gan roi’r hawl i’w Goruchaf Sofietiaid roi feto ar ddeddfau cenedlaethol)[17] a’r hawl i hyrwyddo eu hieithoedd cenedlaethol i lefel iaith swyddogol y wladwriaeth (ar yr un pryd pwysleisiodd y prosiect rôl arweiniol yr iaith Rwsieg).[18] Roedd y prosiect hefyd yn cynnwys y gyfraith yn gwahardd "sefydliadau cenedlaetholgar a chauvinaidd," y gellid eu defnyddio i erlid grwpiau o blaid annibyniaeth yn y tair gwlad, a chynnig i ddisodli'r Cytundeb ar Greu Undeb Sofietaidd 1922 â chytundeb uno newydd, a fyddai’n rhan o’r cyfansoddiad Sofietaidd.

Ar 18 Awst, cyhoeddodd Pravda gyfweliad helaeth ag Alexander Nikolaevich Yakovlev,[19] cadeirydd comisiwn 26 aelod a sefydlwyd gan Gyngres Dirprwyon y Bobl i ymchwilio i Gytundeb Molotov-Ribbentrop a'i brotocolau cyfrinachol.[4] Yn ystod y cyfweliad, cyfaddefodd Yakovlev fod y protocolau cyfrinachol yn ddilys. Condemniodd y protocolau, ond honnodd na chawsant unrhyw effaith ar gorfforiad y taleithiau Baltig.[20] Felly gwrth-drodd Moscow ei hen honiad nad oedd y protocolau cyfrinachol yn bodoli neu eu bod yn ffugiadau, ond nid oeddent yn cyfaddef bod digwyddiadau 1940 yn gyfystyr â meddiannaeth. Roedd yn amlwg nad oedd yn ddigon i fodloni'r Baltig ac ar 22 Awst, cyhoeddodd comisiwn Goruchaf Sofietaidd SSR Lithwania fod yr alwedigaeth ym 1940 yn ganlyniad uniongyrchol i Gytundeb Molotov-Ribbentrop ac felly'n anghyfreithlon.[21] Dyma'r tro cyntaf i gorff swyddogol Sofietaidd herio dilysrwydd rheolaeth Sofietaidd.[22] [23]

Protest

Paratoi

Yng ngoleuni glasnost a perestroika, roedd arddangosiadau stryd wedi bod yn cynyddu o ran poblogrwydd a chefnogaeth. Ar 23 Awst 1986, cynhaliwyd gwrthdystiadau Diwrnod Rhuban Du mewn 21 o ddinasoedd y gorllewin gan gynnwys Efrog Newydd, Ottawa, Llundain, Stockholm, Seattle, Los Angeles, Perth, a Washington, DC i ddwyn sylw ledled y byd i droseddau hawliau dynol gan yr Undeb Sofietaidd. Yn 1987, cynhaliwyd protestiadau Diwrnod y Rhuban Du mewn 36 o ddinasoedd gan gynnwys Vilnius, Lithwania. Cynhaliwyd protestiadau yn erbyn Cytundeb Ribbentrop Molotov hefyd yn Tallinn a Riga ym 1987. Ym 1988, am y tro cyntaf, cymeradwywyd protestiadau o'r fath gan yr awdurdodau Sofietaidd ac ni wnaethant ddod i ben mewn arestiadau.[7] Cynlluniodd yr actifyddion brotest arbennig o fawr ar gyfer hanner canmlwyddiant Cytundeb Molotov-Ribbentrop ym 1989. Nid yw'n eglur pryd a chan bwy y datblygwyd y syniad o gadwyn ddynol. Mae'n ymddangos bod y syniad wedi'i gynnig yn ystod cyfarfod tairochrog yn Pärnu ar 15 Gorffennaf.[24] Llofnodwyd cytundeb swyddogol rhwng gweithredwyr y Baltig yn Cēsis ar 12 Awst. Cymeradwyodd awdurdodau’r Blaid Gomiwnyddol leol y brotest.[25] Ar yr un pryd roedd sawl deiseb wahanol, yn gwadu meddiannaeth Sofietaidd, yn casglu cannoedd ar filoedd o lofnodion.[26]

