Karakalpakstan: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Oddi ar Wicipedia
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
Dim crynodeb golygu
trwsio camgyfieithu
Llinell 3: Llinell 3:
| gwlad = {{banergwlad|Wsbecistan}} |math_o_le=Gweriniaeth ymreolaethol|ffin=Ardal Xorazm, Ardal Bukhara, Ardal Navoiy, Ardal Mangystau, Ardal Aktobe ac Ardal Dasoguz.}}
| gwlad = {{banergwlad|Wsbecistan}} |math_o_le=Gweriniaeth ymreolaethol|ffin=Ardal Xorazm, Ardal Bukhara, Ardal Navoiy, Ardal Mangystau, Ardal Aktobe ac Ardal Dasoguz.}}


Mae '''Karakalpakstan''' ([[Karakalpak]]: Qaraqalpaqstan / Қарақалпақстан; [[Wsbeceg]]: Qoraqalpogʻiston), yn swyddogol '''Gweriniaeth Karakalpakstan''' ([[Karakalpak]]: Qaraqalpaqstan Respublikası / Қарақалпақстан Республикасы; [[Wsbeceg]]: Qoraqalpogʻiston Respublikasi), yn [[Gweriniaeth ymreolaethol|weriniaeth ymreolaethol]] yn [[Wsbecistan]]. Mae'n meddiannu pen gogledd-orllewinol Wsbecistan. Ei brifddinas yw [[Nukus]] (''{{Lang|kaa|Noʻkis}}'' / {{Lang|kaa|Нөкис}}). Mae gan Weriniaeth Karakalpakstan arwynebedd o 160,000 cilomedr sgwâr (62,000 mi sg). Mae ei diriogaeth yn gorchuddio tir clasurol Khwarezm, a elwid yn ''{{Transl|fa|Kāt}}'' ({{Lang|fa|کات}}) mewn llenyddiaeth glasurol Bersiaidd.
Mae '''Karakalpakstan''' ([[Karakalpak]]: Qaraqalpaqstan / Қарақалпақстан; [[Wsbeceg]]: Qoraqalpogʻiston), yn swyddogol '''Gweriniaeth Karakalpakstan''' ([[Karakalpak]]: Qaraqalpaqstan Respublikası / Қарақалпақстан Республикасы; [[Wsbeceg]]: Qoraqalpogʻiston Respublikasi), yn [[Gweriniaeth ymreolaethol|weriniaeth ymreolaethol]] yn [[Wsbecistan]]. Mae ym mhen gogledd-orllewinol Wsbecistan. Ei brifddinas yw [[Nukus]] (''{{Lang|kaa|Noʻkis}}'' / {{Lang|kaa|Нөкис}}). Mae gan Weriniaeth Karakalpakstan arwynebedd o 160,000 cilomedr sgwâr (62,000 mi sg). Mae ei diriogaeth yn gorchuddio tir clasurol Khwarezm, a elwid yn ''{{Transl|fa|Kāt}}'' ({{Lang|fa|کات}}) mewn llenyddiaeth glasurol Bersiaidd.


