Edward I, brenin Lloegr: Gwahaniaeth rhwng fersiynau

Oddi ar Wicipedia
Cynnwys wedi'i ddileu Cynnwys wedi'i ychwanegu
Dim crynodeb golygu
Dim crynodeb golygu
Llinell 5: Llinell 5:
| dateformat = dmy
| dateformat = dmy
}}
}}
'''Edward I''' ([[17 Mehefin]] [[1239]] – [[7 Gorffennaf]] [[1307]]), brenin [[Lloegr]], oedd goresgynwr [[Cymru]] a'r [[Yr Alban|Alban]].
'''Edward I''' ([[17 Mehefin]] [[1239]] – [[7 Gorffennaf]] [[1307]]),a elwir hefyd yn '''Edward Hirgoes''' neu '''Morthwyl yr Albanwyr,''' oedd brenin [[Lloegr]] rhwng 1272 a 1307. Mae'n cael ei cofio fel goresgynwr [[Cymru]] a'r [[Yr Alban|Alban]].


Cyn iddo ddod yn frenin, cyfeiriwyd ato'n gyffredin fel '''Yr Arglwydd Edward'''.{{sfnm|1a1=Burt|1y=2013|1p=75|2a1=Carpenter|2y=1985|3a1=Lloyd|3y=1986|4a1=Powicke|4y=1947}} Roedd yn fab cyntaf i [[Harri III, brenin Lloegr|Harri III]]. O oedran ifanc roedd gan Edward diddordeb mawr yn wleidyddiaeth Teyrnas ei dad, a oedd yn cynnwys gwrthryfel gan farwniaid Lloegr. Ar ôl Brwydr Lewes ym 1264, cafodd Edward ei ddal yn wystl gan y farwniaid gwrthryfelgar, ond llwyddodd i ddianc ar ôl ychydig fisoedd gan drechu eu harweinydd [[Simon de Montfort]] ym Mrwydr Evesham ym 1265. Yna ymunodd Edward â [[Y Croesgadau|Chroesgad]] i'r Wlad Sanctaidd. Roedd ar ei ffordd adref ym 1272 pan gafodd wybod bod ei dad wedi marw. Cyrhaeddodd Loegr ym 1274 a choronwyd ef yn [[Abaty Westminster]].
''Llysenwau'': "Edward Hirgoes", "Morthwyl yr Albanwyr".


Treuliodd Edward lawer o'i deyrnasiad yn diwygio gweinyddiaeth frenhinol a'r chyfraith. Ond, yn gynyddol, tynnwyd sylw Edward tuag at faterion milwrol. Ar ôl atal gwrthryfel yng Nghymru ym 1276–77, ymatebodd Edward i ail wrthryfel ym 1282–83 gyda rhyfel concwest ar raddfa lawn. Ar ôl i'w fyddin drechu a lladd y tywysog [[Llywelyn ap Gruffudd|Llywelyn ap Gruffydd]], daeth Cymru o dan rheolaeth Lloegr. Adeiladodd Edward cyfres o gestyll a threfi yng nghefn gwlad a'u setlo gyda Saeson. Nesaf, cyfeiriwyd ei ymdrechion tuag at [[Teyrnas yr Alban|Deyrnas yr Alban]]. Parhaodd y rhyfel a ddilynodd ar ôl ei marwolaeth. Ar yr un pryd, roedd Edward yn rhyfela â [[Ffrainc]], cynghreiriad o’r Alban, ar ôl i’r Brenin [[Philippe IV, brenin Ffrainc|Philippe IV]] o Ffrainc atafaelu [[Dugiaeth Vasconia|Dugiaeth Vasconi]]<nowiki/>a. Er i Edward adfer ei ddugiaeth, rhyddhaodd y gwrthdaro hwn bwysau milwrol Lloegr yn erbyn yr Alban. Ar yr un pryd roedd problemau gartref. Yng nghanol y 1290au, arweiniodd cost ei ryfeloedd at lefelau uchel o [[Treth|drethiant]], a chyfarfu Edward â gwrthwynebiad gan ei bobl ei hun. Pan fu farw'r Brenin ym 1307, gadawodd i'w fab [[Edward II, brenin Lloegr|Edward II]] ryfel parhaus gyda'r Alban a llawer o broblemau ariannol a gwleidyddol.
==Bywgraffiad==
=== Bywyd cynnar ===


