Y Gymanwlad Bwylaidd–Lithwanaidd: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Oddi ar Wicipedia
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
Dim crynodeb golygu
Ehangu mymryn
Llinell 76: Llinell 76:
|content = {{unbulleted list| [[Lithwaneg]] | [[Rwtheneg]] }}}}
|content = {{unbulleted list| [[Lithwaneg]] | [[Rwtheneg]] }}}}
}}
}}
Gwlad yng [[Canolbarth Ewrop|Nghanolbarth]] a [[Dwyrain Ewrop]] oedd '''y Gymanwlad Bwylaidd–Lithwanaidd''' a fodolai o 1569 i 1795. Ffurfiwyd y [[ffederasiwn]] [[deuarchaeth|deuarchaidd]] drwy gyfuno [[Teyrnas Gwlad Pwyl (1385–1569)|Teyrnas Gwlad Pwyl]] ac [[Uchel Ddugiaeth Lithwania]]. Y Gymanwlad Bwylaidd–Lithwanaidd oedd un o wladwriaethau mwyaf Ewrop yn ystod [[y cyfnod modern cynnar]], ac yn cynnwys bron 400,000 milltir sgwâr a rhyw 11 miliwn o bobl ar ei heithaf yn nechrau yr 17g. Yn ffurfiol, cafodd ei alw gan yr enw hir '''Teyrnas Gwlad Pwyl ac Uchel Ddugiaeth Lithwania''' ({{iaith-pl|Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie}}, {{iaith-lt|Lenkijos Karalystė ir Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė}}, {{iaith-la|Regnum Poloniae Magnusque Ducatus Lithuaniae}}), neu '''Gymanwlad y Ddwy Genedl''' (Pwyleg: ''Rzeczpospolita Obojga Narodów'', Lladin: Res Publica Utriusque Nationis). Defnyddiwyd yr enw Gwlad Pwyl yn aml i ddisgrifio'r holl Gymanwlad.
Gwladwriaeth yng [[Canolbarth Ewrop|Nghanolbarth]] a [[Dwyrain Ewrop]] oedd '''y Gymanwlad Bwylaidd–Lithwanaidd''' a fodolai o 1569 i 1795. Ffurfiwyd y [[ffederasiwn]] [[deuarchaeth|deuarchaidd]] drwy gyfuno [[Teyrnas Gwlad Pwyl (1385–1569)|Teyrnas Gwlad Pwyl]] ac [[Uchel Ddugiaeth Lithwania]]. Y Gymanwlad Bwylaidd–Lithwanaidd oedd un o wladwriaethau mwyaf Ewrop yn ystod [[y cyfnod modern cynnar]], ac yn cynnwys bron 400,000 milltir sgwâr a rhyw 11 miliwn o bobl ar ei heithaf yn nechrau yr 17g. Yn ffurfiol, cafodd ei alw gan yr enw hir '''Teyrnas Gwlad Pwyl ac Uchel Ddugiaeth Lithwania''' ({{iaith-pl|Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie}}, {{iaith-lt|Lenkijos Karalystė ir Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė}}, {{iaith-la|Regnum Poloniae Magnusque Ducatus Lithuaniae}}), neu '''Gymanwlad y Ddwy Genedl''' (Pwyleg: ''Rzeczpospolita Obojga Narodów'', Lladin: Res Publica Utriusque Nationis). Defnyddiwyd yr enw Gwlad Pwyl yn aml i ddisgrifio'r holl Gymanwlad.