Mapiodd y trefnwyr y gadwyn allan, gan ddynodi lleoliadau penodol i ddinasoedd a threfi penodol i sicrhau y byddai'r gadwyn yn ddi-dor. Darparwyd reidiau bws am ddim i'r rheini nad oedd ganddynt gludiant arall.[27] Ymledodd y paratoadau ledled y wlad, gan fywiogi'r boblogaeth wledig a oedd heb ei datgelu o'r blaen.[28] Ni chaniataodd rhai cyflogwyr i weithwyr gymryd y diwrnod i ffwrdd o'r gwaith (cwympodd 23 Awst ar ddydd Mercher), tra bod eraill yn noddi'r reidiau bws. Ar ddiwrnod y digwyddiad, fe wnaeth darllediadau radio arbennig helpu i gydlynu'r ymdrech.[25] Cyhoeddodd Estonia wyliau cyhoeddus.[29]

Cyhoeddodd y mudiadau o blaid annibyniaeth ddatganiad ar y cyd i'r byd a'r gymuned Ewropeaidd yn enw'r brotest. Condemniodd y datganiad Gytundeb Molotov-Ribbentrop, gan ei alw’n weithred droseddol, ac anogodd ddatganiad bod y cytundeb yn “ddi-rym o’r eiliad o arwyddo." [30] Dywedodd y datganiad fod cwestiwn y Baltig yn "broblem hawliau dynol anymarferol" gan gyhuddo'r gymuned Ewropeaidd o "safonau dwbl" a throi llygad dall at "gytrefi olaf oes Hitler-Stalin." Ar ddiwrnod y brotest, cyhoeddodd Pravda olygyddol o'r enw "Only the Facts." Roedd yn gasgliad o ddyfyniadau gan weithredwyr o blaid annibyniaeth gyda'r bwriad o ddangos natur gwrth-Sofietaidd annerbyniol eu gwaith. [31]

  • Diagram yn dynodi darn o'r ffordd i bob dinas a thref i'w gorchuddio
    Diagram yn dynodi darn o'r ffordd i bob dinas a thref i'w gorchuddio
  • Roedd pobl yn cario radios cludadwy i gydlynu'r ymdrechion a'r bathodynnau i ddangos undod y tair gwlad
    Roedd pobl yn cario radios cludadwy i gydlynu'r ymdrechion a'r bathodynnau i ddangos undod y tair gwlad
  • Jam traffig ar briffordd yr A2
    Jam traffig ar briffordd yr A2

Cadwyn ddynol

Awyren yn hedfan dros y gadwyn ddynol

Cysylltodd y gadwyn y tair prifddinas Baltig - Vilnius, Riga, a Tallinn. Roedd yn rhedeg o Vilnius ar hyd priffordd yr A2 trwy Širvintos ac Ukmergė i Panevėžys, yna ar hyd y Via Baltica trwy Pasvalys i Bauska yn Latfia a thrwy Iecava a Ķekava i Riga (priffordd Bauska, stryd Ziepniekkalna, stryd Mūkusalas, pont Stone, Kaļķuas, stryd Brļķī, stryd) ac yna ar hyd ffordd A2, trwy Vangaži, Sigulda, Līgatne, Mūrnieki a Drabeši, i Cēsis, oddi yno, trwy Lode, i Valmiera ac yna trwy Jēči, Lizdēni, et (Rencēni), Oleri, Rūjiena ac Ķoņi i dref Estoneg Karksi-Nuia ac oddi yno trwy Viljandi, Türi a Rapla i Tallinn. [32] [33] Cysylltodd yr arddangoswyr ddwylo'n heddychlon am 15 munud am 19:00 amser lleol (16:00 GMT ). [5] Yn ddiweddarach, cynhaliwyd nifer o gynulliadau a phrotestiadau lleol. Yn Vilnius, ymgasglodd tua 5,000 o bobl yn Sgwâr yr Eglwys Gadeiriol, gan ddal canhwyllau a chanu caneuon cenedlaethol, gan gynnwys Tautiška giesmė.[34] Mewn man arall, roedd offeiriaid yn cynnal offerennau neu'n canu clychau eglwys. Ymgasglodd arweinwyr Ffryntiau Poblogaidd Estonia a Latfia ar y ffin rhwng eu dwy weriniaeth ar gyfer seremoni angladd symbolaidd, lle cafodd croes ddu anferth ei rhoi ar dân.[35] Daliodd y protestwyr ganhwyllau a baneri cenedlaethol cyn y rhyfel wedi'u haddurno â rhubanau du er cof am ddioddefwyr y terfysgaeth Sofietaidd: Brodyr y Goedwig, alltudion i Siberia, carcharorion gwleidyddol, a "gelynion y bobl."[36]