== Hanes ==
== Hanes ==
O tua 500 CC i 500 OC, roedd rhanbarth yr hyn sydd bellach yn Karakalpakstan yn ardal amaethyddol lewyrchus a gefnogwyd gan ddyfrhau helaeth.<ref>{{Cite book|title=Russian Orientalism: Central Asia and the Caucasus|last=Bolton|first=Roy|year=2009|publisher=Sphinx Fine Art|isbn=978-1-907200-00-7|page=54|url=https://books.google.com/books?id=ppFqRnZXNWsC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}</ref> Roedd yn diriogaeth o bwysigrwydd strategol ac yn destun o ddadl ffyrnig. Cofnodwyd y bobl Karakalpak am y tro cyntaf, a arferai fod yn herwyr a physgotwyr crwydrol, gan dramorwyr yn yr 16eg ganrif. Rhoddwyd Karakalpakstan i [[Ymerodraeth Rwsia]] gan Khanate Khiva ym 1873.<ref name="Richardson">{{Cite book|title=Qaraqalpaqs of the Aral Delta|year=2012|publisher=Prestel Verlag|isbn=978-3-7913-4738-7|page=68}}</ref> O dan reol [[Yr Undeb Sofietaidd|Sofietaidd]], roedd y weriniaeth ymreolaethol yn ardal ymreolaethol yng [[Gwladwriaeth Ffederal, Sosialaidd, Sofietaidd Rwsia|Ngweriniaeth Sosialaidd Ffederal Sofietaidd Rwsia]] cyn dod yn rhan o [[Wsbecistan]] ym 1936.<ref name="Europa">{{Cite book|title=Eastern Europe, Russia and Central Asia|last=Europa Publications Limited|year=2002|publisher=Taylor & Francis|isbn=1-85743-137-5|page=536|url=https://books.google.com/books?id=EPP3ti4hysUC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}</ref> Mae'n debyg bod y rhanbarth ar ei fwyaf llewyrchus yn y 1960au a'r 1970au, pan oedd dyfrhau o'r [[Amu Darya]] yn cael ei ehangu. Heddiw, fodd bynnag, mae draeniad y [[Môr Aral]] wedi golygu bod Karakalpakstan yn un o ranbarthau tlotaf Wsbecistan.<ref>{{Cite book|title=Central Asia: Kazakhstan, Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Turkmenistan|last=Mayhew|first=Bradley|year=2007|publisher=[[Lonely Planet]]|isbn=978-1-74104-614-4|page=258|url=https://books.google.com/books?id=DwX-UTmC1GwC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}</ref> Mae'r rhanbarth yn dioddef o sychder helaeth, yn rhannol oherwydd patrymau tywydd, ond hefyd yn bennaf oherwydd bod [[Sir Daria|afonydd Amu a Syr Darya]] yn cael eu hecsbloetio yn bennaf yn rhan ddwyreiniol y wlad. Mae methiannau cnydau wedi amddifadu tua 48,000 o bobl o’u prif ffynhonnell incwm ac mae prinder dŵr yfed wedi creu ymchwydd o glefydau heintus.<ref name="Thomas">{{Cite book|title=Warlords rising: confronting violent non-state actors|last=Thomas|first=Troy S.|last2=Kiser, Stephen D.|last3=Casebeer, William D.|year=2005|publisher=Lexington Books|isbn=0-7391-1190-6|pages=30, 147–148|url=https://books.google.com/books?id=sgkIZDGtD1IC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}</ref>
O tua 500 CC i 500 OC, roedd rhanbarth yr hyn sydd bellach yn Karakalpakstan yn ardal amaethyddol lewyrchus a gefnogwyd gan ddyfrhau helaeth.<ref>{{Cite book|title=Russian Orientalism: Central Asia and the Caucasus|last=Bolton|first=Roy|year=2009|publisher=Sphinx Fine Art|isbn=978-1-907200-00-7|page=54|url=https://books.google.com/books?id=ppFqRnZXNWsC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}</ref> Roedd yn diriogaeth o bwysigrwydd strategol ac yn destun dadl ffyrnig. Cofnodwyd y bobl Karakalpak am y tro cyntaf, a arferai fod yn herwyr a physgotwyr crwydrol, gan dramorwyr yn yr 16eg ganrif. Rhoddwyd Karakalpakstan i [[Ymerodraeth Rwsia]] gan Khanate Khiva ym 1873.<ref name="Richardson">{{Cite book|title=Qaraqalpaqs of the Aral Delta|year=2012|publisher=Prestel Verlag|isbn=978-3-7913-4738-7|page=68}}</ref> O dan reolaeth [[yr Undeb Sofietaidd|Sofietaidd]], roedd y weriniaeth ymreolaethol yn ardal ymreolaethol yng [[Gwladwriaeth Ffederal, Sosialaidd, Sofietaidd Rwsia|Ngweriniaeth Sosialaidd Ffederal Sofietaidd Rwsia]] cyn dod yn rhan o [[Wsbecistan]] ym 1936.<ref name="Europa">{{Cite book|title=Eastern Europe, Russia and Central Asia|last=Europa Publications Limited|year=2002|publisher=Taylor & Francis|isbn=1-85743-137-5|page=536|url=https://books.google.com/books?id=EPP3ti4hysUC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}</ref> Mae'n debyg bod y rhanbarth ar ei fwyaf llewyrchus yn y 1960au a'r 1970au, pan oedd dyfrhau o'r [[Amu Darya]] yn cael ei ehangu. Heddiw, fodd bynnag, mae draeniad y [[Môr Aral]] wedi golygu bod Karakalpakstan yn un o ranbarthau tlotaf Wsbecistan.<ref>{{Cite book|title=Central Asia: Kazakhstan, Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Turkmenistan|last=Mayhew|first=Bradley|year=2007|publisher=[[Lonely Planet]]|isbn=978-1-74104-614-4|page=258|url=https://books.google.com/books?id=DwX-UTmC1GwC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}</ref> Mae'r rhanbarth yn dioddef o sychder helaeth, yn rhannol oherwydd patrymau tywydd, ond hefyd yn bennaf oherwydd bod [[Sir Daria|afonydd Amu a Syr Darya]] yn cael eu hecsbloetio yn bennaf yn rhan ddwyreiniol y wlad. Mae methiannau cnydau wedi amddifadu tua 48,000 o bobl o’u prif ffynhonnell incwm ac mae prinder dŵr yfed wedi creu ymchwydd o glefydau heintus.<ref name="Thomas">{{Cite book|title=Warlords rising: confronting violent non-state actors|last=Thomas|first=Troy S.|last2=Kiser, Stephen D.|last3=Casebeer, William D.|year=2005|publisher=Lexington Books|isbn=0-7391-1190-6|pages=30, 147–148|url=https://books.google.com/books?id=sgkIZDGtD1IC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}</ref>