Gwlad aml-ethnig ac amlieithog oedd y Gymanwlad, gan gynnwys [[Pwyliaid]], [[Lithwaniaid]], [[Rwtheniaid]], [[Almaenwyr]], [[Iddewon]], a chymunedau bychain o [[Tatariaid|Datariaid]], [[Armeniaid]], ac [[Albanwyr]].<ref>Peter Paul Bajer, ''Scots in the Polish-Lithuanian Commonwealth, 16th–18th Centuries: The Formation and Disappearance of an Ethnic Group'' (Leiden: Brill, 2012).</ref> Roedd hefyd sawl crefydd, gan gynnwys [[yr Eglwys Gatholig]], [[Protestaniaeth]], [[yr Eglwys Uniongred Ddwyreiniol]], [[Iddewiaeth]], ac [[Islam]]. Bu ambell gymuned yn meddu ar rywfaint o hunanlywodraeth, er enghraifft Cyngor y Pedair Gwlad a oedd yn arfer y gyfraith Iddewig.
Gwlad aml-ethnig ac amlieithog oedd y Gymanwlad, gan gynnwys [[Pwyliaid]], [[Lithwaniaid]], [[Rwtheniaid]], [[Almaenwyr]], [[Iddewon]], a chymunedau bychain o [[Tatariaid|Datariaid]], [[Armeniaid]], ac [[Albanwyr]].<ref>Peter Paul Bajer, ''Scots in the Polish-Lithuanian Commonwealth, 16th–18th Centuries: The Formation and Disappearance of an Ethnic Group'' (Leiden: Brill, 2012).</ref> Roedd hefyd sawl crefydd, gan gynnwys [[yr Eglwys Gatholig]], [[Protestaniaeth]], [[yr Eglwys Uniongred Ddwyreiniol]], [[Iddewiaeth]], ac [[Islam]]. Bu ambell gymuned yn meddu ar rywfaint o hunanlywodraeth, er enghraifft Cyngor y Pedair Gwlad a oedd yn arfer y gyfraith Iddewig.

== Ieithoedd ==

* Pwyleg - un o ieithoedd swyddogol y wladwriaeth, iaith y rhan fwyaf o'r bonedd, a'r brif iaith yn ninasoedd a threfi'r wlad.
* [[Lladin]] – yr iaith swyddogol arall, defnyddiwyd Lladin wrth ymdrin â gwledydd eraill, ac fel ail iaith ymysg y bonedd.
* [[Ffrangeg]] – mewn gwirionedd, defnyddiwyd mwy o Ffrangeg nag o Ladin yn llys y Brenin o ddechrau'r 18fed ganrif ymlaen. Defnyddiwyd y Ffrangeg yn iaith gwyddoniaeth a llenyddiaeth.
* [[Ieithoedd Slafonaidd|Iaith Slafonaidd]] Ddwyreiniol - a gelwid yn Rwscieg (руски езыкъ) ar y pryd. Hyd at 1697 roedd yn iaith swyddogol yn yr Uchel Ddugiaeth (Lithwania). Disgynyddion yr iaith hon a'i thafodieithoedd yw [[Wcreineg|Wcreineg,]] [[Belarwseg]] a [[Rusyn]]. Dyma oedd y brif iaith yn rhannau ddwyreiniol y wlad.
* [[Lithwaneg]] – nid oedd yn iaith swyddogol. Siaradwyd yr iaith yn rhan ogleddol yr wlad, sy'n cyfateb yn fras i'r Lithwania fodern, sy'n llai nag oedd Ddugiaeth.
* [[Almaeneg]] - defnyddiwyd yr iaith gan leiafrif yn y dinasoedd.
* [[Hebraeg]] – defnyddiwyd yr ieithoedd Hebraeg ac [[Aramaeg]] gan Iddewon wrth ymdrin â materion crefyddol, ysgolheigaidd a chyfreithiol.
* [[Iddew-Almaeneg]] – dyma oedd iaith bob dydd yr Iddewon, ac felly'n un o brif ieithoedd dinasoedd y wlad
* [[Eidaleg]] – iaith leiafrifol
* [[Armeneg]] – iaith leiafrifol
* [[Arabeg]] – defnyddiwyd Arabeg gan y [[Tatariaid]] ar gyfer materion crefyddol. Roeddynt hefyd yn ysgrifennu Rwscieg (gw. uchod) gan ddefnyddio'r [[Wyddor Arabeg]].

