Treiglad: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
Llinell 165: | Llinell 165: | ||
| {{IPA|/bˠ/}} |
| {{IPA|/bˠ/}} |
||
| {{IPA|/bw/}}, {{IPA|/b/}} → {{IPA|/w/}} |
| {{IPA|/bw/}}, {{IPA|/b/}} → {{IPA|/w/}} |
||
| {{IPA|/p/}} → {{IPA|/v/}} |
| {{IPA|/p/}} → {{IPA|/v/}} |
||
| {{IPA|/bˠ/}} → {{IPA|/w/}} |
|||
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=3 rowspan=2| |
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=3 rowspan=2| |
||
|- |
|- |
||
Llinell 191: | Llinell 192: | ||
| {{IPA|/tʲ/}} → {{IPA|/j/}} |
| {{IPA|/tʲ/}} → {{IPA|/j/}} |
||
| {{IPA|/dʲ/}} → {{IPA|/ʝ/}} |
| {{IPA|/dʲ/}} → {{IPA|/ʝ/}} |
||
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=3| |
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=3 rowspan=2| |
||
|- |
|- |
||
| ''Sillafiad'' |
| ''Sillafiad'' |
||
Llinell 197: | Llinell 198: | ||
| '''d''' → '''dh''' |
| '''d''' → '''dh''' |
||
| '''d''' → '''dh''' |
| '''d''' → '''dh''' |
||
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=3| |
|||
|- |
|- |
||
| rowspan="2" | '''d''' lydan |
| rowspan="2" | '''d''' lydan |
||
Llinell 212: | Llinell 213: | ||
|- |
|- |
||
| rowspan="2" | '''d''' || {{IPA|/d/}} |
| rowspan="2" | '''d''' || {{IPA|/d/}} |
||
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=3| |
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=3 rowspan=2| |
||
| {{IPA|/d/}} → {{IPA|/ð/}} |
| {{IPA|/d/}} → {{IPA|/ð/}} |
||
| {{IPA|/d/}} → {{IPA|/ð/}} |
| {{IPA|/d/}} → {{IPA|/ð/}} |
||
Llinell 218: | Llinell 219: | ||
|- |
|- |
||
| ''Sillafiad'' |
| ''Sillafiad'' |
||
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=3| |
|||
| '''d''' → '''dd''' |
| '''d''' → '''dd''' |
||
| '''d''' → '''dh''' |
| '''d''' → '''dh''' |
||
Llinell 226: | Llinell 226: | ||
| {{IPA|/ʤ/}} |
| {{IPA|/ʤ/}} |
||
| rowspan = "2" style="background-color:#D3D3D3;"| ''gweler <br> '''d fain''' |
| rowspan = "2" style="background-color:#D3D3D3;"| ''gweler <br> '''d fain''' |
||
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=5| |
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=5 rowspan=2| |
||
|- |
|- |
||
| ''Sillafiad'' |
| ''Sillafiad'' |
||
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=5| |
|||
|- |
|- |
||
| rowspan="2" | '''g''' fain |
| rowspan="2" | '''g''' fain |
||
| {{IPA|/gʲ/}} |
|||
| {{IPA|/gʲ/}} → {{IPA|/y/}} |
|||
| {{IPA|/kʲ/}} → {{IPA|/ʝ/}} |
|||
| {{IPA|/ɟ/}} → {{IPA|/j/}} |
|||
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=3 rowspan=2| |
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=3 rowspan=2| |
||
|- |
|- |
||
| ''Sillafiad'' || '''gi''' → '''yi''', '''ghi''' || '''g''' → '''gh''' || '''g''' → '''gh''' |
| ''Sillafiad'' || '''gi''' → '''yi''', '''ghi''' || '''g''' → '''gh''' || '''g''' → '''gh''' |
||
|- |
|- |
||
| rowspan="2" | '''g''' lydan |
| rowspan="2" | '''g''' lydan |
||
| {{IPA|/gˠ/}} |
|||
| {{IPA|/gˠ/}} → {{IPA|/ɣ/}} |
|||
| {{IPA|/kˠ/}} → {{IPA|/ɣ/}} |
|||
| {{IPA|/gˠ/}} → {{IPA|/ɣ/}} |
|||
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=3 rowspan=2| |
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=3 rowspan=2| |