== Daearyddiaeth ==
== Daearyddiaeth ==
Llinell 12: Llinell 12:


== Gwleidyddiaeth ==
== Gwleidyddiaeth ==
Mae Gweriniaeth Karakalpakstan yn ffurfiol, yn sofran ac yn rhannu [[Feto|pŵer feto]] dros benderfyniadau yn ei gylch ag Wsbecistan. Yn ôl y cyfansoddiad, mae'r berthynas rhwng Karakalpakstan ac Wsbecistan yn cael eu "rheoleiddio gan gytuniadau a chytundebau" ac mae unrhyw anghydfodau'n cael eu "setlo trwy gymod". Mae ei hawl i ddod yn annibynnol wedi'i gyfyngu gan bŵer feto deddfwrfa Wsbecistan dros unrhyw benderfyniad i ymwahanu.<ref>{{Cite book|title=Where nation-states come from: institutional change in the age of nationalism|last=Roeder|first=Philip G.|year=2007|publisher=[[Princeton University Press]]|isbn=978-0-691-13467-3|pages=55, 67|url=https://books.google.com/books?id=XAItI5C_JPUC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFRoeder2007">Roeder, Philip G. (2007). [https://books.google.com/books?id=XAItI5C_JPUC&q=karakalpakstan ''Where nation-states come from: institutional change in the age of nationalism'']. [[Gwasg Prifysgol Princeton|Princeton University Press]]. pp.&nbsp;55, 67. [[Rhif Llyfr Safonol Rhyngwladol|ISBN]]&nbsp;[[Arbennig: BookSources / 978-0-691-13467-3|<bdi>978-0-691-13467-3</bdi>]]<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">3 March</span> 2012</span>.</cite></ref> Mae erthygl 74, pennod XVII, Cyfansoddiad Wsbecistan, yn darparu: "Bydd gan Weriniaeth Karakalpakstan yr hawl i ymwahanu o Weriniaeth Uzbekistan ar sail [[refferendwm]] ledled y wlad a gynhelir gan bobl Karakalpakstan.".
Mae Gweriniaeth Karakalpakstan yn ffurfiol yn sofran ac yn rhannu [[Feto|pŵer feto]] dros benderfyniadau yn ei gylch ag Wsbecistan. Yn ôl y cyfansoddiad, mae'r berthynas rhwng Karakalpakstan ac Wsbecistan yn cael ei "rheoleiddio gan gytuniadau a chytundebau" ac mae unrhyw anghydfodau'n cael eu "setlo trwy gymod". Mae ei hawl i ddod yn annibynnol wedi'i gyfyngu gan bŵer feto deddfwrfa Wsbecistan dros unrhyw benderfyniad i ymwahanu.<ref>{{Cite book|title=Where nation-states come from: institutional change in the age of nationalism|last=Roeder|first=Philip G.|year=2007|publisher=[[Princeton University Press]]|isbn=978-0-691-13467-3|pages=55, 67|url=https://books.google.com/books?id=XAItI5C_JPUC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}</ref> Mae erthygl 74, pennod XVII, Cyfansoddiad Wsbecistan, yn dweud: "Bydd gan Weriniaeth Karakalpakstan yr hawl i ymwahanu o Weriniaeth Uzbekistan ar sail [[refferendwm]] ledled y wlad a gynhelir gan bobl Karakalpakstan.".