Yn Sgwâr Pushkin, Moscow, cyflogwyd rhengoedd o heddlu terfysg arbennig pan geisiodd ychydig gannoedd o bobl lwyfannu gwrthdystiad cydymdeimlad. Dywedodd TASS fod 75 yn cael eu cadw yn y ddalfa am dorri heddwch, mân fandaliaeth, a throseddau eraill. [37] Protestiodd tua 13,000 yng Ngweriniaeth Sosialaidd Sofietaidd Moldafia a gafodd ei effeithio hefyd gan y protocol cudd.[38] Cynhaliwyd gwrthdystiad gan émigré y Baltig a chydymdeimlwyr yr Almaen o flaen llysgenhadaeth y Sofietiaid yn Bonn, Gorllewin yr Almaen ar y pryd.

Mesur [39] Estonia Latfia Lithwania
Cyfanswm y boblogaeth (1989) 1.6M 2.7M 3.7M
Poblogaeth frodorol (1959) 75% 62% 79%
Poblogaeth frodorol (1989) 61% 52% 80%

Mae'r mwyafrif o amcangyfrifon o nifer y cyfranogwyr yn amrywio rhwng miliwn a dwy filiwn. Adroddodd Reuters News y diwrnod canlynol bod tua 700,000 o Estoniaid a 1,000,000 o Lithwaniaid wedi ymuno â'r protestiadau.[38] Amcangyfrifodd Ffrynt Boblogaidd Latfia bresenoldeb o 400,000.[40] Cyn y digwyddiad, roedd y trefnwyr yn disgwyl presenoldeb o 1,500,000 allan o'r tua 8,000,000 o drigolion y tair gwlad. Roedd disgwyliadau o'r fath yn rhagweld y byddai 25-30% yn pleidleisio ymhlith y boblogaeth frodorol.[28] Yn ôl y niferoedd swyddogol Sofietaidd, a ddarparwyd gan TASS, roedd 300,000 o gyfranogwyr yn Estonia a bron i 500,000 yn Lithwania.[34] Er mwyn gwneud y gadwyn yn bosibl yn gorfforol, roedd angen presenoldeb oddeutu 200,000 o bobl ym mhob gwladwriaeth.[41] Dangosodd lluniau fideo a gymerwyd o awyrennau a hofrenyddion linell bron yn barhaus o bobl ledled cefn gwlad.[22]

  • Yn Estonia
    Yn Estonia
  • Yn Latfia
    Yn Latfia
  • Yn Lithwania
    Yn Lithwania

Yn syth ar ôl

"Matters have gone far. There is a serious threat to the fate of the Baltic peoples. People should know the abyss into which they are being pushed by their nationalistic leaders. Should they achieve their goals, the possible consequences could be catastrophic to these nations. A question could arise as to their very existence."

Declaration of the Central Committee on the situation in the Soviet Baltic republics, 26 August[42]

Ar 26 Awst 1989, darllenwyd ynganiad gan Bwyllgor Canolog y Blaid Gomiwnyddol yn ystod 19 munud agoriadol Vremya, prif raglen newyddion gyda'r nos ar deledu Sofietaidd.[43] Roedd yn rybudd wedi'i eirio'n chwyrn am dyfu "grwpiau cenedlaetholgar, eithafol" a ddatblygodd agendâu "gwrth-sosialaidd a gwrth-Sofietaidd".[44] Roedd y cyhoeddiad yn honni bod y grwpiau hyn yn gwahaniaethu yn erbyn lleiafrifoedd ethnig ac yn dychryn y rhai a oedd yn dal yn deyrngar i ddelfrydau Sofietaidd. Beirniadwyd awdurdodau lleol yn agored am eu methiant i atal yr actifyddion hyn. Cyfeiriwyd at y Ffordd Baltig fel "hysteria cenedlaetholgar." Yn ôl yr ynganiad, byddai datblygiadau o'r fath yn arwain at ganlyniadau "affwysol" a "thrychinebus".[26] Galwyd ar y gweithwyr a'r werin i achub y sefyllfa ac amddiffyn delfrydau Sofietaidd. At ei gilydd, roedd negeseuon cymysg: er eu bod yn bygwth defnyddio grym yn anuniongyrchol, roedd hefyd yn gobeithio y gellid datrys y gwrthdaro trwy ddulliau diplomyddol. Dehonglwyd nad oedd y Pwyllgor Canolog wedi penderfynu eto pa ffordd i fynd a'i fod wedi gadael y ddau bosibilrwydd yn agored. Roedd yr alwad i offerennau pro-Sofietaidd yn dangos bod Moscow yn credu bod ganddi gynulleidfa sylweddol o hyd taleithiau'r Baltig.[31] Dehonglwyd beirniadaeth lem o Bartïon Comiwnyddol Baltig fel arwydd y byddai Moscow yn ceisio disodli eu harweinyddiaeth.[45] Fodd bynnag, bron yn syth ar ôl y darllediad, dechreuodd y naws ym Moscow feddalu[46] a methodd yr awdurdodau Sofietaidd â mynd ar drywydd unrhyw un o'u bygythiadau. Yn y pen draw, yn ôl yr hanesydd Alfred Erich Senn, daeth yr ynganiad yn destun cywilydd.[47]

