Y Môr Du

Oddi ar Wicipedia
Y Môr Du
Mathmôr mewndirol, basn draenio Edit this on Wikidata
Enwyd ar ôldu Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolGogledd Cefnfor yr Iwerydd, Ardal Môr Canoldir Edit this on Wikidata
GwladBwlgaria, Rwsia, Wcráin, Rwmania, Twrci, Georgia, Gweriniaeth Abchasia Edit this on Wikidata
Arwynebedd436,402 ±1 km² Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaGweriniaeth Hunanlywodraethol y Crimea, Bwlgaria Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau43.41°N 34.26°E Edit this on Wikidata
Hyd1,175 cilometr Edit this on Wikidata
Map

Môr sy'n gorwedd rhwng de-ddwyrain Ewrop ac Asia Leiaf ydy'r Môr Du (Pontus Euxinus y Groegiaid). Mae'n cysylltu â'r Môr Canoldir trwy gulfor Bosporus a Môr Marmara, ac â Môr Azov trwy Gulfor Kerch.

Trwy'r Bosporus mae 200 km² o ddŵr hallt yn llifo i mewn i'r Môr Du bob blwyddyn, ac mae tua 320 km² o ddŵr ffres y flwyddyn yn dod o'r ardaloedd o gwmpas y Môr Du, yn bennaf o ddwyrain a chanolbarth Ewrop. Yr afon fwyaf sydd yn llifo i'r Môr Du yw Afon Donaw. Maint arwynebedd y Môr Du yw 422,000 km², a'i ddyfnder mwyaf yw 2210m.

Y gwledydd o gwmpas y Môr Du yw Twrci, Bwlgaria, Rwmania, Wcrain, Rwsia a Georgia. Gweriniaeth hunanlywodraethol sydd yn perthyn i'r Wcrain yw'r Crimea.

Mae'r dinasoedd mwyaf ar arfordir y Môr Du yn cynnwys Istanbul (Caergystennin neu Byzantium gynt), Burgas, Varna, Constanta, Tulcea, Yalta, Odessa, Sevastopol, Batumi, Trabzon, Samsun a Zonguldak.

Daeareg[golygu | golygu cod]

Y Môr Du yw'r system morol heb ocsigen mwyaf yn y byd am ei fod yn ddwfn iawn gyda dim ond mymryn o halen ynddi. Nid yw'r dŵr ffres a'r dŵr hallt newydd sy'n llifo i'r môr ddim yn cymysgu â'r hen ddŵr ond yn haen uchaf ei ddyfroedd, hyd at ddyfnder o 100m i 150m. Nid yw'r dŵr sydd yn ddyfnach na hynny yn newid ond unwaith mewn mil o flynyddoedd. O ganlyniad, dim ond ychydig o ocsigen sy'n mynd i lefelau dwfn y môr ac mae mater organaidd sydd yn pydru ar waelod y môr a'r gwaddodiadau yn treulio pob mymryn o ocsigen sydd ar gael.

Am fod cyn lleied o ocsigen yn y dŵr, gall micro-organebau sy'n defnyddio sylffad i dorri mater organebol i lawr ac yn cynhyrchu hydrogen sylffid (HS) a charbon deiocsid fyw yn yr haen dyfnaf. Wrth gwrs, mae amgylchedd fel hyn yn wenwynol iawn i'r mwyafrif o blanhigion ac anifeiliaid ac felly mae'r rhan fwyaf ohonynt yn byw yn yr haen uchaf.

Hanes[golygu | golygu cod]

Mae rhai arbennigwyr yn meddwl mai'r tiroedd o amgylch y Môr Du oedd cartref gwreiddiol y Proto-Indo-Ewropeaidd, ond mae eraill yn meddwl fod hynny i'w lleoli rhywle yng nghyffiniau Môr Caspia.

Ym 1997 cyhoeddwyd damcaniaeth gan William Ryan a Walter Pitman o Prifysgol Columbia fod gorlif fawr iawn wedi rhedeg trwy'r Bosporus tua'r flwyddyn 5600 CC. Milau o flynyddoed cyn hynny roedd dŵr oedd yn dod o rewlifau wedi toddi yn llifo i'r Môr Du a Môr Caspia a fel hynny roedd eu lefelau'n codi. Pan ddiflanodd y rhewlifau aeth dŵr yr afonydd yn llai a gostyngodd lefelau'r Môr Du a'r Môr Caspia eto. Ar ôl hynny, o gwmpas 5600 C.C., cododd lefelau'r moroedd eraill a gorlifodd y Môr Canoldir i'r Môr Du. Mewn canlyniad roedd tua 155,000 km² (tua 60,000 milltir²) o dir dan dŵr a newidiwyd y Môr Du o lyn dŵr ffres i fôr dŵr hallt.

Mae'n debyg i'r bobl a oedd yn dianc am eu bywyd ffoi i'r gogledd-orllewin i Ewrop a lledaenu amaethyddiaeth yno. Mae'n bosib hefyd fod y cof am y gorlif hon wrth wraidd y traddodiad am y Dilyw yn y Beibl.

Darganfu'r archaeolegydd Robert Ballard draethlinau hynafol, cregyn malwod dŵr ffres, dyffrynnoedd hynafol a choed wedi ei siapio gan offer yn nyfroedd y Môr Du hyd at ddyfnder o 100m (300 troeddfedd) i lawr ger arfordir Twrci.

Enwyd y môr yn Fôr Du gan forwyr Groegaidd cynnar am fod ei liw yn dywyllach na hynny'r Môr Canoldir. Mewn wirionedd, ni ellir weld ond hyd at 5m (15 troeddfedd) i lawr yn y Môr Du, ond gellir gweld hyd at 30m (100 troeddfedd) i lawr yn y Môr Canoldir.

Cyfeiriadau[golygu | golygu cod]