Algebra llinol

Algebra llinol
	Mewn gofod Ewclidaidd tri dimensiwn, mae'r tair plân geometraidd hyn yn cynrychioli datrysiadau i hafaliadau llinol, ac mae eu croestoriad yn cynrychioli'r set o ddatrysiadau cyffredin: yn yr achos hwn, pwynt unigryw. Y llinell las yw'r ateb cyffredin i ddau o'r hafaliadau hyn.
Enghraifft o'r canlynol	maes o fewn mathemateg
Rhan o	algebra, Q114728146
	Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Algebra llinol yw'r gangen o fathemateg sy'n ymwneud a hafaliadau llinol fel:

a_{1}x_{1}+\cdots +a_{n}x_{n}=b,

mapiau llinol fel:

(x_{1},\ldots ,x_{n})\mapsto a_{1}x_{1}+\cdots +a_{n}x_{n},

a'u cynrychioliadau mewn gofodau fector a thrwy fatricsau.^[1]^[2]^[3]

Mae algebra llinol yn ganolog i bron pob maes o fathemateg. Er enghraifft, mae algebra llinol yn sylfaenol mewn cyflwyniadau modern o geometreg, gan gynnwys ar gyfer diffinio gwrthrychau sylfaenol fel llinellau, Planau geometraidd a chylchdroadau. Hefyd, gellir ystyried dadansoddiad ffwythiannol (ffunctional analysis) sy'n gangen o ddadansoddi mathemategol, fel cymhwysiad o algebra llinol i o fewn mannau ffwythiannol.

Defnyddir algebra llinol hefyd yn y mwyafrif o wyddorau a meysydd peirianneg, oherwydd mae'n caniatáu modelu llawer o ffenomenau naturiol, a chyfrifiadura'n effeithiol, gyda modelau o'r fath. Ar gyfer systemau aflinol, na ellir eu modelu ag algebra llinol, fe'i defnyddir yn aml ar gyfer delio â brasamcanion gorchymyn cyntaf.

Hanes[golygu | golygu cod]

Mae'r weithdrefn ar gyfer datrys hafaliadau llinol cydamserol (simultaneous) a elwir bellach yn ddileu Gaussaidd yn ymddangos mewn testun mathemategol hynafol Tsieineaidd Pennod Wyth: Araeau hirsgwar mewn llyfr o'r enw Y Naw Pennod ar Gelfyddyd Mathemateg. Disgrifir y defnydd o hafaliadau llinol mewn deunaw problem, gyda dwy i bum hafaliad.^[4] Mae'r gwaith Tsieiniaidd hwn wedi'i ddyddio i 10 CC –2 CC.

Cododd systemau hafaliadau llinol yn Ewrop ganrifoedd yn ddiweddarach, gyda chyflwyniad yn 1637 gan René Descartes o gyfesurynnau mewn geometreg. Mewn gwirionedd, yn y geometreg newydd hon, a elwir bellach yn geometreg Cartesaidd (neu'n Geometreg ddadansoddol), mae llinellau ac phlanau'n cael eu cynrychioli gan hafaliadau llinol, ac mae cyfrifiaduro eu croestoriadau'n gyfystyr â datrys systemau hafaliadau llinol.

Roedd y dulliau systematig cyntaf ar gyfer datrys systemau llinellol yn defnyddio penderfynyddion, (determinants) a ystyriwyd gyntaf gan Gottfried Wilhelm von Leibniz ym 1693. Yn 1750, defnyddiodd Gabriel Cramer nhw ar gyfer rhoi datrysiadau penodol o systemau llinellol, a elwir bellach yn 'rheol Cramer'. Yn ddiweddarach, disgrifiodd Gauss ymhellach y dull o ddileu, a restrwyd i ddechrau fel cynnydd mewn geodedd.^[5]

Ym 1844 cyhoeddodd Hermann Grassmann ei "Theor'r Estyniad" a oedd yn cynnwys pynciau newydd sylfaenol o'r hyn a elwir heddiw yn algebra llinol. Yn 1848, cyflwynodd James Joseph Sylvester y term matrics, sef Lladin ar gyfer croth.