||
|- |
|- |
||
Llinell 265: | Llinell 272: | ||
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=3 rowspan=2| |
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=3 rowspan=2| |
||
| {{IPA|/g/}} → ''dim'' |
| {{IPA|/g/}} → ''dim'' |
||
| style="background-color:#D3D3D3;"| |
| style="background-color:#D3D3D3;" rowspan=2| |
||
| {{IPA|/g/}} → {{IPA|/x/}} |
| {{IPA|/g/}} → {{IPA|/x/}} |
||
|- |
|- |
||
| ''Sillafiad'' |
| ''Sillafiad'' |
||
| '''g''' → ''dim'' |
| '''g''' → ''dim'' |
||
| style="background-color:#D3D3D3;"| |
|||
| '''g''' → '''c'h''' |
| '''g''' → '''c'h''' |
||
|- |
|- |
||
Llinell 324: | Llinell 330: | ||
| {{IPA|/f/}}, {{IPA|/fj/}} → ''dim'' |
| {{IPA|/f/}}, {{IPA|/fj/}} → ''dim'' |
||
| {{IPA|/fʲ/}} → ''dim'' |
| {{IPA|/fʲ/}} → ''dim'' |
||
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=3 rowspan=8| |
|||
|- |
|- |
||
| ''Sillafiad'' |
| ''Sillafiad'' |
||
Llinell 331: | Llinell 337: | ||
| '''f''' → '''fh''' |
| '''f''' → '''fh''' |
||
|- |
|- |
||
| rowspan="2" | '''f''' lydan |
| rowspan="2" | '''f''' lydan |
||
| {{IPA|/fˠ/}} |
|||
| {{IPA|/fw/}} → {{IPA|/w/}}, {{IPA|/fw/}} |
|||
| {{IPA|/f/}} → ''dim'' |
|||
| {{IPA|/fˠ/}} → ''dim'' |
|||
|- |
|- |
||
| ''Sillafiad'' |
| ''Sillafiad'' |
||
Llinell 378: | Llinell 388: | ||
| style="background-color:#D3D3D3;"| || '''r''' |
| style="background-color:#D3D3D3;"| || '''r''' |
||
|- |
|- |
||
| rowspan="2" | '''r''' lydan |
| rowspan="2" | '''r''' lydan |
||
| {{IPA|/rˠ/}} |
|||
| style="background-color:#D3D3D3;" | |
|||
| {{IPA|/rˠ/}} → {{IPA|/ɾ/}} |
|||
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=4 rowspan=2| |
|||
|- |
|- |
||
| ''Sillafiad'' |
| ''Sillafiad'' |
||
| style="background-color:#D3D3D3;"| |
| style="background-color:#D3D3D3;"| |
||
| '''r''' |
| '''r''' |
||
| style="background-color:#D3D3D3;" colspan=4| |
|||
|- |
|- |
||
| rowspan="2" | '''rh''' ||{{IPA|/r̥/}} |
| rowspan="2" | '''rh''' ||{{IPA|/r̥/}} |
Fersiwn yn ôl 21:17, 6 Hydref 2020
Newid mewn cytsain ar ddechrau gair yn ôl ei safle neu ei swyddogaeth yw treiglad. Mae treigladau'n nodweddiadol o'r ieithoedd Celtaidd, ond maent yn digwydd mewn sawl iaith arall fel Fula (iaith yng ngorllewin Affrica), Dholuo o Cenia a Nivkh (iaith o Siberia) a phob un o'r ieithoedd Celtaidd.
Mae gan yr Ieithoedd Goidelig (Gaeleg yr Alban, Manaweg a Gwyddeleg) ddau dreiglad; tri sydd i'r Gymraeg a Chernyweg ac mae gan y Llydaweg (a'r Frythoneg) bedwar math. Drwy'r defnydd o'r treiglad, ym mhob un o'r ieithoedd Celtaidd, gallwn ddeall rhyw'r person y cyfeirir ato; er nghraifft yn y Gymraeg, pan ddywedir, "Mae ei chwch yn y porthladd" gwyddwn mai merch bia'r cwch, nid dyn.[1]
Treigladau yn Gymraeg
Mae cytsain cyntaf rhai geiriau yn y Gymraeg yn newid pan fônt yn dilyn geiriau fel 'i', 'yn' neu 'a'; gallant hefyd newid oherwydd cyd-destun gramadegol y frawddeg. Gall gair fel 'gardd' newid i 'ardd': h.y. mae'r 'g' yn diflannu, sy'n peri i'r cymal fod yn fwy llyfn, yn llai clogyrnaidd o ran sain; mae 'Tyrd i'th ardd! yn llifo'n fwy llyfn na 'Thyrd i dy gardd!'
