Bywydeg

Rhan o gyfres ar
Fywydeg
Meysydd astudio Anatomeg Biocemeg Bioleg cell Bioleg datblygiad Bioleg ddynol Bioleg esblygiadol Bioleg foleciwlaidd Bioleg forol Botaneg Ecoleg Ffisioleg Geneteg Microfioleg Mycoleg Paleontoleg Söoleg Systemateg
Cysyniadau o fewn bioleg Bywyd Cadwraeth Cromosom DNA Esblygiad Ffosil Organeb byw
Biolegwyr Cymreig adnabyddus Hugh Davies R Elwyn Hughes Steve Jones Edward Lhuyd Gwendolen Rees Jean Olwen Thomas Deri Tomos Eleanor Vachell Alfred Russel Wallace

Bioleg

Bioleg - neu Bywydeg - yw'r maes gwyddonol sy'n astudio bywyd. Mae'n delio â nodweddion, dosbarthiad, ac ymddygiad organebau, sut mae rhywogaethau'n dod i fodolaeth, a'r berthynas sydd ganddynt efo'i gilydd ac efo'r amgylchedd.

Mae bioleg yn astudio amrywiaeth o fywyd (clocwedd o'r top-chwith) E. coli, coedredynen, gafrewig, chwilen Goliath

Charles Darwin gosododd y seiliau i ddamcaniaeth esblygiad ac hefyd i detholiad naturiol.

Mae bioleg yn cwmpasu sbectrwm llydan o feysydd academaidd sy'n astudio ac archwilio pob rhan o natur.

Botaneg yw'r astudiaeth o blanhigion, Sŵoleg yw'r astudiaeth oanifeiliaid ac Anthropoleg yw'r adran o fioleg sy'n astudio bodau dynol.

Ar raddfa moleciwlaidd, astudir bywyd o fewn y pynciau: bioleg foleciwlaidd, biocemeg a geneteg foleciwlaidd.

Ar y lefel nesaf, sef y gell ceir: bioleg cell

Ar raddfeydd amlgellog, caiff daw'r dosbarthiadau canlynol: ffisioleg, anatomeg a histoleg.

Mae bioleg ddatblygiadol yn astudio bywyd ar lefel datblygiad organeb unigol sef ontogenesis.

Yn symud i fyny'r raddfa i fwy nag un organeb, mae: geneteg sef yr astudiaeth o sut mae etifeddeg yn gweithio rhwng rhiant ac epil.

Mae etholeg yn astudio ymddygiad grŵp mwy nag un unigolyn a geneteg poblogaeth yn edrych ar yr holl boblogaeth. Mae systemateg yn astudio'r raddfa aml-rhywogaeth o linachau.

Astudir poblogaethau cyd-ddibynnol a'u cynefinoedd yn osbarthiad a elwir: ecoleg a bioleg esblygiadol.

Maes dyfaliadol newydd yw: estronbioleg, sy'n archwilio i'r tebygolrwydd o fywyd tu hwnt i'r Ddaear.

Dosbarthiad bywyd

Prif: Dosbarthiad biolegol

Syr Richard Owen; darganfyddwr y 'Deinosor'

Gelwir y system dosbarthiad dominyddol yn 'Tacsonomeg Linnaeus', sy'n cynnwys rhenciau ac enwau deuenwol. Caiff sut enwir organebau ei reoli gan gytundebau rhyngwladol megis Cod Ryngwladol Cyfundrefn Enwau Botanegol (ICBN), Cod Ryngwladol Cyfundrefn Enwau Sŵolegol (ICON), a Chod Ryngwladol Cyfundrefn Enwau Bacteria (ICNB). Trwy ddosbarthiad biolegol gallwn weld sut mae anifeiliaid wedi esblygu ac addasu i'w cynefinoedd.

Pethau byw

Gwelwch Wikispecies am fwy o wybodaeth ar ddosbarthiad biolegol

Bacteria
Archaea
Ewcaryotau

• Protistiaid
  
• Planhigion
  
• Ffyngau
  
• Anifeiliaid

Hanes

Prif: Hanes bioleg

Defnyddiwyd y term (neu derm tebyg) am y tro cyntaf gan ddau wyddonydd: Karl Friedrich Burdach (1800) a Gottfried Reinhold Treviranus (Biologie oder Philosophie der lebenden Natur, 1802), ac yn annibynol tua'r un adeg gan Jean-Baptiste Lamarck (Hydrogéologie, 1802).

Gwreiddyn y gair yw'r Groeg: βίος|βίος ('bios' neu 'bywyd'.

Tarddiad y pwnc (a sefydlwyd yn y 19eg ganrif, mewn gwirionedd, oedd meddygaeth traddodiadol a'r astudiaeth o natur sy'n tarddu o Galen ac Aristotle a addaswyd wedyn gan ffisegwyr Mwslemaidd megis al-Jahiz ac Avenzoar. Yn ystod yr Oes Aur Ewropeaidd y ddau gymhelliad mwyaf oedd y chwant am wybodaeth a'r darganfyddiadau mawr ym maes anifeiliaid gwahanol, prin a ffosiliau gan eu dosbarthu mewn modd rhesymegol.

Ymhlith y cewri byd-eang o Gymru mae:

• Syr Richard Owen, (1804–1892) swolegydd a thad y gair 'deinosor'
• John Gwyn Jeffreys, (1809–1885), molwsgiaid
• Thomas James Jenkin, (1885–1965), bridiwr planhigion ac Athro Botaneg
• Steve Jones, (ganed 1944), biolegydd, arbenigwr mewn genynau
• Yr Athro Jean Olwen Thomas, (ganwyd 1942) biocemegydd
• Syr Reginald George Stapledon, (1882–1960), gwyddonydd amaethyddol
• Alfred Russel Wallace, (1823–1913), biolegydd

Cysyniadau Allweddol Bioleg

Mae prif ddarganfyddiadau bioleg yn cynnwys:

• Theori cell
• Esblygiad
• Geneteg
• Homeostasis
• Egni

Cyfeiriadau

Is-ddosbarthiadau mwyaf bywydeg

Anatomeg · Biocemeg · Bioffiseg · Botaneg · Bioleg cell · Bioleg cadwraeth · Bioleg datblygiad · Ecoleg · Epidemioleg · Bioleg esblygiadol · Geneteg · Genomeg · Bioleg dynol · Imiwnoleg · Bioleg morol · Microbioleg · Bioleg foleciwlaidd · Paleontoleg · Patholeg · Ffisioleg · Bioleg systemau · Swoleg

Gwyddoniaeth naturiol

Bywydeg · Cemeg · Ecoleg · Ffiseg · Gwyddorau daear · Seryddiaeth