Anogodd Arlywydd yr Unol Daleithiau George HW Bush[48] a changhellor Gorllewin yr Almaen Helmut Kohl ddiwygiadau heddychlon a beirniadwyd Gytundeb Molotov-Ribbentrop.[49] Ar 31 Awst, cyhoeddodd gweithredwyr y Baltig ddatganiad ar y cyd i Javier Pérez de Cuéllar, Ysgrifennydd Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig.[50] Roeddent yn honni eu bod dan fygythiad ymddygiad ymosodol a gofynnwyd iddynt gael comisiwn rhyngwladol i fonitro'r sefyllfa. Ar 19–20 Medi, ymgynnullodd Pwyllgor Canolog y Blaid Gomiwnyddol i drafod cwestiwn cenedligrwydd - rhywbeth yr oedd Mikhail Gorbachev wedi bod yn ei ohirio ers dechrau 1988.[51] Nid oedd y plenwm yn mynd i’r afael yn benodol â’r sefyllfa yn nhaleithiau’r Baltig a bu'n ailddatgan hen egwyddorion ynglŷn â’r Undeb Sofietaidd canolog a rôl ddominyddol yr iaith Rwsieg.[52] Roedd yn addo rhywfaint o gynnydd mewn ymreolaeth, ond roedd yn gwrthgyferbyniol ac wedi methu â mynd i'r afael â'r rhesymau sylfaenol dros y gwrthdaro.[53]

Gwerthuso

Heneb Ffordd Baltig yn Vilnius
Darn arian coffa Litas wedi'i gysegru i'r Ffordd Baltig

Helpodd y gadwyn ddynol i roi cyhoeddusrwydd i achos y Baltig ledled y byd ac roedd yn symbol o undod ymhlith pobloedd y Baltig.[54] Ymledodd delwedd gadarnhaol y Chwyldro Canu di-drais ymhlith y cyfryngau gorllewinol.[55] Defnyddiodd yr actifyddion, gan gynnwys Vytautas Landsbergis, yr amlygiad cynyddol i leoli'r ddadl dros annibyniaeth Baltig fel cwestiwn moesol, ac nid gwleidyddol yn unig: byddai adennill annibyniaeth yn adfer cyfiawnder hanesyddol a datodiad Staliniaeth.[56][57] Roedd yn ddigwyddiad emosiynol, gan gryfhau'r penderfyniad i geisio annibyniaeth. Amlygodd y brotest fod y symudiadau o blaid annibyniaeth, a sefydlwyd union flwyddyn o’r blaen, yn dod yn fwy pendant a radical: fe wnaethant symud o fynnu mwy o ryddid o Moscow i annibyniaeth lawn.[22]

Ym mis Rhagfyr 1989, derbyniodd Cyngres Dirprwyon y Bobl a lofnododd Mikhail Gorbachev yr adroddiad gan gomisiwn Yakovlev yn condemnio protocolau cyfrinachol Cytundeb Molotov-Ribbentrop.[58] Ym mis Chwefror 1990, cynhaliwyd yr etholiadau democrataidd rhydd cyntaf i'r Goruchaf Sofietiaid ym mhob un o'r tair gwlad ac enillodd ymgeiswyr o blaid annibyniaeth fwyafrifoedd. Ar 11 Mawrth 1990, o fewn saith mis i Ffordd y Baltig, daeth Lithwania y wladwriaeth Sofietaidd gyntaf i ddatgan annibyniaeth. Cydnabuwyd annibyniaeth y tair gwlad gan y mwyafrif o wledydd y gorllewin erbyn diwedd 1991.