== Diwedd y gymanwlad ==
Ym 1777, 1793 ac 1795, rhannwyd tiriogaeth y gymanwlad rhwng [[Prwsia|Prwsia,]] [[Ymerodraeth Rwsia]], a'r [[Y Frenhiniaeth Hapsbwrgaidd|Frenhiniaeth Hapsbwrgaidd]] ([[Awstria-Hwngari|Awstria-Hwngari).]] Wedi 1795, daeth y gymanwlad i ben, a bu'n rhaid aros nes [[1918]] nes i [[Gwlad Pwyl|Wlad Pwyl]] a [[Lithwania]] ddod yn annibynnol. Yn ogystal â'r ddwy wlad hynny, mae tiriogaeth y gymanwlad gynt bellach yn cynnwys rhannau o'r [[Yr Wcráin|Wcráin,]] [[Moldofa]] ([[Transnistria]]), [[Belarws]], [[Rwsia]], [[Latfia]] ac [[Estonia]].


== Cyfeiriadau ==
== Cyfeiriadau ==

Fersiwn yn ôl 18:59, 17 Ebrill 2021

Res Publica Utriusque Nationis
Ffederasiwn deuarchaidd
Teyrnas Gwlad Pwyl|
 

1569–1795
 

 

Y faner frenhinol (c. 1605) Yr arfbais frenhinol
Arwyddair
Location of {{{common_name}}}
Y Gymanwlad Bwylaidd–Lithwanaidd (gwyrdd), a'i gwladwriaethau caeth (gwyrdd golau), ar ei hanterth ym 1619.
Prifddinas

(de jure)

  • Kraków (1569–1596)
  • Warsaw (1596–1795)

(de facto)

Ieithoedd Swyddogol:
Pwyleg a Lladin
Crefydd Swyddogol:
Yr Eglwys Gatholig
Llywodraeth
Brenin / Uchel Ddug
 -  1569–1572 Zygmunt II August (cyntaf)
 -  1764–1795 Stanisław August Poniatowski (olaf)
Deddfwrfa Sejm
 -  Cyfrin Gyngor Senedd
Cyfnod hanesyddol Y cyfnod modern cynnar
 -  Undeb Lublin 1 Gorffennaf 1569
 -  Rhaniad 1af 5 Awst 1772
 -  Cyfansoddiad 3 Mai 3 May 1791
 -  2il Raniad 23 Ionawr 1793
 -  3ydd Rhaniad 24 Hydref 1795
Poblogaeth
 -  1582 amcan. 8,000,000 
     Dwysedd 9.8 /km²  (25.4 /sq mi)
 -  1618 amcan. 12,000,000 
     Dwysedd 12 /km²  (31.1 /sq mi)

Gwladwriaeth yng Nghanolbarth a Dwyrain Ewrop oedd y Gymanwlad Bwylaidd–Lithwanaidd a fodolai o 1569 i 1795. Ffurfiwyd y ffederasiwn deuarchaidd drwy gyfuno Teyrnas Gwlad Pwyl ac Uchel Ddugiaeth Lithwania. Y Gymanwlad Bwylaidd–Lithwanaidd oedd un o wladwriaethau mwyaf Ewrop yn ystod y cyfnod modern cynnar, ac yn cynnwys bron 400,000 milltir sgwâr a rhyw 11 miliwn o bobl ar ei heithaf yn nechrau yr 17g. Yn ffurfiol, cafodd ei alw gan yr enw hir Teyrnas Gwlad Pwyl ac Uchel Ddugiaeth Lithwania (Pwyleg: Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie, Lithwaneg: Lenkijos Karalystė ir Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė, Lladin: Regnum Poloniae Magnusque Ducatus Lithuaniae), neu Gymanwlad y Ddwy Genedl (Pwyleg: Rzeczpospolita Obojga Narodów, Lladin: Res Publica Utriusque Nationis). Defnyddiwyd yr enw Gwlad Pwyl yn aml i ddisgrifio'r holl Gymanwlad.