Tyfodd algebra llinol gyda syniadau wedi'u nodi yn y plân cymhlyg. Er enghraifft, dau rif w a z yn $\mathbb {C}$ mae gwahaniaeth w - z, ac mae'r segmentau llinol ${\overline {wz}}$ a ${\overline {0(w-z)}}$ o'r un hyd a chyfeiriad. Mae'r segmentau yn gydnerthol (equipollent). Dechreuwyd y system pedwar dimensiwn $\mathbb {H}$ o quaternions ym 1843. Cyflwynwyd y term fector fel v = x i + y j + z k yn cynrychioli pwynt yn y gofod. Mae'r gwahaniaeth cwaternaidd p - q hefyd yn cynhyrchu segment sy'n gydnerthol â ${\overline {pq}}.$ Roedd systemau rhif gorgymhlyg (hypercomplex) eraill hefyd yn defnyddio'r syniad o ofod llinol gyda seiliau. Cyflwynodd Arthur Cayley luosi matrics a'r matrics gwrthdro ym 1856, gan wneud y grŵp llinol cyffredinol yn bosib. Daeth mecanwaith cynrychiolaeth grŵp ar gyfer disgrifio niferoedd cymhlyg a gorgymhlyg. Yn hanfodol, defnyddiodd Cayley un llythyren i ddynodi matrics, a thrwy hynny drin matrics fel gwrthrych cyfanredol (aggregate object). Sylweddolodd hefyd y cysylltiad rhwng matricsau a phenderfynyddion, ac ysgrifennodd "Byddai llawer o bethau i'w dweud am y theori hon o fatricsau a ddylai, mae'n ymddangos i mi, ragflaenu theori penderfynyddion".^[5]

Cyhoeddodd yr Americanwr Benjamin Peirce ei Linear Associative Algebra yn 1872, ac estynnodd ei fab Charles Sanders Peirce y gwaith yn ddiweddarach.^[6]

Cyflwynwyd y diffiniad modern a mwy manwl gywir o ofod fector gan Peano ym 1888;^[5] erbyn 1900, roedd damcaniaeth o drawsnewidiadau llinol o fannau fector dimensiwn meidraidd wedi dod i'r amlwg. Cymerodd algebra llinol ei ffurf fodern yn hanner cyntaf yr 20g, pan gyffredinolwyd llawer o syniadau a dulliau canrifoedd blaenorol fel algebra haniaethol. Arweiniodd datblygiad cyfrifiaduron at fwy o ymchwil mewn algorithmau effeithlon ar gyfer dileu Gaussaidd a dadelfeniadau matrics, a daeth algebra llinol yn offeryn hanfodol ar gyfer modelu ac efelychiadau.^[5]

Gofod fector[golygu | golygu cod]

Hyd at y 19g, cyflwynwyd algebra llinol trwy systemau o hafaliadau llinol a matricsau. Mewn mathemateg fodern, mae ei gyflwyno trwy ofodau fector yn well, gan ei fod yn fwy synthetig, yn fwy cyffredinol (hy heb fod yn gyfyngedig i'r achos dimensiwn meidraidd), ac yn symlach yn gysyniadol, ond, ysywaeth, yn fwy haniaethol.

Mae gofod fector dros faes F (maes y rhifau real yn aml) yn set $V$ wedi'i gyfarparu â dau weithredwr deuaidd sy'n bodloni'r gwireb canlynol. Gelwir elfennau o $V$ yn fectorau, a gelwir elfennau o F yn sgalars. Mae'r gweithredwr gyntaf, adio fectoraidd, yn cymryd unrhyw ddau fector $v$ ac $w$ yn allbynnu trydydd fector $v$ + $w$ . Mae'r ail weithrediad, lluosi sgalar, yn cymryd unrhyw sgalar $a$ ac unrhyw fector $v$ ac yn allbynnu vector $a v$ sy'n newydd sbon. Yr axiomau y mae'n rhaid i adio a lluosi sgalar eu bodloni yw'r canlynol. (Yn y rhestr isod, mae $u, v$ ac $w$ yn elfennau mympwyol o $V$ , ac $a$ a $b$ yn sgalars mympwyol ym maes $F$ .)