== Demograffeg ==
== Demograffeg ==
Amcangyfrifir bod poblogaeth Karakalpakstan oddeutu 1.7 miliwn ac yn 2007 amcangyfrifwyd bod tua 400,000 o'r boblogaeth yn grŵp ethnig Karakalpak, 400,000 yn [[Wsbeciaid]] a 300,000 yn Casaciaid.<ref>{{Cite book|title=Central Asia: Kazakhstan, Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Turkmenistan|last=Mayhew|first=Bradley|year=2007|publisher=[[Lonely Planet]]|isbn=978-1-74104-614-4|page=258|url=https://books.google.com/books?id=DwX-UTmC1GwC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFMayhew2007">Mayhew, Bradley (2007). [https://books.google.com/books?id=DwX-UTmC1GwC&q=karakalpakstan ''Central Asia: Kazakhstan, Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Turkmenistan'']. [[Planet Unig|Lonely Planet]]. p.&nbsp;258. [[Rhif Llyfr Safonol Rhyngwladol|ISBN]]&nbsp;[[Arbennig: BookSources / 978-1-74104-614-4|<bdi>978-1-74104-614-4</bdi>]]<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">3 March</span> 2012</span>.</cite></ref> Ystyr Karkalpak yw "Het ddu".<ref>{{Cite web|title=Karakalpak, Black Hat in Uzbekistan|url=https://joshuaproject.net/people_groups/12526/UZ|website=joshuaproject.net|access-date=2021-05-13|language=en|first=Joshua|last=Project}}</ref>  Ystyrir iaith Karakalpak yn agosach at [[Casacheg]] nag at [[Wsbeceg]]. Ysgrifennwyd yr iaith mewn [[Yr wyddor Gyrilig|Cyrillig]] wedi'i haddasu yn y cyfnod Sofietaidd ac mae wedi'i hysgrifennu yn yr wyddor Ladin ers 1996.[[Delwedd:Kyzyl-Kala_under_restoration_(cropped).jpg|bawd| Caer hynafol [[Kyzyl-Kala]] (1af-4edd ganrif OC), yn cael ei hadfer (2018). ]]Tyfodd y boblogaeth i 1.8 miliwn yn 2017. Y [[Cyfradd geni|gyfradd genedigaeth]] yw 2.19%: ganwyd oddeutu 39,400 o blant yn 2017. Bu farw bron i 8,400 o bobl yn yr un cyfnod. Y [[Cyfradd marwolaeth|gyfradd marwolaeth]] yw 0.47%. Y gyfradd twf naturiol yw 31,000, neu 1.72%.
Amcangyfrifir bod poblogaeth Karakalpakstan oddeutu 1.7 miliwn ac yn 2007 amcangyfrifwyd bod tua 400,000 o'r boblogaeth yn grŵp ethnig Karakalpak, 400,000 yn [[Wsbeciaid]] a 300,000 yn Casaciaid.<ref>{{Cite book|title=Central Asia: Kazakhstan, Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Turkmenistan|last=Mayhew|first=Bradley|year=2007|publisher=[[Lonely Planet]]|isbn=978-1-74104-614-4|page=258|url=https://books.google.com/books?id=DwX-UTmC1GwC&q=karakalpakstan|access-date=2012-03-03}}</ref> Ystyr Karkalpak yw "Het ddu".<ref>{{Cite web|title=Karakalpak, Black Hat in Uzbekistan|url=https://joshuaproject.net/people_groups/12526/UZ|website=joshuaproject.net|access-date=2021-05-13|language=en|first=Joshua|last=Project}}</ref>  Ystyrir iaith Karakalpak yn agosach at [[Casacheg]] nag at [[Wsbeceg]]. Ysgrifennwyd yr iaith mewn wyddor [[Yr wyddor Gyrilig|Gyrillig]] wedi'i haddasu yn y cyfnod Sofietaidd ac mae wedi'i hysgrifennu yn yr wyddor Ladin ers 1996.[[Delwedd:Kyzyl-Kala_under_restoration_(cropped).jpg|bawd| Caer hynafol [[Kyzyl-Kala]] (1af-4edd ganrif OC), yn cael ei hadfer (2018). ]]Tyfodd y boblogaeth i 1.8 miliwn yn 2017. Y [[Cyfradd geni|gyfradd genedigaeth]] yw 2.19%: ganwyd oddeutu 39,400 o blant yn 2017. Bu farw bron i 8,400 o bobl yn yr un cyfnod. Y [[Cyfradd marwolaeth|gyfradd marwolaeth]] yw 0.47%. Y gyfradd twf naturiol yw 31,000, neu 1.72%.