Roedd y brotest hon yn un o'r cadwyni dynol di-dor cynharaf a hiraf mewn hanes. Yn ddiweddarach, trefnwyd cadwyni dynol tebyg mewn llawer o wledydd a rhanbarthau Dwyrain Ewrop yr Undeb Sofietaidd ac, yn fwy diweddar, yn Taiwan (228 Rali Law yn Llaw) a Chatalwnia (Ffordd Catalwnia). Ar 30 mlynedd ers sefydlu'r Ffordd Baltig, 30 mile (48 km) ffurfiwyd cadwyn ddynol o'r enw Ffordd Hong Kong yn ystod protestiadau 2019–20 Hong Kong.[59] Ychwanegwyd dogfennau'n cofnodi hanes Ffordd y Baltig at Cofrestr Cof y Byd gan UNESCO yn 2009 i gydnabod eu gwerth yn dogfennu hanes.[60] [61]

Gweld hefyd

  • Mae Baltics yn Deffro
  • Dwylo ar draws America (1986)
  • Pen-blwydd yn 71 oed o uno Wcrain (1990)
  • 228 rali law-mewn-llaw yn Taiwan (2004)
  • Ffordd Catalwnia (2013)
  • Ffordd Hong Kong (2019)

Nodiadau

 

Cyfeiriadau

Dolenni allanol

  1. ↑ Wolchik, Sharon L.; Jane Leftwich Curry (2007). Central and East European Politics: From Communism to Democracy. Rowman & Littlefield. t. 238. ISBN 978-0-7425-4068-2.
  2. ↑ Dreifelds, Juris (1996). Latvia in Transition. Cambridge University Press. tt. 34–35. ISBN 0-521-55537-X.
  3. ↑ Anušauskas (2005), p. 619
  4. ↑ 4.0 4.1 United Press International (12 Awst 1989). "Baltic Deal / Soviets Publish Secret Hitler Pact". The San Francisco Chronicle.
  5. ↑ 5.0 5.1 Conradi, Peter (18 Awst 1989). "Hundreds of Thousands to Demonstrate in Soviet Baltics". Reuters News.
  6. ↑ Senn (1995), p. 33
  7. ↑ 7.0 7.1 Dejevsky, Mary (23 August 1989). "Baltic Groups Plan Mass Protest; Latvia, Lithuania and Estonia's Struggle for Independence". The Times.
  8. ↑ Laurinavičius (2008), p. 336
  9. ↑ Senn (1995), p. 91
  10. ↑ Laurinavičius (2008), pp. 317, 326
  11. ↑ Conradi, Peter (16 August 1989). "Lithuania's Communist Party Considers Split from Moscow". Reuters News.
  12. ↑ 12.0 12.1 Fisher, Matthew (16 August 1989). "Moscow Condemns 'Hysteria' in Baltics". The Globe and Mail.
  13. ↑ Blitz, James (16 August 1989). "Moscow Voices Growing Concern Over Ethnic Conflict". Financial Times. t. 2.
  14. ↑ Senn (1995), p. 30
  15. ↑ Laurinavičius (2008), p. 330
  16. ↑ Ashbourne, Alexandra (1999). Lithuania: The Rebirth of a Nation, 1991–1994. Lexington Books. t. 24. ISBN 0-7391-0027-0.
  17. ↑ "Soviet party leaders accept Baltic demand". Houston Chronicle. Associated Press. 17 August 1989.
  18. ↑ Laurinavičius (2008), p. 334
  19. ↑ Vardys, Vytas Stanley; Judith B. Sedaitis (1997). Lithuania: The Rebel Nation. Westview Series on the Post-Soviet Republics. Westview Press. tt. 150–151. ISBN 0-8133-1839-4.
  20. ↑ Remnick, David (19 Awst 1989). "Kremlin Acknowledges Secret Pact on Baltics; Soviets Deny Republics Annexed Illegally". The Washington Post.
  21. ↑ Senn (1995), p. 66
  22. ↑ 22.0 22.1 22.2 Fein, Esther B. (24 Awst 1989). "Baltic Citizens Link Hands to Demand Independence". The New York Times.
  23. ↑ Dobbs, Michael (24 August 1989). "Huge Protest 50 Years After Soviet Seizure". The San Francisco Chronicle.
  24. ↑ Anušauskas (2005), p. 617
  25. ↑ 25.0 25.1 Dobbs, Michael (24 August 1989). "Baltic States Link in Protest 'So Our Children Can Be Free'; 'Chain' Participants Decry Soviet Takeover". The Washington Post.
  26. ↑ 26.0 26.1 Imse, Ann (27 August 1989). "Baltic Residents Make Bold New Push For Independence". Associated Press.
  27. ↑ Alanen (2004), p. 100
  28. ↑ 28.0 28.1 Alanen (2004), p. 78