Gwireb (Axiom)	Arwyddocâd
Cysylltiadau Adio	$u + (v + w) = (u + v) + w$
Cymudoldeb adio	$u + v = v + u$
Adio differol	Mae yna elfen $0$ yn $V$ , o'r enw zero vector (neu sero, yn syml), fel bod $v + 0 = v$ ar gyfer pob $v$ yn $V$ .
Elfennau gwrthdro o fewn adio	Ar gyfer pob $v$ yn $V$ , ceir elfen $- v$ yn $V$ , a elwir yn additive inverse o $v$ , fel bod $v + (- v) = 0$
Dosbarthiad lluosi sgalar mewn perthynas ag adio fectoraidd	$a (u + v) = a u + a v$
Dosbarthiad lluosi sgalar mewn perthynas ag adio meysydd	$(a + b) v = a v + b v$
Cydnawsedd lluosi sgalar â lluosi maes	$a (b v) = (ab) v$ ^[a]
Elfen unfathiant lluosi sgalar	$1 v = v$ , lle mae 1 dynodi unfathiant luosog $F$

Mae'r pedair gwireb cyntaf yn golygu bod $V$ yn y grŵp abelian dan adio.

Efallai y bydd gan elfen o ofod fector penodol natur amrywiol; er enghraifft, gallai fod yn ddilyniant, yn ffwythiant, yn bolynomial neu'n fatrics. Mae algebra llinol yn ymwneud â phriodweddau gwrthrychau o'r fath sy'n gyffredin i bob gofod fector.

Mapiau llinol[golygu | golygu cod]

Mapiau llinol yw mapiau rhwng gofodau fector sy'n cadw strwythur y gofod fector. O ystyried dau ofod fector $V$ ac $W$ dros faes $F$ , mae map llinol (a elwir hefyd, mewn rhai cyd-destunau'n trawsnewid llinol) yn fap

T:V\to W

sy'n gydnaws ag adio a lluosi sgalar, hynny yw

T(\mathbf {u} +\mathbf {v} )=T(\mathbf {u} )+T(\mathbf {v} ),\quad T(a\mathbf {v} )=aT(\mathbf {v} )

ar gyfer unrhyw fectorau $u, v$ yn $V$ a sgalar $a$ yn $F$ .

Mae hyn yn awgrymu'r canlynol: bod gan unrhyw fector $u, v$ yn $V$ a sgalars $a, b$ yn $F$ , ceir

T(a\mathbf {u} +b\mathbf {v} )=T(a\mathbf {u} )+T(b\mathbf {v} )=aT(\mathbf {u} )+bT(\mathbf {v} )

Pan fo $V = W$ yr un gofod fector, mae map llinol $T:V\to V$ hefyd yn cael ei alw'n weithredwr llinol ar $V$ .

Matricsau[golygu | golygu cod]

Mae matricsau'n caniatáu trin gofod fector o ddimensiwn meidraidd a mapiau llinol yn benodol. Felly mae eu theori yn rhan hanfodol o algebra llinol.

Systemau llinol[golygu | golygu cod]

Gelwir set feidrol o hafaliadau llinol mewn set feidrol o newidynnau, er enghraifft, $x_{1},x_{2},\ldots ,x_{n}$ neu $x,y,\ldots ,z$ yn system hafaliadau llinol neu'n system linol.

Mae systemau hafaliadau llinol yn rhan sylfaenol o algebra llinol. Yn hanesyddol, datblygwyd theori algebra llinol a matrics ar gyfer datrys systemau o'r fath. Yn y cyflwyniad modern o algebra llinol trwy ofodau fector a matricsau, gellir dehongli llawer o broblemau yn nhermau systemau llinol.

Er enghraifft, gadewch i

{\begin{alignedat}{7}2x&&\;+\;&&y&&\;-\;&&z&&\;=\;&&8\\-3x&&\;-\;&&y&&\;+\;&&2z&&\;=\;&&-11\\-2x&&\;+\;&&y&&\;+\;&&2z&&\;=\;&&-3\end{alignedat}}

(S)

bod yn system linol.

