Ynys Bŷr

Ynys Bŷr
Math	ynys
Poblogaeth	40
Daearyddiaeth
Ardal warchodol	Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro
Sir	Dinbych-y-pysgod
Gwlad	Cymru
Arwynebedd	2.14 km²
Gerllaw	Môr Hafren
Cyfesurynnau	51.6372°N 4.6856°W
Hyd	2.4 cilometr
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Ynys fechan yn y môr ar ymyl Bae Caerfyrddin i'r de o Ddinbych y Pysgod yn Sir Benfro yw Ynys Bŷr (Saesneg: Caldey Island o'r Hen Norseg Keld-Eye 'Ynys Oer'). Mae'n cael ei henwi ar ôl y mynach cynnar Pŷr (digwydd ei enw yn ail ran enw tref Maenorbŷr, ar y tir mawr cyferbyn â'r ynys, yn ogystal). Mae'r ynys tua tair milltir o hyd, ac o hinsawdd fwyn gyda'r awel gynnes yn dod i mewn o'r Iwerydd.

Hanes[golygu | golygu cod]

Mae'r ynys wedi bod yn lle i fyw ers canrifoedd. Mae archaeolegwyr wedi darganfod olion pobl oedd yn byw yn Hen Oes y Cerrig yn Ogof Nana ar yr ynys.

Mae'n debyg ei bod fwyaf adnabyddus am ei mynachlog. Adeiladwyd y gyntaf gan Sant Dyfrig yn y chweched ganrif. Clas Cymreig oedd y sefydliad hwnnw. Yn ôl un traddodiad, claddwyd Sant Cathen, sefydlydd Llangathen, yno. Yn amser y Normaniaid adeiladwyd priordy ar safle'r hen fynachlog ac mae rhan o'r hen adeilad yno o hyd. Roedd y Benedictiaid yno o 1136 tan i Harri VIII o Loegr ddiddymu'r mynachlogydd yn 1536. Sefydlodd grŵp Benedictiaid Anglicanaidd fynachlog ar yr ynys yn 1906, a derbyniwyd hwy i'r Eglwys Gatholig yn 1913. Oherwydd trafferthion ariannol, gwerthwyd yr ynys i’r Sistersiaid, a gyrhaeddodd yn 1929 ac sydd yno hyd heddiw.^[1].

Mewn capel heb fod ymhell o'r priordy mae carreg gyda ysgrifen Ogam ac ysgrifen Ladin arni. Mae'r ogam yn darllen - 'Dyma (golofn) Moel Dolbrochion mab .......', a'r Lladin: 'Rwyf i wedi ei ddarpar â chroes. Gofynnaf i bawb a gerddo y ffordd hon weddïo dros enaid Cadwgan.'

Adeiladwyd goleudy ar yr ynys yn 1828.