== Bywyd cynnar ==
Ganwyd Edward, mab i [[Harri III, brenin Lloegr|Harri III]] ac Eleanor o Brovence yn 1239 yn Llundain; priododd ag Eleanor o Castile yn 1254. Wnaeth o arwain byddin yn erbyn [[Llywelyn ap Gruffudd]] yn 1263, ond heb lawer o lwyddiant. O 1268 i 1274 roedd i ffwrdd o Loegr, yn brwydro ar yr wythfed Croesgad, ac wedyn ymweld â'r Pab yn [[Yr Eidal]] a [[Ffrainc]]. Bu farw ei dad Harri III yn 1272, ac roedd Edward yn frenin Lloegr o hyn ymlaen.
Ganwyd Edward, mab i [[Harri III, brenin Lloegr|Harri III]] ac Eleanor o Brovence yn 1239 yn Llundain; priododd ag Eleanor o Castile yn 1254. Wnaeth o arwain byddin yn erbyn [[Llywelyn ap Gruffudd]] yn 1263, ond heb lawer o lwyddiant. O 1268 i 1274 roedd i ffwrdd o Loegr, yn brwydro ar yr wythfed Croesgad, ac wedyn ymweld â'r Pab yn [[Yr Eidal]] a [[Ffrainc]]. Bu farw ei dad Harri III yn 1272, ac roedd Edward yn frenin Lloegr o hyn ymlaen.


== Edward a Chymru ==
== Edward a Chymru ==


Roedd y cyfnod cyn i Edward goncro Cymru yn gyfnod o wrthdaro ac ymladd rhwng arweinwyr gwahanol rhanbarthau Cymru. Erbyn adeg y Goncwest [[Normaniaid|Normanaidd]], yn 1282, roedd Cymru yn bedair brenhiniaeth gymharol sefydlog. I’r gogledd orllewin roedd [[Teyrnas Gwynedd|Gwynedd]], [[Teyrnas Powys|Powys]] yn y canolbarth, [[Teyrnas Deheubarth|Deheubarth]] yn y de orllewin a [[Teyrnas Morgannwg|Morgannwg]] yn y de ddwyrain.
Roedd Edward yn gyfrifol am [[Goresgyniad Edward I|oresgyn Cymru]] ar ddau achlysur, yn ystod Rhyfel Cyntaf Annibynniaeth yn 1276-7 ac eto yn ystod Ail Ryfel Annibyniaeth yn 1282-3. Yn ystod yr ail oresgyniad, cafodd [[Llywelyn ap Gruffudd]], [[Tywysog Cymru]], ei ladd ger [[Cilmeri]]. Cipiwyd ei frawd, [[Dafydd ap Gruffudd]], y flwyddyn wedyn, yn dod â'r ail ryfel i ben. O hyn ymlaen roedd Edward yn gallu rheoli dros Gymru. Roedd rhaid, fodd bynnag, ddinistrio gwrthwynebiad nifer o uchelwyr, gan gynnwys Rhys ap Maredudd, a wnaeth ddechrau gwrthryfel yn y de yn 1287, a [[Madog ap Llywelyn]], a wnaeth hawlio'r teitl Tywysog Cymru mewn gwrthryfel yn 1294-5.


Wedi [[Brwydr Hastings]] yn 1066, creodd y Normaniaid dair arglwyddiaeth ar ffiniau Cymru a oedd wedi eu lleoli yng [[Caer|Nghaer]], yr [[Amwythig]] a [[Henffordd]]. Cafodd y rhain eu galw yn arglwyddiaethau’r Mers; ystyr ‘mers’ yw ffin. Eu rôl oedd rhwystro’r Cymry rhag ysbeilio dros y ffin a gwneud cynlluniau i oresgyn Cymru.
<br />