I system o'r fath, gellir cysylltu ei fatrics

M=\left[{\begin{array}{rrr}2&1&-1\\-3&-1&2\\-2&1&2\end{array}}\right].

a'i fector aelod

\mathbf {v} ={\begin{bmatrix}8\\-11\\-3\end{bmatrix}}.

Gadewch i $T$ fod y trawsnewidiad llinol sy'n gysylltiedig â'r matrics $M$ . Mae datrysiad o'r system (S) yn fector

\mathbf {X} ={\begin{bmatrix}x\\y\\z\end{bmatrix}}

fel bod

T(\mathbf {X} )=\mathbf {v} ,

sy'n elfen o preimage o $v$ gan $T$ .

Gadewch i ( S' ) fod y system homogenaidd gysylltiedig, lle mae ochrau dde'r hafaliadau yn cael eu rhoi i sero:

{\begin{alignedat}{7}2x&&\;+\;&&y&&\;-\;&&z&&\;=\;&&0\\-3x&&\;-\;&&y&&\;+\;&&2z&&\;=\;&&0\\-2x&&\;+\;&&y&&\;+\;&&2z&&\;=\;&&0\end{alignedat}}

(S')

Mae datrysiadau ( S' ) yn union yr un elfennau o'r cnewyllyn (kernel) o $T$ neu, yn yr un modd, $M$ .

Mae'n dilyn o'r dehongliad matrics hwn o systemau llinol y gellir defnyddio'r un dulliau ar gyfer datrys systemau llinol ac ar gyfer llawer o weithrediadau ar fatricsau a thrawsnewidiadau llinol, sy'n cynnwys cyfrifiant o rengoedd, o'r cnewyllyn, ac o wrthdroadau matrics.

Endomorffiadau a matricsau sgwâr[golygu | golygu cod]

Map llinol yw endomorffiaeth llinol sy'n mapio gofod fector $V$ iddo'i hun. Os oes gan $V$ sail o $n$ elfen, mae endomorffiaeth o'r fath yn cael ei gynrychioli gan fatrics sgwâr o faint $n$ .

O ran mapiau llinol cyffredinol, mae gan endomorffadau llinol a matricsau sgwâr rai priodweddau penodol sy'n gwneud eu hastudiaeth yn rhan bwysig o algebra llinol, a ddefnyddir mewn sawl rhan o fathemateg, gan gynnwys trawsnewidiadau geometrig, newidiadau cyfesurynnol, ffurfiau cwadratig, a llawer o rannau eraill o fathemateg.

Deuoliaeth[golygu | golygu cod]

Map llinol o ofod fector yw ffurf linol $V$ dros faes $F$ i faes y sgalars $F$ , sy'n cael ei ystyried yn ofod fector drosto'i hun. Gydag adio a lluosi pwynt wrth sgalar, mae'r ffurfiau llinol yn ffurfio gofod fector, a elwir yn ofod deuol $V$ , a'i ddynodi fel arfer fel $V^{*}$ neu $V'$ .

Perthynas â geometreg[golygu | golygu cod]

Mae perthynas gref rhwng algebra llinol a geometreg, a ddechreuodd gyda chyflwyniad René Descartes, ym 1637, o gyfesurynnau Cartesaidd. Yn y geometreg hon, a elwir bellach yn geometreg Cartesaidd, mae pwyntiau'n cael eu cynrychioli gan gyfesurynnau Cartesaidd, sy'n ddilyniannau o dri rhif real, yn achos y gofod tri dimensiwn arferol. Cynrychiolir gwrthrychau sylfaenol geometreg, sef llinellau ac phlanau gan hafaliadau llinol. Felly, mae gweithio allan y croestoriadau o linellau a phlanau yn gyfystyr â datrys systemau hafaliadau llinol. Dyma oedd un o'r prif ysgogiadau dros ddatblygu algebra llinol.