Yr oedran canolrifol oedd 27.7 mlwydd oed yn 2017, sy'n iau na gweddill Wsbecistan (canolrif oed 28.5 ledled y wlad). Mae dynion yn 27.1 oed, tra bod menywod yn 28.2 oed.
Yr oedran canolrifol oedd 27.7 mlwydd oed yn 2017, sy'n iau na gweddill Wsbecistan (canolrif oed 28.5 ledled y wlad). Mae dynion yn 27.1 oed, tra bod menywod yn 28.2 oed.
Llinell 25: Llinell 25:
Arferai economi'r rhanbarth fod yn ddibynnol iawn ar bysgodfeydd yn y Môr Aral. Bellach mae'n cael ei gefnogi gan [[Cotwm|gotwm]], [[reis]] a [[Melon|melonau]]. Mae pŵer trydan dŵr o orsaf fawr a adeiladwyd gan y [[Yr Undeb Sofietaidd|Sofietiaid]] ar yr [[Amu Darya]] hefyd yn bwysig i'r economi.
Arferai economi'r rhanbarth fod yn ddibynnol iawn ar bysgodfeydd yn y Môr Aral. Bellach mae'n cael ei gefnogi gan [[Cotwm|gotwm]], [[reis]] a [[Melon|melonau]]. Mae pŵer trydan dŵr o orsaf fawr a adeiladwyd gan y [[Yr Undeb Sofietaidd|Sofietiaid]] ar yr [[Amu Darya]] hefyd yn bwysig i'r economi.


Ar un adeg roedd delta Amu Darya yn boblog iawn ac yn cefnogi amaethyddiaeth helaeth ar sail [[dyfrhau]] am filoedd o flynyddoedd. O dan y [[Khorezm]], cafodd yr ardal gryn bŵer a ffyniant. Fodd bynnag, mae'r [[Cynhesu byd eang|newid graddol yn yr hinsawdd]] dros y canrifoedd, wedi'i gyflymu gan anweddiad dynol o'r [[Môr Aral]] ar ddiwedd yr 20fed ganrif wedi creu golygfa anghyfannedd yn y rhanbarth. Mae mwynau hynafol afonydd, llynnoedd, corsydd cyrs, coedwigoedd a ffermydd yn sychu ac yn cael eu gwenwyno gan halen a gludir gan y gwynt a chan weddillion gwrtaith a phlaladdwyr o wely sych Môr Aral. Mae tymheredd yr haf wedi codi {{Convert|10|C-change|F-change}} ac mae tymheredd y gaeaf wedi gostwng {{Convert|10|C-change|F-change}}. Mae cyfradd [[Anaemia|anemia]], afiechydon anadlol a phroblemau iechyd eraill wedi codi'n ddramatig yno.<ref>{{Cite book|last=Pearce|first=Fred|author-link=Fred Pearce|title=When the Rivers Run Dry: Water, the Defining Crisis of the Twenty-first Century|publisher=[[Beacon Press]]|year=2007|page=211|isbn=978-0-8070-8573-8|url=https://books.google.com/books?id=C0_q-90H1aAC&q=karakalpakstan}}</ref>
Ar un adeg roedd delta Amu Darya yn boblog iawn ac yn cefnogi amaethyddiaeth helaeth ar sail [[dyfrhau]] am filoedd o flynyddoedd. O dan y [[Khorezm]], cafodd yr ardal gryn bŵer a ffyniant. Fodd bynnag, mae'r [[Cynhesu byd eang|newid graddol yn yr hinsawdd]] dros y canrifoedd wedi'i gyflymu gan anweddiad dynol o'r [[Môr Aral]] ar ddiwedd yr 20fed ganrif, gan greu golygfa anghyfannedd yn y rhanbarth. Mae mwynau hynafol afonydd, llynnoedd, corsydd cyrs, coedwigoedd a ffermydd yn sychu ac yn cael eu gwenwyno gan halen a gludir gan y gwynt a chan weddillion gwrtaith a phlaladdwyr o wely sych Môr Aral. Mae tymheredd yr haf wedi codi {{Convert|10|C-change|F-change}} ac mae tymheredd y gaeaf wedi gostwng {{Convert|10|C-change|F-change}}. Mae cyfradd [[Anaemia|anemia]], afiechydon anadlol a phroblemau iechyd eraill wedi codi'n ddramatig yno.<ref>{{Cite book|last=Pearce|first=Fred|author-link=Fred Pearce|title=When the Rivers Run Dry: Water, the Defining Crisis of the Twenty-first Century|publisher=[[Beacon Press]]|year=2007|page=211|isbn=978-0-8070-8573-8|url=https://books.google.com/books?id=C0_q-90H1aAC&q=karakalpakstan}}</ref>