Yn ystod 13eg ganrif, llwyddodd arweinwyr tair cenhedlaeth o deulu brenhinol Gwynedd i uno’r penrhyn mor effeithiol fel iddyn nhw gael eu derbyn yn arweinwyr Cymru gyfan. Y cyntaf oedd [[Llywelyn Fawr|Llywelyn ap Iorwerth]] neu ''Llywelyn Fawr'', a ddisgrifiwyd fel ‘Tywysog Cymru’ ar ei farwolaeth yn 1240. Ei fab [[Dafydd ap Llywelyn|Dafydd]] oedd y cyntaf i hawlio’r teitl mewn gwirionedd. Yn 1244, cafodd nai Dafydd, [[Llywelyn ap Gruffudd|Llywelyn ap Gruffydd]] ei gydnabod yn Dywysog Cymru gan [[Harri III, brenin Lloegr|Harri III]] a’r holl arweinwyr Cymreig a dalodd wrogaeth iddo.

Newidiodd y sefyllfa yn llwyr pan esgynnodd Edward I, i orsedd Lloegr. Yn erbyn y cefndir a’r datblygiadau gwleidyddol yma bu gwrthdaro cyson rhwng Llywelyn ap Gruffydd, Tywysog Cymru, a ac Edward I, Brenin Lloegr.


Penderfynodd Edward felly bod nifer o resymau o blaid concro Cymru:

* Polisi ymlediaeth (''Saesneg:expansionism'') Edward a’i benderfyniad i ddod yn feistr ar Brydain gyfan drwy oresgyn Cymru a’r Alban
* Ei uchelgais gwleidyddol i sefydlu rheolaeth Lloegr yng Nghymru. Llwyddodd i gyflawni hyn gyda phasio [[Statud Rhuddlan]] (1284) wedi lladd Llywelyn ap Gruffydd yn 1282.
* Ei atgasedd tuag at y [[Brythoniaid]] yn gyffredinol ac at Llywelyn yn benodol.


Trwy gydol yr Oesoedd Canol roedd tywysogion Cymru wedi parhau yn ddeiliaid i frenhinoedd Lloegr a chymerodd Edward yn ganiataol y byddai Llywelyn yn talu gwrogaeth iddo. Gwrthododd Llywelyn ar bum achlysur ac, i rwbio halen yn y briw, cynigiodd briodi merch hen elyn Edward, sef [[Elinor de Montfort|Eleanor]], merch [[Simon de Montfort]].

Ceisiodd Edward fanteisio i’r eithaf ar gweryla a gwrthdaro Llywelyn gydag arweinwyr eraill Cymru. Ymunodd un o’r rhain, [[Gruffudd ap Gwenwynwyn]] o Bowys, â brawd Llywelyn, Dafydd, gan gynllwynio i’w lofruddio. Methiant oedd y cynllwyn hwn a bu’n rhaid i Dafydd ffoi am ei fywyd i Loegr.

Erbyn 1277 roedd Edward wedi colli amynedd ac arweiniodd byddin enfawr o 15,000 i Gymru, 9,000 o’r milwyr hyn wedi’u recriwtio yng Nghymru. Hwn oedd yr achlysur cyntaf i Edward geisio goresgyn Cymru, sef y Rhyfel Cyntaf Annibyniaeth 1276-77.


Daeth y methiant hwn â goblygiadau i Gymru:

* Cafodd Gwynedd ei hamgylchynu gan diroedd dan reolaeth Edward
* Adeiladwyd cestyll newydd yn [[Castell Rhuddlan|Rhuddlan]], [[Castell y Fflint|y Fflint]], [[Castell Aberystwyth|Aberystwyth]] a [[Castell Llanfair-ym-Muallt|Llanfair-ymMuallt]] a chryfhawyd cestyll eraill
* cyflwynwyd cyfraith Lloegr a phenodwyd Saeson yn swyddogion mewn ardaloedd a oedd yn eiddo i arweinwyr Cymreig cyn hynny
* roedd arweinwyr Powys a Deheubarth bellach yn weision i goron Lloegr.