Mae tri phrif dreiglad gan y Gymraeg, sef y treiglad meddal, y treiglad trwynol, a'r treiglad llaes ac mae'r llythyren a dreiglir bron yn ddieithriad yn meddalu gydag enwau benywaidd neu wrth gyfeirio at y ferch. Er enghraifft, pan fo'r gair 'coes' yn newid i 'fy nghoes' mae 'sain' caled yr 'ec' yn tawelu, neu'n meddalu gan droi'n 'ng' gyddfol.[2]
Treiglad meddal
Treiglad mwyaf cyffredin y Gymraeg yw'r treiglad meddal, sy'n digwydd i'r llythrennau dilynol (ar ôl "i", er enghraifft);
- B → F; i Fangor
- C → G; i Gaerdydd
- D → Dd; i Ddolgellau
- G yn disgyn; i
GWent - Ll → L; i Langollen
- M → F; i Fynwy
- P → B; i Bont y Pŵl
- Rh → R; i Radyr
- T → D; i Dredegar
Treigladau meddal yn yr ieithoedd Celtaidd
Mae'r tabl yn dangos gweithrediadau treigladau meddal yn yr ieithoedd Celtaidd. Oherwydd bod gan bob iaith orgraff ei hun, mae'r treigladau wedi eu trefnu yn ôl eu seiniau. Mae hyn yn ei wneud yn haws i gymharu'r ieithoedd. Er enghraifft, mae çh ym Manaweg yn gyfartal â t (fain) yn yr ieithoedd Gaelaidd eraill.
Mae'r gell lwyd yn dangos bod dim treiglad meddal yn yr iaith honno am y llythyren honno.
Cytsain wreiddiol | Cytsain wedi'i threiglo | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Ffurf gysefin | Sain (GSR) | Manaweg | Gaeleg yr Alban | Gwyddeleg | Cymraeg | Cernyweg | Llydaweg |
p fain | /pʲ/ | /pʲ/ → /fʲ/ | |||||
Sillafiad | p → ph | ||||||
p lydan | /pˠ/ | /pˠ/ → /fˠ/ | |||||
Sillafiad | p → ph | ||||||
p | /p/ | /p/ → /f/ | /pʰ/ → /f/ | /p/ → /b/ | /p/ → /b/ | /p/ → /b/ | |
Sillafiad | p → ph | p → ph | p → b | p → b | p → b | ||
t fain | /tʲ/ | /ʧ/ → /h/, /ʧ/ | /tʲʰ/ → /h/, /hj/ | /tʲ/ → /h/ | |||
Sillafiad | çh → h, çh | t → th | t → th | ||||
t lydan | /tˠ/ | /tˠ/ → /h/, /t/ | /t̪ʰ/ → /h/ | /tˠ/ → /h/ | |||
Sillafiad | t, th → h, t, th | t → th | t → h | ||||
t | /t/ | /t/ → /d/ | /t/ → /d/ | /t/ → /d/ | |||
Sillafiad | t → d | t → d | t → d | ||||
ch çh |
/ʧ/ | gweler t fain |
/ʧ/ → /ʤ/ | ||||
Sillafiad | ch → j | ||||||
c fain k fain |
/c/ | /c/ → /ç/ | /cʰ/ → /çʰ/ | /c/ → /ç/ | |||
Sillafiad | c, k → ch | c → ch | c → ch | ||||
c lydan k lydan |
/k/ | /k/ → /x/ | /kʰ/, /xk/ → /x/ | /k/ → /x/ | |||
Sillafiad | c, k → ch | c → ch | c → ch | ||||
c | /k/ | /k/ → /g/ | /k/ → /g/ | /k/ → /g/ | |||
Sillafiad | c → g | k → g | k → g | ||||
b fain | /bʲ/ | /b/ → /v/ | /pj/, /jp/ → /vj/ | /bʲ/ → /vʲ/ | |||
Sillafiad | b → v | b → bh | b → bh | ||||
b lydan | /bˠ/ | /bw/, /b/ → /w/ | /p/ → /v/ | /bˠ/ → /w/ | |||
Sillafiad | bw, b → w | b → bh | b → bh | ||||
b | /b/ | /b/ → /v/ | /b/ → /v/ | /b/ → /v/ | |||
Sillafiad | b → f | b → v | b → v | ||||
d fain | /dʲ/ | /ʤ/ → /j/, /ʤ/ | /tʲ/ → /j/ | /dʲ/ → /ʝ/ | |||
Sillafiad | j → y, j | d → dh | d → dh | ||||
d lydan | /dˠ/ | /dˠ/ → /ɣ/, /d/ | /t̪/ → /ɣ/ | /d̪ˠ/ → /ɣ/ | |||