Mae'r rhan fwyaf o drawsffurfiadau geometrig, megis trawsfudiadau, cylchdroadau, adlewyrchiadau, cynigion anhyblyg, isometrau, a thafluniadau yn trawsnewid llinellau yn llinellau. Mae'n dilyn y gellir eu diffinio, eu nodi a'u hastudio o ran mapiau llinol ac mae hyn hefyd yn wir am homograffïau a thrawsnewidiadau Möbius, pan gânt eu hystyried fel trawsnewidiadau o ofod tafluniol.

Hyd at ddiwedd y 19g, diffiniwyd gofodau geometrig gan wirebau (axiomau) yn ymwneud â phwyntiau, llinellau a phlanau (a elwid yn geometreg synthetig). Tua'r cyfnod hwn, roedd yn ymddangos y gallai rhywun hefyd ddiffinio gofodau geometrig trwy luniadau a oedd yn cynnwys gofodau fector. Dangoswyd bod y ddau ddull yn gyfwerth yn y bôn.^[7]

Yn 2021 roedd y mwyafrif o werslyfrau, yn cyflwyno gofodau geometrig o algebra llinol, ac yn aml cyflwynir geometreg, ar lefel elfennol, fel is-faes algebra llinol.

Defnydd a chymwysiadau[golygu | golygu cod]

Defnyddir algebra llinol ym mron pob maes o fathemateg, gan ei wneud yn berthnasol ym mron pob parth gwyddonol sy'n defnyddio mathemateg. Gellir rhannu'r ceisiadau hyn yn sawl categori eang.

Geometreg y gofod amgylchynol[golygu | golygu cod]

Mae modelu gofod amgylchynol yn seiliedig ar geometreg. Mae gwyddorau sy'n ymwneud â'r gofod hwn yn defnyddio geometreg yn eang. Mae hyn yn wir gyda mecaneg a roboteg, ar gyfer disgrifio dynameg corff anhyblyg; geodedd ar gyfer disgrifio siâp y Ddaear; persbectif, gweledigaeth gyfrifiadurol, a graffeg gyfrifiadurol, ar gyfer disgrifio'r berthynas rhwng golygfa a'i chynrychiolaeth plan; a llawer o barthau gwyddonol eraill.

Yn yr holl gymwysiadau hyn, defnyddir geometreg synthetig yn aml ar gyfer disgrifiadau cyffredinol a dull ansoddol, ond ar gyfer astudio sefyllfaoedd penodol, rhaid cyfrifo â chyfesurynnau. Mae hyn yn gofyn am ddefnyddio cryn dipyn o algebra llinol.

Dadansoddiad ffwythiannol[golygu | golygu cod]

Mae dadansoddiad ffwythiannol (functional analysis) yn astudiaeth o ofod ofod ffwythiannol, gyda strwythurau ychwanegol megis gofod Hilbert. Felly mae algebra llinol yn rhan sylfaenol o ddadansoddiad ffwythiannol a'i gymwysiadau, sy'n cynnwys, yn benodol, mecaneg cwantwm (swyddogaethau tonnau).

Yr astudiaeth o systemau cymhlyg[golygu | golygu cod]

Mae'r rhan fwyaf o ffenomenau ffisegol yn cael eu modelu gan hafaliadau differol rhannol (partial differential equations). Er mwyn eu datrys, mae un fel arfer yn dadelfennu'r gofod lle mae'r datrysiadau'n cael eu gwneud i mewn i gelloedd bach sy'n rhyngweithio â'i gilydd. Ar gyfer systemau llinol mae'r rhyngweithio hwn yn cynnwys ffwythiannau llinellol (linear functions). Ar gyfer systemau aflinol, mae'r rhyngweithio hwn yn aml yn cael ei frasamcanu gan ffwythiant llinol.^[b] Fel arfer, yn y ddau achos, ceir matricsau mawr iawn. Mae rhagweld y tywydd yn enghraifft nodweddiadol, lle mae atmosffer y Ddaear gyfan wedi'i rannu'n gelloedd o 100, dyweder km o led a 100 m o uchder.