Cafodd Dafydd ei wobrwyo â thiroedd i’r dwyrain o [[afon Conwy]], ond daeth yn fwy anfodlon â rheolaeth Lloegr a threfnodd wrthryfel yn 1282 ynghyd â Llywelyn. Ymledodd hwn yn fuan iawn ar draws y rhan fwyaf o Gymru. Dyma oedd yr Ail Ryfel Annibyniaeth, 1282-83. Ymosododd Edward ac unwaith eto trechwyd y Cymry. Lladdwyd Llywelyn mewn sgarmes ger [[Cilmeri]], ger [[Llanfair-ym-Muallt]] ym mis Rhagfyr 1282 ac ar ôl iddo gael ei ddal ym mis Ebrill 1283, cafodd Dafydd ei ddienyddio. O hynny ymlaen, roedd Edward yn rheoli tiroedd yng Nghymru a ddaeth i gael eu hadnabod fel ‘Y Dywysogaeth’ ac yn y tiroedd hyn ‘cyfraith y Brenin’ oedd yn awdurdodi. Rhannwyd gweddill tir Cymru yn Arglwyddiaethau’r Mers a’u rheolwyr nhw oedd [[Y Mers|Arglwyddi’r Mers]].

Wynebodd Edward rhai gwrthryfeloedd o blith uchelwyr Cymru i’w drefn newydd, er enghraifft, [[Rhys ap Maredudd]], a ddechreuodd wrthryfel yn y de yn 1287 a [[Madog ap Llywelyn]] a hawliodd teitl Tywysog Cymru mewn gwrthryfel yn 1294-95.

Ar ôl i Edward eu trechu, gwelwyd cynnydd yn statws a nifer gwŷr traed y Cymry. Roedd 10,000 o’r 12,000 o wŷr traed a saethwyr a drechodd yr Albanwyr yn [[Falkirk]] (1298) yn Gymry. Gwasanaethodd tua 5,000 o Gymry yn Bannockburn (1314) a’r un nifer o bosibl yn Crécy (1346). Er eu bod yn edrych yn drawiadol yn eu lifrai gwyn a gwyrdd, roedd y Cymry yn anufudd ac annisgybledig, ac roedd yn well ganddyn nhw lofruddio eu gwrthwynebwyr yn hytrach na’u dal.<ref>{{Cite web|url=http://resource.download.wjec.co.uk.s3.amazonaws.com/vtc/2016-17/16-17_2-15/cym/Datblygu-rhyfela.pdf|title=Datblygu rhyfela|date=|access-date=29 Ebrill 2020|website=CBAC|last=|first=|archiveurl=|archivedate=|deadurl=}}</ref>


=== Cestyll Edward I a’r Bwrdeisdrefi ===
=== Cestyll Edward I a’r Bwrdeisdrefi ===
Er mwyn dal gafael ar y tiroedd roeddent wedi’u meddiannu, aeth y Saeson ati i godi neu ailgodi cestyll ledled Cymru. Roedd cestyll Edward yn adeiladau mawr urddasol ac roedd iddynt ddwy brif swyddogaeth. Swyddogaeth filwrol oedd y gyntaf. Byddent yn lletya milwyr yn barod i ymladd os oedd y Cymry’n gwrthryfela. Yr ail swyddogaeth oedd dychryn y Cymry er mwyn iddynt ildio.
Er mwyn dal gafael ar y tiroedd roeddent wedi’u meddiannu, aeth y Saeson ati i godi neu ailgodi cestyll ledled Cymru. Roedd cestyll Edward yn adeiladau mawr urddasol ac roedd iddynt ddwy brif swyddogaeth. Swyddogaeth filwrol oedd y gyntaf. Byddent yn lletya milwyr yn barod i ymladd os oedd y Cymry’n gwrthryfela. Yr ail swyddogaeth oedd dychryn y Cymry er mwyn iddynt ildio.