== Is-adrannau gweinyddol ==
== Is-adrannau gweinyddol ==
Llinell 106: Llinell 106:
== Cyfeiriadau ==
== Cyfeiriadau ==
 
 
{{Cyfeiriadau}}
[[Categori:Gwledydd a thiriogaethau Rwseg]]
[[Categori:Wsbecistan]]

Fersiwn yn ôl 12:41, 24 Mai 2021

Karakalpakstan
Delwedd:Karakalpakstan map.png, Karakalpakstan map-ar.svg
MathGweriniaeth ymreolaethol
PrifddinasNukus Edit this on Wikidata
Poblogaeth1,817,500 Edit this on Wikidata
AnthemState Anthem of the Republic of Karakalpakstan Edit this on Wikidata
Pennaeth llywodraethAmanbai Orynbaev Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+05:00 Edit this on Wikidata
Iaith/Ieithoedd
  swyddogol
Wsbeceg, Karakalpak Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
SirWsbecistan Edit this on Wikidata
GwladBaner Wsbecistan Wsbecistan
Arwynebedd160,000 km² Edit this on Wikidata
Uwch y môr41 metr Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaArdal Xorazm, Ardal Bukhara, Ardal Navoiy, Ardal Mangystau, Ardal Aktobe ac Ardal Dasoguz.
Cyfesurynnau43.04°N 58.86°E Edit this on Wikidata
UZ-QR Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y Llywodraeth
Chairman of the Supreme Council of the Republic of Karakalpakstan Edit this on Wikidata
Pennaeth y LlywodraethAmanbai Orynbaev Edit this on Wikidata
Map

Mae Karakalpakstan (Karakalpak: Qaraqalpaqstan / Қарақалпақстан; Wsbeceg: Qoraqalpogʻiston), yn swyddogol Gweriniaeth Karakalpakstan (Karakalpak: Qaraqalpaqstan Respublikası / Қарақалпақстан Республикасы; Wsbeceg: Qoraqalpogʻiston Respublikasi), yn weriniaeth ymreolaethol yn Wsbecistan. Mae ym mhen gogledd-orllewinol Wsbecistan. Ei brifddinas yw Nukus (Noʻkis / Нөкис). Mae gan Weriniaeth Karakalpakstan arwynebedd o 160,000 cilomedr sgwâr (62,000 mi sg). Mae ei diriogaeth yn gorchuddio tir clasurol Khwarezm, a elwid yn Kāt (کات) mewn llenyddiaeth glasurol Bersiaidd.

Hanes

O tua 500 CC i 500 OC, roedd rhanbarth yr hyn sydd bellach yn Karakalpakstan yn ardal amaethyddol lewyrchus a gefnogwyd gan ddyfrhau helaeth.[1] Roedd yn diriogaeth o bwysigrwydd strategol ac yn destun dadl ffyrnig. Cofnodwyd y bobl Karakalpak am y tro cyntaf, a arferai fod yn herwyr a physgotwyr crwydrol, gan dramorwyr yn yr 16eg ganrif. Rhoddwyd Karakalpakstan i Ymerodraeth Rwsia gan Khanate Khiva ym 1873.[2] O dan reolaeth Sofietaidd, roedd y weriniaeth ymreolaethol yn ardal ymreolaethol yng Ngweriniaeth Sosialaidd Ffederal Sofietaidd Rwsia cyn dod yn rhan o Wsbecistan ym 1936.[3] Mae'n debyg bod y rhanbarth ar ei fwyaf llewyrchus yn y 1960au a'r 1970au, pan oedd dyfrhau o'r Amu Darya yn cael ei ehangu. Heddiw, fodd bynnag, mae draeniad y Môr Aral wedi golygu bod Karakalpakstan yn un o ranbarthau tlotaf Wsbecistan.[4] Mae'r rhanbarth yn dioddef o sychder helaeth, yn rhannol oherwydd patrymau tywydd, ond hefyd yn bennaf oherwydd bod afonydd Amu a Syr Darya yn cael eu hecsbloetio yn bennaf yn rhan ddwyreiniol y wlad. Mae methiannau cnydau wedi amddifadu tua 48,000 o bobl o’u prif ffynhonnell incwm ac mae prinder dŵr yfed wedi creu ymchwydd o glefydau heintus.[5]