Sillafiad | d → gh, d | d → dh | d → dh | ||||
d | /d/ | /d/ → /ð/ | /d/ → /ð/ | /d/ → /z/ | |||
Sillafiad | d → dd | d → dh | d → z | ||||
j | /ʤ/ | gweler d fain |
|||||
Sillafiad | |||||||
g fain | /gʲ/ | /gʲ/ → /y/ | /kʲ/ → /ʝ/ | /ɟ/ → /j/ | |||
Sillafiad | gi → yi, ghi | g → gh | g → gh | ||||
g lydan | /gˠ/ | /gˠ/ → /ɣ/ | /kˠ/ → /ɣ/ | /gˠ/ → /ɣ/ | |||
Sillafiad | g → gh | g → gh | g → gh | ||||
g gron | /g/ | /g/ → /w/ | |||||
Sillafiad | g → w | ||||||
g anghron | /g/ | /g/ → dim | |||||
Sillafiad | g → dim | ||||||
g | /g/ | /g/ → dim | /g/ → /x/ | ||||
Sillafiad | g → dim | g → c'h | |||||
gw | /gw/ | /gw/ → /w/ | /gw/ → /w/ | /gʷ/ → /w/ | |||
Sillafiad | gw → w | gw → w | gw → w | ||||
m fain | /mʲ/ | /m/ → /v/ | /mj/ → /vj/ | /bʲ/ → /vʲ/ | ||||
Sillafiad | m → v | m → mh | m → mh | ||||
m lydan | /mˠ/ | /mw/, /m/ → /w/ | /m/ → /v/ | /mˠ/ → /w/ | |||
Sillafiad | mw, m → w | m → mh | m → mh | ||||
m | /m/ | /m/ → /v/ | /m/ → /v/ | /m/ → /v/ | |||
Sillafiad | m → f | m → v | m → v | ||||
f fain | /fʲ/ | /f/ → dim, /f/ | /f/, /fj/ → dim | /fʲ/ → dim | |||
Sillafiad | f → dim, f | f → fh | f → fh | ||||
f lydan | /fˠ/ | /fw/ → /w/, /fw/ | /f/ → dim | /fˠ/ → dim | |||
Sillafiad | fw → w, fw | f → fh | f → fh | ||||
s fain | /sʲ/ | /ʃ/ → /h/, /ʧ/, /ʃ/ | /ʃ/ → /h/, /hj/ | /ʃ/ → /h/, /t/ | |||
Sillafiad | sh → h, çh, sh | s → sh | s → sh, ts | ||||
s lydan | /sˠ/ | /s/ → /h/, /t/ | /s/ → /h/ | /sˠ/ → /h/, /t/ | |||
Sillafiad | s → h, t | s → sh | s → sh, ts | ||||
ll | /ɬ/ | /ɬ/ → /l/, /ɬ/ | |||||
Sillafiad | ll → l, ll | ||||||
r fain | /rˠ/ | /rˠ/ → /ɾʲ/ | |||||
Sillafiad | r | ||||||
r lydan | /rˠ/ | /rˠ/ → /ɾ/ | |||||
Sillafiad | r | ||||||
rh | /r̥/ | /r̥/ → /r/, /r̥/ | |||||
Sillafiad | rh → r, rh | ||||||
l fain | /lʲ/ | /ʎ/ → /l/ | style="background-color:#D3D3D3;" colspan=4 rowspan=6 | ||||
Sillafiad | l | ||||||
l lydan | /lˠ/ | /l̪ˠ/ | |||||
Sillafiad | l | ||||||
n fain | /nʲ/ | /ɲ/ → /ɲ/ | |||||
Sillafiad | n | ||||||
n lydan | /nˠ/ | /n̪ˠ/ → /n/ | |||||
Sillafiad | n |
Treiglad trwynol
Yr ail dreiglad yw'r treiglad trwynol, sy'n digwydd i'r llythrennau dilynol (ar ôl "yn" er enghraifft);
- B → M; ym Marri
- C → Ngh; yng Nghaerdydd
- D → N; yn Nolgellau
- G → Ng; yng Ngrug
- P → Mh; ym Mhont y Pridd
- T → Nh; yn Nhregaron
Treigladau trwynol yn yr ieithoedd Celtaidd
Mae'r tabl yn dangos gweithrediadau treigladau trwynol yn yr ieithoedd Celtaidd. Oherwydd bod gan bob iaith orgraff ei hun, mae'r treigladau wedi eu trefnu yn ôl eu seiniau. Mae hyn yn ei gwneud yn haws cymharu yr ieithoedd. Er enghraifft, mae çh Manaweg yn gyfartal â t (fain) yn yr ieithoedd Gaelaidd eraill. Mae'r gell lwyd yn dangos bod dim treiglad meddal yn yr iaith honno am y llythyren honno.