Trefi newydd a adeiladwyd o gwmpas cestyll oedd bwrdeistrefi. Mewnfudwyr Seisnig oedd yn byw yn y bwrdeistrefi ac roeddent yn cael breintiau arbennig. Yn swyddogol, doedd y Cymry ddim yn cael byw yn y rhan fwyaf o’r bwrdeistrefi. Roedd y Cymry’n dal dig at y bwrdeistrefi a daethant yn symbol o oresgyniad y Saeson. Roedd Saeson yn ymsefydlu mewn ardaloedd gwledig hefyd. Yn Ninbych, gorfodwyd [[Ffermwr|ffermwyr]] o Gymry i adael eu cartrefi a mynd i fyw yn rhywle arall. Yna, rhoddwyd eu tir i Saeson o [[Swydd Gaerhirfryn]] a [[Swydd Efrog]].
Trefi newydd a adeiladwyd o gwmpas cestyll oedd bwrdeistrefi. Mewnfudwyr Seisnig oedd yn byw yn y bwrdeistrefi ac roeddent yn cael breintiau arbennig. Yn swyddogol, doedd y Cymry ddim yn cael byw yn y rhan fwyaf o’r bwrdeistrefi. Roedd y Cymry’n dal dig at y bwrdeistrefi a daethant yn symbol o oresgyniad y Saeson. Roedd Saeson yn ymsefydlu mewn ardaloedd gwledig hefyd. Yn Ninbych, gorfodwyd [[Ffermwr|ffermwyr]] o Gymry i adael eu cartrefi a mynd i fyw yn rhywle arall. Yna, rhoddwyd eu tir i Saeson o [[Swydd Gaerhirfryn]] a [[Swydd Efrog]].
Llinell 54: Llinell 85:
Cafodd ei bortreadu gan yr actor [[Patrick McGoohan]] yn y ffilm ''[[Braveheart]]''.
Cafodd ei bortreadu gan yr actor [[Patrick McGoohan]] yn y ffilm ''[[Braveheart]]''.


== Cyfeiriadau ==
<references />
{{dechrau-bocs}}
{{dechrau-bocs}}
{{bocs olyniaeth | cyn = [[Harri III, brenin Lloegr|Harri III]] | teitl = [[Brenhinoedd a breninesau Lloegr|Brenin Lloegr]] | blynyddoedd = [[20 Tachwedd]] [[1272]] – [[7 Gorffennaf]] [[1307]] | ar ôl = [[Edward II, brenin Lloegr|Edward II]]}}
{{bocs olyniaeth | cyn = [[Harri III, brenin Lloegr|Harri III]] | teitl = [[Brenhinoedd a breninesau Lloegr|Brenin Lloegr]] | blynyddoedd = [[20 Tachwedd]] [[1272]] – [[7 Gorffennaf]] [[1307]] | ar ôl = [[Edward II, brenin Lloegr|Edward II]]}}

Fersiwn yn ôl 09:40, 29 Ebrill 2020

Edward I, brenin Lloegr
Ganwyd17 Mehefin 1239 Edit this on Wikidata
Westminster Edit this on Wikidata
Bu farw7 Gorffennaf 1307 Edit this on Wikidata
Burgh by Sands Edit this on Wikidata
DinasyddiaethTeyrnas Lloegr Edit this on Wikidata
Galwedigaethteyrn, gwleidydd Edit this on Wikidata
Swyddteyrn Lloegr, Arglwydd Iwerddon Edit this on Wikidata
Taldra1.88 metr Edit this on Wikidata
TadHarri III, brenin Lloegr Edit this on Wikidata
MamEleanor o Provence Edit this on Wikidata
PriodElinor o Gastilia, Marged o Ffrainc Edit this on Wikidata
PlantHarri o Loegr, Eleanor o Loegr, iarlles Bar, Joan o Acre, Alphonso iarll Caer, Margaret o Loegr, duges Brabant, Mary o Woodstock, Elisabeth o Ruddlan, Edward II, brenin Lloegr, Thomas o Brotherton, iarll 1af Norfolk, Edmund o Woodstock, iarll 1af Caint, Eleanor o Loegr, Joan o Loegr, Ioan o Loegr, Alice o Loegr, Juliana o Loegr, Berengaria o Loegr, Alice o Loegr, Isabella o Loegr, Beatric o Loegr, Blanche o Loegr Edit this on Wikidata
LlinachLlinach y Plantagenet Edit this on Wikidata

Edward I (17 Mehefin 12397 Gorffennaf 1307),a elwir hefyd yn Edward Hirgoes neu Morthwyl yr Albanwyr, oedd brenin Lloegr rhwng 1272 a 1307. Mae'n cael ei cofio fel goresgynwr Cymru a'r Alban.