Daearyddiaeth

Mae Karakalpakstan bellach yn anialwch yn bennaf ac mae yng ngorllewin Wsbecsitan ger y Môr Aral, yn rhan isaf basn Amu Darya.[6][5][7] Mae ganddo arwynebedd o 164,900 km2[8] ac wedi'i amgylchynu gan anialwch. Mae Anialwch Kyzyl Kum i'r dwyrain ac mae Anialwch Karakum i'r de. Mae llwyfandir creigiog yn ymestyn i'r gorllewin i Fôr Caspia.[9]

Gwleidyddiaeth

Mae Gweriniaeth Karakalpakstan yn ffurfiol yn sofran ac yn rhannu pŵer feto dros benderfyniadau yn ei gylch ag Wsbecistan. Yn ôl y cyfansoddiad, mae'r berthynas rhwng Karakalpakstan ac Wsbecistan yn cael ei "rheoleiddio gan gytuniadau a chytundebau" ac mae unrhyw anghydfodau'n cael eu "setlo trwy gymod". Mae ei hawl i ddod yn annibynnol wedi'i gyfyngu gan bŵer feto deddfwrfa Wsbecistan dros unrhyw benderfyniad i ymwahanu.[10] Mae erthygl 74, pennod XVII, Cyfansoddiad Wsbecistan, yn dweud: "Bydd gan Weriniaeth Karakalpakstan yr hawl i ymwahanu o Weriniaeth Uzbekistan ar sail refferendwm ledled y wlad a gynhelir gan bobl Karakalpakstan.".

Demograffeg

Amcangyfrifir bod poblogaeth Karakalpakstan oddeutu 1.7 miliwn ac yn 2007 amcangyfrifwyd bod tua 400,000 o'r boblogaeth yn grŵp ethnig Karakalpak, 400,000 yn Wsbeciaid a 300,000 yn Casaciaid.[11] Ystyr Karkalpak yw "Het ddu".[12]  Ystyrir iaith Karakalpak yn agosach at Casacheg nag at Wsbeceg. Ysgrifennwyd yr iaith mewn wyddor Gyrillig wedi'i haddasu yn y cyfnod Sofietaidd ac mae wedi'i hysgrifennu yn yr wyddor Ladin ers 1996.

Caer hynafol Kyzyl-Kala (1af-4edd ganrif OC), yn cael ei hadfer (2018).

Tyfodd y boblogaeth i 1.8 miliwn yn 2017. Y gyfradd genedigaeth yw 2.19%: ganwyd oddeutu 39,400 o blant yn 2017. Bu farw bron i 8,400 o bobl yn yr un cyfnod. Y gyfradd marwolaeth yw 0.47%. Y gyfradd twf naturiol yw 31,000, neu 1.72%.

Yr oedran canolrifol oedd 27.7 mlwydd oed yn 2017, sy'n iau na gweddill Wsbecistan (canolrif oed 28.5 ledled y wlad). Mae dynion yn 27.1 oed, tra bod menywod yn 28.2 oed.

Heblaw am y brifddinas, mae dinasoedd mawr y wlad yn cynnwys Xojeli (Cyrillic: Ходжейли ), Taxiatosh (Тахиаташ), Shimbai (Шымбай), Konirat (Қоңырат) a Moynaq (Муйнак), cyn porthladd Môr Aral sy'n bellach wedi sychu'n llwyr, yn ôl NASA.[13]

Economi

Casglu cotwm ger Kyzyl-Kala.

Arferai economi'r rhanbarth fod yn ddibynnol iawn ar bysgodfeydd yn y Môr Aral. Bellach mae'n cael ei gefnogi gan gotwm, reis a melonau. Mae pŵer trydan dŵr o orsaf fawr a adeiladwyd gan y Sofietiaid ar yr Amu Darya hefyd yn bwysig i'r economi.

Ar un adeg roedd delta Amu Darya yn boblog iawn ac yn cefnogi amaethyddiaeth helaeth ar sail dyfrhau am filoedd o flynyddoedd. O dan y Khorezm, cafodd yr ardal gryn bŵer a ffyniant. Fodd bynnag, mae'r newid graddol yn yr hinsawdd dros y canrifoedd wedi'i gyflymu gan anweddiad dynol o'r Môr Aral ar ddiwedd yr 20fed ganrif, gan greu golygfa anghyfannedd yn y rhanbarth. Mae mwynau hynafol afonydd, llynnoedd, corsydd cyrs, coedwigoedd a ffermydd yn sychu ac yn cael eu gwenwyno gan halen a gludir gan y gwynt a chan weddillion gwrtaith a phlaladdwyr o wely sych Môr Aral. Mae tymheredd yr haf wedi codi 10 °C (18 °F) ac mae tymheredd y gaeaf wedi gostwng 10 °C (18 °F). Mae cyfradd anemia, afiechydon anadlol a phroblemau iechyd eraill wedi codi'n ddramatig yno.[14]

