Crug crwn

Gweler hefyd: rhestr o grugiau crynion yng Nghymru

Crug ar gopa Moel Gyw (Bryniau Clwyd.

Pentwr o bridd wedi'i osod gan bobl Oes yr Efydd fel rhan o'u seremoniau neu i gladdu'r meirw ydy crug crwn (enw gwrywaidd; Saesneg: round barrow). "Bryncyn" neu "bentwr" ydy prif ystyron y gair Cymraeg 'crug', sy'n elfen bur gyffredin mewn enwau lleoedd yng Nghymru. Cruc ydy'r gair yn yr Hen Gernyweg a'r Hen Lydaweg a cruach yn yr Hen Wyddeleg. Mae'r gair i'w gael o fewn rhai ffurfiau Lladin ar hen enwau lleoedd Brythoneg megis Pennocrucium, sef Penkridge heddiw ac fe'i benthycir yn y Saesneg fel "crick" fel yn y gair "Crick-howell". Y lluosog ydy: crugiau crwn neu crugiau crynion.

Pan fo siambr neu gell o fewn y crug i ddal y corff yna gelwir y crug yn siambr gladdu. Pan fo'r glaw a'r gwynt wedi'i herydu yna caiff ei disgrifio fel carnedd. Yng Nghainc Gyntaf y Mabinogi (testun Llyfr Gwyn Rhydderch, 14eg ganrif) ceir hanes Pwyll yn gweld Rhiannon: "Ac yna... yn eistedd ar ben crug, y wreic teccaf or a welsei eiroet."

Fe gychwynwyd eu codi tua 3000 C.C. a pharhaodd yr arfer hyd at ddiwedd Oes yr Efydd (tua 600 C.C.). Codwyd y rhan fwyaf, fodd bynnag yn y cyfnod 2400 - 1500 C.C.

Y crugiau crynion mwyaf

O ran diamedr

• Crug y Bryncws, Llandudoch, Sir Benfro: 50 metr wrth 3.4 metr
• Maes Mochnant Isaf‎, Powys: 40 metr mewn diamedr.
• Crug Hafod y Bwlch, Wrecsam: 40 metr mewn diamedr a 2.8m o uchder.
• Crug Cefn Coch, Llanfair Dyffryn Clwyd: diamedr o 40m a dwy ffos yn ei amgylchynnu.
• Crugiau Castellmartin, Sir Benfro: 38 metr wrth 2.1m.

O ran uchder

• Crugiau Tremeirchion, Sir Ddinbych: mae un o'r ddau grug sydd ar Foel Efa yn 13 metr o uchder.
• Crug Maes Maelor, Llandegla, Sir Ddinbych: 4.5m o uchder
• Crug Llanharan, Rhondda Cynon Taf: 3.4m o uchder.
• Casgan Ditw, Bwlchgwyn, Sir Ddinbych: 3.0m o uchder.

Gweler hefyd

Mathau gwahanol o olion claddu:

• Beddrod Hafren-Cotswold
• Siambr Gladdu Hir
• Beddrod siambr
• Carnedd

Dolennau allanol

• Crug crwn Fan Foel, Gwefan Cyngor Archaeoleg Brydeinig (Cymru)