Cyn iddo ddod yn frenin, cyfeiriwyd ato'n gyffredin fel Yr Arglwydd Edward.[1] Roedd yn fab cyntaf i Harri III. O oedran ifanc roedd gan Edward diddordeb mawr yn wleidyddiaeth Teyrnas ei dad, a oedd yn cynnwys gwrthryfel gan farwniaid Lloegr. Ar ôl Brwydr Lewes ym 1264, cafodd Edward ei ddal yn wystl gan y farwniaid gwrthryfelgar, ond llwyddodd i ddianc ar ôl ychydig fisoedd gan drechu eu harweinydd Simon de Montfort ym Mrwydr Evesham ym 1265. Yna ymunodd Edward â Chroesgad i'r Wlad Sanctaidd. Roedd ar ei ffordd adref ym 1272 pan gafodd wybod bod ei dad wedi marw. Cyrhaeddodd Loegr ym 1274 a choronwyd ef yn Abaty Westminster.

Treuliodd Edward lawer o'i deyrnasiad yn diwygio gweinyddiaeth frenhinol a'r chyfraith. Ond, yn gynyddol, tynnwyd sylw Edward tuag at faterion milwrol. Ar ôl atal gwrthryfel yng Nghymru ym 1276–77, ymatebodd Edward i ail wrthryfel ym 1282–83 gyda rhyfel concwest ar raddfa lawn. Ar ôl i'w fyddin drechu a lladd y tywysog Llywelyn ap Gruffydd, daeth Cymru o dan rheolaeth Lloegr. Adeiladodd Edward cyfres o gestyll a threfi yng nghefn gwlad a'u setlo gyda Saeson. Nesaf, cyfeiriwyd ei ymdrechion tuag at Deyrnas yr Alban. Parhaodd y rhyfel a ddilynodd ar ôl ei marwolaeth. Ar yr un pryd, roedd Edward yn rhyfela â Ffrainc, cynghreiriad o’r Alban, ar ôl i’r Brenin Philippe IV o Ffrainc atafaelu Dugiaeth Vasconia. Er i Edward adfer ei ddugiaeth, rhyddhaodd y gwrthdaro hwn bwysau milwrol Lloegr yn erbyn yr Alban. Ar yr un pryd roedd problemau gartref. Yng nghanol y 1290au, arweiniodd cost ei ryfeloedd at lefelau uchel o drethiant, a chyfarfu Edward â gwrthwynebiad gan ei bobl ei hun. Pan fu farw'r Brenin ym 1307, gadawodd i'w fab Edward II ryfel parhaus gyda'r Alban a llawer o broblemau ariannol a gwleidyddol.

Bywyd cynnar

Ganwyd Edward, mab i Harri III ac Eleanor o Brovence yn 1239 yn Llundain; priododd ag Eleanor o Castile yn 1254. Wnaeth o arwain byddin yn erbyn Llywelyn ap Gruffudd yn 1263, ond heb lawer o lwyddiant. O 1268 i 1274 roedd i ffwrdd o Loegr, yn brwydro ar yr wythfed Croesgad, ac wedyn ymweld â'r Pab yn Yr Eidal a Ffrainc. Bu farw ei dad Harri III yn 1272, ac roedd Edward yn frenin Lloegr o hyn ymlaen.

Edward a Chymru

Roedd y cyfnod cyn i Edward goncro Cymru yn gyfnod o wrthdaro ac ymladd rhwng arweinwyr gwahanol rhanbarthau Cymru. Erbyn adeg y Goncwest Normanaidd, yn 1282, roedd Cymru yn bedair brenhiniaeth gymharol sefydlog. I’r gogledd orllewin roedd Gwynedd, Powys yn y canolbarth, Deheubarth yn y de orllewin a Morgannwg yn y de ddwyrain.

Wedi Brwydr Hastings yn 1066, creodd y Normaniaid dair arglwyddiaeth ar ffiniau Cymru a oedd wedi eu lleoli yng Nghaer, yr Amwythig a Henffordd. Cafodd y rhain eu galw yn arglwyddiaethau’r Mers; ystyr ‘mers’ yw ffin. Eu rôl oedd rhwystro’r Cymry rhag ysbeilio dros y ffin a gwneud cynlluniau i oresgyn Cymru.