Is-adrannau gweinyddol

Ardaloedd Karakalpakstan.
Dinasoedd mwyaf Karakalpakstan
Enw ardal Prifddinas ardal
1 Ardal Amudaryo Mang'it
2 Ardal Beruniy Beruniy
3 Ardal Shimbay Chimboy
4 Ardal Ellikqala Bo'ston
5 Ardal Kegeyli Kegeyli
6 Ardal Mo'ynaq Mo'ynaq
7 Ardal Nukus Oqmang'it
8 Ardal Qonliko'l Qanliko'l
9 Ardal Qo'n'irat Qo'n'irat
10 Ardal Qarao'zak Qarao'zak
11 Ardal Shumanay Shumanay
12 Ardal Taxtako'pir Taxtako'pir
13 Ardal To'rtkul To'rtkul
14 Ardal Xojeli Xojeli
15 Ardal Bozataw Bozataw

Cyfryngau

Radio

Yn 2009, agorwyd gorsaf radio gyntaf Karakalpakstan. Enw'r orsaf yw Nukus FM, sy'n darlledu ar amledd radio 100.4 MHz, dim ond yn Nukus.



Cyfeiriadau

 

  1. Bolton, Roy (2009). Russian Orientalism: Central Asia and the Caucasus. Sphinx Fine Art. t. 54. ISBN 978-1-907200-00-7. Cyrchwyd 2012-03-03.
  2. Qaraqalpaqs of the Aral Delta. Prestel Verlag. 2012. t. 68. ISBN 978-3-7913-4738-7.
  3. Europa Publications Limited (2002). Eastern Europe, Russia and Central Asia. Taylor & Francis. t. 536. ISBN 1-85743-137-5. Cyrchwyd 2012-03-03.
  4. Mayhew, Bradley (2007). Central Asia: Kazakhstan, Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Turkmenistan. Lonely Planet. t. 258. ISBN 978-1-74104-614-4. Cyrchwyd 2012-03-03.
  5. 5.0 5.1 Thomas, Troy S.; Kiser, Stephen D.; Casebeer, William D. (2005). Warlords rising: confronting violent non-state actors. Lexington Books. tt. 30, 147–148. ISBN 0-7391-1190-6. Cyrchwyd 2012-03-03.
  6. Batalden, Stephen K.; Batalden, Sandra L. (1997). The newly independent states of Eurasia: handbook of former Soviet republics. Greenwood Publishing Group. t. 187. ISBN 0-89774-940-5. Cyrchwyd 2012-03-03.
  7. Merkel, Broder; Schipek, Mandy (2011). The New Uranium Mining Boom: Challenge and Lessons Learned. Springer. t. 128. ISBN 978-3642221217. Cyrchwyd 2012-06-07.
  8. Roeder, Philip G. (2007). Where nation-states come from: institutional change in the age of nationalism. Princeton University Press. tt. 55, 67. ISBN 978-0-691-13467-3. Cyrchwyd 2012-03-03.
  9. Bolton, Roy (2009). Russian Orientalism: Central Asia and the Caucasus. Sphinx Fine Art. t. 54. ISBN 978-1-907200-00-7. Cyrchwyd 2012-03-03.Bolton, Roy (2009). Russian Orientalism: Central Asia and the Caucasus. Sphinx Fine Art. p. 54. ISBN 978-1-907200-00-7. Retrieved 3 Mawrth 2012
  10. Roeder, Philip G. (2007). Where nation-states come from: institutional change in the age of nationalism. Princeton University Press. tt. 55, 67. ISBN 978-0-691-13467-3. Cyrchwyd 2012-03-03.
  11. Mayhew, Bradley (2007). Central Asia: Kazakhstan, Tajikistan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Turkmenistan. Lonely Planet. t. 258. ISBN 978-1-74104-614-4. Cyrchwyd 2012-03-03.
  12. Project, Joshua. "Karakalpak, Black Hat in Uzbekistan". joshuaproject.net (yn Saesneg). Cyrchwyd 2021-05-13.
  13. "The dried-up Aral Sea is now a post-apocalyptic playground". Grist (yn Saesneg). 2014-10-01. Cyrchwyd 2021-05-13.
  14. Pearce, Fred (2007). When the Rivers Run Dry: Water, the Defining Crisis of the Twenty-first Century. Beacon Press. t. 211. ISBN 978-0-8070-8573-8.