  29. ↑ Lodge, Robin (23 August 1989). "More than Two Million Join Human Chain in Soviet Baltics". Reuters News.
  30. ↑ "The Baltic Way" (PDF). Estonian, Latvian and Lithuanian National Commissions for UNESCO. 17 August 1989. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 23 July 2011. Cyrchwyd 20 August 2009.
  31. ↑ 31.0 31.1 Senn (1995), p. 67
  32. ↑ "Archived copy". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2013-12-26. Cyrchwyd 2013-07-10.CS1 maint: archived copy as title (link)
  33. ↑ "The Baltic Way". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 July 2013. Cyrchwyd 10 Gorffennaf 2013.
  34. ↑ 34.0 34.1 Imse, Ann (23 August 1989). "Baltic Residents Form Human Chain in Defiance of Soviet Rule". Associated Press.
  35. ↑ Lodge, Robin (23 Awst 1989). "More than Two Million Join Human Chain in Soviet Baltics". Reuters News.
  36. ↑ Dobbs, Michael (24 August 1989). "Huge Protest 50 Years After Soviet Seizure". The San Francisco Chronicle.
  37. ↑ Imse, Ann (23 August 1989). "Baltic Residents Form Human Chain in Defiance of Soviet Rule". Associated Press.
  38. ↑ 38.0 38.1 Lodge, Robin (23 August 1989). "Human Chain Spanning: Soviet Baltics Shows Nationalist Feeling". Reuters News.
  39. ↑ Dobbs, Michael (27 August 1989). "Independence Fever Sets Up Confrontation". The Washington Post.
  40. ↑ "Pravda chides Baltic activists". Tulsa World. Associated Press. 24 August 1989.
  41. ↑ Conradi, Peter (18 Awst 1989). "Hundreds of Thousands to Demonstrate in Soviet Baltics". Reuters News.
  42. ↑ Misiunas, Romuald J.; Rein Taagepera (1993). The Baltic States: Years of Dependence 1940–1990 (arg. expanded). University of California Press. t. 328. ISBN 0-520-08228-1.
  43. ↑ Fein, Esther B. (27 August 1989). "Moscow Condemns nationalist 'Virus' in 3 Baltic Lands". The New York Times.
  44. ↑ Remnick, David (27 August 1989). "Kremlin Condemns Baltic Nationalists; Soviets Warn Separatism Risks 'Disaster'". The Washington Post.
  45. ↑ Laurinavičius (2008), p. 347
  46. ↑ Laurinavičius (2008), p. 350
  47. ↑ Senn (1995), p. 69
  48. ↑ Hines, Cragg (29 August 1989). "Bush Urges Restraint in Baltics Dealings". Houston Chronicle.
  49. ↑ Laurinavičius (2008), pp. 351–352
  50. ↑ Laurinavičius (2008), p. 352
  51. ↑ Senn (1995), p. 70
  52. ↑ Laurinavičius (2008), p. 361
  53. ↑ Winfrey, Paul (25 September 1989). "Flaws in Soviet Plan to End Strife: Moscow's Attempt to Cope with Nationalist Turmoil". Financial Times.
  54. ↑ Taagepera, Rein (1993). Estonia: Return to Independence. Westview Series on the Post-Soviet Republics. Westview Press. t. 157. ISBN 0-8133-1703-7.
  55. ↑ Plakans, Andrejs (1995). The Latvians: A Short History. Studies of Nationalities. Hoover Press. t. 174. ISBN 0-8179-9302-9.
  56. ↑ Katell, Andrew (22 August 1989). "Baltics Call Soviet Annexation a 'Crime,' Equate Hitler, Stalin". Associated Press.
  57. ↑ Senn (1995), p. 155
  58. ↑ Senn (1995), p. 78
  59. ↑ Rasmi, Adam (23 August 2019). "Hong Kong emulates a human chain that broke Soviet rule". MSN.
  60. ↑ "Thirty-Five Documentary Properties Added to UNESCO's Memory of the World Register". ArtDaily.org. Cyrchwyd 31 July 2009.
  61. ↑ "The Baltic Way – Human Chain Linking Three States in Their Drive for Freedom". UNESCO Memory of the World Programme. 2009-07-31. Cyrchwyd 2009-12-14.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ffordd_y_Baltig&oldid=10944944"