Yn ystod 13eg ganrif, llwyddodd arweinwyr tair cenhedlaeth o deulu brenhinol Gwynedd i uno’r penrhyn mor effeithiol fel iddyn nhw gael eu derbyn yn arweinwyr Cymru gyfan. Y cyntaf oedd Llywelyn ap Iorwerth neu Llywelyn Fawr, a ddisgrifiwyd fel ‘Tywysog Cymru’ ar ei farwolaeth yn 1240. Ei fab Dafydd oedd y cyntaf i hawlio’r teitl mewn gwirionedd. Yn 1244, cafodd nai Dafydd, Llywelyn ap Gruffydd ei gydnabod yn Dywysog Cymru gan Harri III a’r holl arweinwyr Cymreig a dalodd wrogaeth iddo.

Newidiodd y sefyllfa yn llwyr pan esgynnodd Edward I, i orsedd Lloegr. Yn erbyn y cefndir a’r datblygiadau gwleidyddol yma bu gwrthdaro cyson rhwng Llywelyn ap Gruffydd, Tywysog Cymru, a ac Edward I, Brenin Lloegr.


Penderfynodd Edward felly bod nifer o resymau o blaid concro Cymru:

  • Polisi ymlediaeth (Saesneg:expansionism) Edward a’i benderfyniad i ddod yn feistr ar Brydain gyfan drwy oresgyn Cymru a’r Alban
  • Ei uchelgais gwleidyddol i sefydlu rheolaeth Lloegr yng Nghymru. Llwyddodd i gyflawni hyn gyda phasio Statud Rhuddlan (1284) wedi lladd Llywelyn ap Gruffydd yn 1282.
  • Ei atgasedd tuag at y Brythoniaid yn gyffredinol ac at Llywelyn yn benodol.


Trwy gydol yr Oesoedd Canol roedd tywysogion Cymru wedi parhau yn ddeiliaid i frenhinoedd Lloegr a chymerodd Edward yn ganiataol y byddai Llywelyn yn talu gwrogaeth iddo. Gwrthododd Llywelyn ar bum achlysur ac, i rwbio halen yn y briw, cynigiodd briodi merch hen elyn Edward, sef Eleanor, merch Simon de Montfort.

Ceisiodd Edward fanteisio i’r eithaf ar gweryla a gwrthdaro Llywelyn gydag arweinwyr eraill Cymru. Ymunodd un o’r rhain, Gruffudd ap Gwenwynwyn o Bowys, â brawd Llywelyn, Dafydd, gan gynllwynio i’w lofruddio. Methiant oedd y cynllwyn hwn a bu’n rhaid i Dafydd ffoi am ei fywyd i Loegr.

Erbyn 1277 roedd Edward wedi colli amynedd ac arweiniodd byddin enfawr o 15,000 i Gymru, 9,000 o’r milwyr hyn wedi’u recriwtio yng Nghymru. Hwn oedd yr achlysur cyntaf i Edward geisio goresgyn Cymru, sef y Rhyfel Cyntaf Annibyniaeth 1276-77.


Daeth y methiant hwn â goblygiadau i Gymru:

  • Cafodd Gwynedd ei hamgylchynu gan diroedd dan reolaeth Edward
  • Adeiladwyd cestyll newydd yn Rhuddlan, y Fflint, Aberystwyth a Llanfair-ymMuallt a chryfhawyd cestyll eraill
  • cyflwynwyd cyfraith Lloegr a phenodwyd Saeson yn swyddogion mewn ardaloedd a oedd yn eiddo i arweinwyr Cymreig cyn hynny
  • roedd arweinwyr Powys a Deheubarth bellach yn weision i goron Lloegr.