Treigladau llaes yn yr ieithoedd Celtaidd Cytsain wreiddiol Cytsain wedi'i threiglo Ffurf gysefin Sain (GSR) Manaweg Gaeleg yr Alban Gwyddeleg Cymraeg Cernyweg Llydaweg p fain /pʲ/ /pʲ/ → /bʲ/ Sillafiad p → bp p lydan /pˠ/ /pˠ/ → /bˠ/ Sillafiad p → bp p /p/ /p/ → /b/ /p/ → /m̥/ Sillafiad p → b p → mh t fain /tʲ/ /ʧ/ → /j/ /tʲ/ → /dʲ/ Sillafiad çh → j t → dt t lydan /tˠ/ /tˠ/ → /dˠ/ /tˠ/ → /dˠ/ Sillafiad t, th → d t → dt t /t/ /t/ → /n̥/ Sillafiad t → nh ch
çh/ʧ/ edrychwch ar
t fainSillafiad c fain
k fain/c/ /c/ → /ɟ/ /c/ → /ɟ/ Sillafiad c, k → g c → gc c lydan
k lydan/k/ /k/ → /ŋ̊/ /k/ → /g/ Sillafiad c, k → g c → gc c /k/ /k/ → /ŋ̊/ Sillafiad c → ngh b fain /bʲ/ /b/ → /m/ /bʲ/ → /mʲ/ Sillafiad b → m b → mb b lydan /bˠ/ /b/ → /m/ /bˠ/ → /mˠ/ Sillafiad b → m b → mb b /b/ /b/ → /m/ Sillafiad b → m d fain /dʲ/ /ʤ/ → /nj/ /dʲ/ → /nʲ/ Sillafiad j → ny d → nd d lydan /dˠ/ /dˠ/ → /nˠ/, /d/ /d̪ˠ/ → /n̪ˠ/ Sillafiad d → n d → nd d /d/ /d/ → /n/ Sillafiad d → n j /ʤ/ edrychwch ar
d fainSillafiad g fain /gʲ/ /gʲ/ → /ŋ/ /ɟ/ → /ɲ/ Sillafiad g → ng g → ng g lydan /gˠ/ /gˠ/ → /ŋˠ/ /g/ → /ŋ/ Sillafiad g → ng g → ng g /g/ /g/ → /ŋ/ Sillafiad g → ng f fain /fʲ/ /f/ → /v/ /fʲ/ → /vʲ/ Sillafiad f → v f → bhf f lydan /fˠ/ /fw/ → /hw/, /w/ /fʲˠ/ → /w/ Sillafiad fw → w f → bhf
Treiglad llaes
Y trydydd treiglad yw'r treiglad llaes, sy'n digwydd i'r llythrennau dilynol (ar ôl "ei" er enghraifft);
- C → Ch; ei char hi
- P → Ph; ei phwrs hi
- T → Th; ei thocyn hi
Treigladau llaes yn yr ieithoedd Celtaidd
Mae'r tabl yn dangos gweithrediadau treigladau llaes yn yr ieithoedd Celtaidd. Oherwydd bod gan bob iaith ei horgraff ei hun, mae'r treigladau wedi eu trefnu yn ôl eu seiniau. Mae hyn yn ei gwneud yn haws cymharu yr ieithoedd. Er enghraifft, mae çh Manaweg yn gyfartal â t (fain) yn yr ieithoedd Gaelaidd eraill. Mae'r gell lwyd yn dangos bod dim treiglad meddal yn yr iaith honno am y llythyren honno.
Treigladau llaes yn yr ieithoedd Celtaidd Cytsain wreiddiol Cytsain wedi'i threiglo Ffurf gysefin Sain (GSR) Manaweg Gaeleg yr Alban Gwyddeleg Cymraeg Cernyweg Llydaweg p /p/ /p/ → /f/ /p/ → /f/ /p/ → /f/ Sillafiad p → ph p → f p → f t /t/ /t/ → /θ/ /t/ → /θ/ /t/ → /z/ Sillafiad t → th t → th t → z c
k/k/ /k/ → /x/ /k/ → /h/ /k/ → /x/ Sillafiad c → ch k → h k → c'h
Cyfeiriadau
- ↑ www.academia.edu; adalwyd 31 Ionawr 2015
- ↑ Prifysgol Toronto; adalwyd 31 Ionawr 2015