Cyfrifiant gwyddonol[golygu | golygu cod]

Mae bron pob cyfrifiant gwyddonol yn cynnwys algebra llinol. O ganlyniad, mae algorithmau algebra llinol wedi'u optimeiddio'n fawr. BLAS a LAPACK yw'r gweithrediadau mwyaf adnabyddus. Er mwyn gwella effeithlonrwydd, mae rhai ohonynt yn ffurfweddu'r algorithmau yn awtomatig, yn fyw yn y fan a'r lle, ar gyfer eu haddasu i nodweddion penodol y cyfrifiadur (maint y storfa, nifer creiddiau'r prosesydd ayb).

Mae rhai proseswyr, yn nodweddiadol unedau prosesu graffeg (GPU), wedi'u cynllunio gyda strwythur matrics, ar gyfer optimeiddio gweithrediadau algebra llinol.

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]

↑ Banerjee, Sudipto; Roy, Anindya (2014), Linear Algebra and Matrix Analysis for Statistics, Texts in Statistical Science (1st ed.), Chapman and Hall/CRC, ISBN 978-1420095388
↑ Strang, Gilbert (July 19, 2005), Linear Algebra and Its Applications (4th ed.), Brooks Cole, ISBN 978-0-03-010567-8
↑ Weisstein, Eric. "Linear Algebra". From MathWorld--A Wolfram Web Resource. Wolfram. Cyrchwyd 16 April 2012.
↑ Hart, Roger (2010). The Chinese Roots of Linear Algebra. JHU Press. ISBN 9780801899584.
↑ ^5.0 ^5.1 ^5.2 ^5.3 Vitulli, Marie. "A Brief History of Linear Algebra and Matrix Theory". Department of Mathematics. University of Oregon. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2012-09-10. Cyrchwyd 2014-07-08. Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; mae'r enw "Vitulli, Marie" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; mae'r enw "Vitulli, Marie" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol
↑ Benjamin Peirce (1872) Linear Associative Algebra, lithograph, new edition with corrections, notes, and an added 1875 paper by Peirce, plus notes by his son Charles Sanders Peirce, published in the American Journal of Mathematics v. 4, 1881, Johns Hopkins University, pp. 221–226, Google Eprint and as an extract, D. Van Nostrand, 1882, Google Eprint.
↑ Emil Artin (1957) Geometric Algebra Interscience Publishers

Gwall cyfeirio: Mae tagiau <ref> yn bodoli am grŵp o'r enw "lower-alpha", ond ni ellir canfod y tag <references group="lower-alpha"/>

[1] Banerjee, Sudipto; Roy, Anindya (2014), Linear Algebra and Matrix Analysis for Statistics, Texts in Statistical Science (1st ed.), Chapman and Hall/CRC, ISBN 978-1420095388

[2] Strang, Gilbert (July 19, 2005), Linear Algebra and Its Applications (4th ed.), Brooks Cole, ISBN 978-0-03-010567-8

[3] Weisstein, Eric. "Linear Algebra". From MathWorld--A Wolfram Web Resource. Wolfram. Cyrchwyd 16 April 2012.

[4] Hart, Roger (2010). The Chinese Roots of Linear Algebra. JHU Press. ISBN 9780801899584.

[Vitulli,_Marie-5] 5.0 ^5.1 ^5.2 ^5.3 Vitulli, Marie. "A Brief History of Linear Algebra and Matrix Theory". Department of Mathematics. University of Oregon. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2012-09-10. Cyrchwyd 2014-07-08. Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; mae'r enw "Vitulli, Marie" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol Gwall cyfeirio: Tag <ref> annilys; mae'r enw "Vitulli, Marie" wedi'i ddiffinio droeon gyda chynnwys gwahanol

[6] Benjamin Peirce (1872) Linear Associative Algebra, lithograph, new edition with corrections, notes, and an added 1875 paper by Peirce, plus notes by his son Charles Sanders Peirce, published in the American Journal of Mathematics v. 4, 1881, Johns Hopkins University, pp. 221–226, Google Eprint and as an extract, D. Van Nostrand, 1882, Google Eprint.

[8] Emil Artin (1957) Geometric Algebra Interscience Publishers

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[a]

[7]

[b]