Cafodd Dafydd ei wobrwyo â thiroedd i’r dwyrain o afon Conwy, ond daeth yn fwy anfodlon â rheolaeth Lloegr a threfnodd wrthryfel yn 1282 ynghyd â Llywelyn. Ymledodd hwn yn fuan iawn ar draws y rhan fwyaf o Gymru. Dyma oedd yr Ail Ryfel Annibyniaeth, 1282-83. Ymosododd Edward ac unwaith eto trechwyd y Cymry. Lladdwyd Llywelyn mewn sgarmes ger Cilmeri, ger Llanfair-ym-Muallt ym mis Rhagfyr 1282 ac ar ôl iddo gael ei ddal ym mis Ebrill 1283, cafodd Dafydd ei ddienyddio. O hynny ymlaen, roedd Edward yn rheoli tiroedd yng Nghymru a ddaeth i gael eu hadnabod fel ‘Y Dywysogaeth’ ac yn y tiroedd hyn ‘cyfraith y Brenin’ oedd yn awdurdodi. Rhannwyd gweddill tir Cymru yn Arglwyddiaethau’r Mers a’u rheolwyr nhw oedd Arglwyddi’r Mers.

Wynebodd Edward rhai gwrthryfeloedd o blith uchelwyr Cymru i’w drefn newydd, er enghraifft, Rhys ap Maredudd, a ddechreuodd wrthryfel yn y de yn 1287 a Madog ap Llywelyn a hawliodd teitl Tywysog Cymru mewn gwrthryfel yn 1294-95.

Ar ôl i Edward eu trechu, gwelwyd cynnydd yn statws a nifer gwŷr traed y Cymry. Roedd 10,000 o’r 12,000 o wŷr traed a saethwyr a drechodd yr Albanwyr yn Falkirk (1298) yn Gymry. Gwasanaethodd tua 5,000 o Gymry yn Bannockburn (1314) a’r un nifer o bosibl yn Crécy (1346). Er eu bod yn edrych yn drawiadol yn eu lifrai gwyn a gwyrdd, roedd y Cymry yn anufudd ac annisgybledig, ac roedd yn well ganddyn nhw lofruddio eu gwrthwynebwyr yn hytrach na’u dal.[2]

Cestyll Edward I a’r Bwrdeisdrefi

Er mwyn dal gafael ar y tiroedd roeddent wedi’u meddiannu, aeth y Saeson ati i godi neu ailgodi cestyll ledled Cymru. Roedd cestyll Edward yn adeiladau mawr urddasol ac roedd iddynt ddwy brif swyddogaeth. Swyddogaeth filwrol oedd y gyntaf. Byddent yn lletya milwyr yn barod i ymladd os oedd y Cymry’n gwrthryfela. Yr ail swyddogaeth oedd dychryn y Cymry er mwyn iddynt ildio.

Trefi newydd a adeiladwyd o gwmpas cestyll oedd bwrdeistrefi. Mewnfudwyr Seisnig oedd yn byw yn y bwrdeistrefi ac roeddent yn cael breintiau arbennig. Yn swyddogol, doedd y Cymry ddim yn cael byw yn y rhan fwyaf o’r bwrdeistrefi. Roedd y Cymry’n dal dig at y bwrdeistrefi a daethant yn symbol o oresgyniad y Saeson. Roedd Saeson yn ymsefydlu mewn ardaloedd gwledig hefyd. Yn Ninbych, gorfodwyd ffermwyr o Gymry i adael eu cartrefi a mynd i fyw yn rhywle arall. Yna, rhoddwyd eu tir i Saeson o Swydd Gaerhirfryn a Swydd Efrog.

Teulu

Gwragedd

Plant

Marwolaeth

Ym mis Chwefror 1307 ymosododd Robert Bruce ar y Saeson. Pan oedd Edward ar ei ffordd i'r Alban, dioddefodd o dysentri. Bu farw Edward yn Burgh by Sands.

Ffilm a llenyddiaeth

Cafodd ei bortreadu gan yr actor Patrick McGoohan yn y ffilm Braveheart.

Cyfeiriadau

  1. Burt 2013, p. 75; Carpenter 1985; Lloyd 1986; Powicke 1947.
  2. "Datblygu rhyfela" (PDF). CBAC. Cyrchwyd 29 Ebrill 2020.
Rhagflaenydd:
Harri III
Brenin Lloegr
20 Tachwedd 12727 Gorffennaf 1307
Olynydd:
Edward II
Baner LloegrEicon person Eginyn erthygl sydd uchod am Sais neu Saesnes. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.