Gwlad aml-ethnig ac amlieithog oedd y Gymanwlad, gan gynnwys Pwyliaid, Lithwaniaid, Rwtheniaid, Almaenwyr, Iddewon, a chymunedau bychain o Datariaid, Armeniaid, ac Albanwyr.[1] Roedd hefyd sawl crefydd, gan gynnwys yr Eglwys Gatholig, Protestaniaeth, yr Eglwys Uniongred Ddwyreiniol, Iddewiaeth, ac Islam. Bu ambell gymuned yn meddu ar rywfaint o hunanlywodraeth, er enghraifft Cyngor y Pedair Gwlad a oedd yn arfer y gyfraith Iddewig.

Ieithoedd

  • Pwyleg - un o ieithoedd swyddogol y wladwriaeth, iaith y rhan fwyaf o'r bonedd, a'r brif iaith yn ninasoedd a threfi'r wlad.
  • Lladin – yr iaith swyddogol arall, defnyddiwyd Lladin wrth ymdrin â gwledydd eraill, ac fel ail iaith ymysg y bonedd.
  • Ffrangeg – mewn gwirionedd, defnyddiwyd mwy o Ffrangeg nag o Ladin yn llys y Brenin o ddechrau'r 18fed ganrif ymlaen. Defnyddiwyd y Ffrangeg yn iaith gwyddoniaeth a llenyddiaeth.
  • Iaith Slafonaidd Ddwyreiniol - a gelwid yn Rwscieg (руски езыкъ) ar y pryd. Hyd at 1697 roedd yn iaith swyddogol yn yr Uchel Ddugiaeth (Lithwania). Disgynyddion yr iaith hon a'i thafodieithoedd yw Wcreineg, Belarwseg a Rusyn. Dyma oedd y brif iaith yn rhannau ddwyreiniol y wlad.
  • Lithwaneg – nid oedd yn iaith swyddogol. Siaradwyd yr iaith yn rhan ogleddol yr wlad, sy'n cyfateb yn fras i'r Lithwania fodern, sy'n llai nag oedd Ddugiaeth.
  • Almaeneg - defnyddiwyd yr iaith gan leiafrif yn y dinasoedd.
  • Hebraeg – defnyddiwyd yr ieithoedd Hebraeg ac Aramaeg gan Iddewon wrth ymdrin â materion crefyddol, ysgolheigaidd a chyfreithiol.
  • Iddew-Almaeneg – dyma oedd iaith bob dydd yr Iddewon, ac felly'n un o brif ieithoedd dinasoedd y wlad
  • Eidaleg – iaith leiafrifol
  • Armeneg – iaith leiafrifol
  • Arabeg – defnyddiwyd Arabeg gan y Tatariaid ar gyfer materion crefyddol. Roeddynt hefyd yn ysgrifennu Rwscieg (gw. uchod) gan ddefnyddio'r Wyddor Arabeg.

Diwedd y gymanwlad

Ym 1777, 1793 ac 1795, rhannwyd tiriogaeth y gymanwlad rhwng Prwsia, Ymerodraeth Rwsia, a'r Frenhiniaeth Hapsbwrgaidd (Awstria-Hwngari). Wedi 1795, daeth y gymanwlad i ben, a bu'n rhaid aros nes 1918 nes i Wlad Pwyl a Lithwania ddod yn annibynnol. Yn ogystal â'r ddwy wlad hynny, mae tiriogaeth y gymanwlad gynt bellach yn cynnwys rhannau o'r Wcráin, Moldofa (Transnistria), Belarws, Rwsia, Latfia ac Estonia.

Cyfeiriadau

  1. Peter Paul Bajer, Scots in the Polish-Lithuanian Commonwealth, 16th–18th Centuries: The Formation and Disappearance of an Ethnic Group (Leiden: Brill, 2012).